धर्मीक प्रतिकां

धर्मीक प्रतिकां जगातल्या सगळ्या धर्मांनी, धर्माविशींच्यो कल्पना उक्तावपाखातीर पुर्विल्ल्या काळासावन कांय प्रतिकांचो उपेग केला. ह्या धर्माखातीर वापरिल्ल्या प्रतिकांक धर्मीक म्हण्टात. प्रतीक हें मूळ पदार्थाचें प्रतिनिधीत्व करता. प्रतिकां एखाद्री कल्पना, तत्व, विचार, अणभव वा देवता हांचे प्रभावी अभिव्यक्तिखातीर मनीस अशीं प्रतिकां मानता. मुळांत प्रतीक हें एका खाशेल्या धर्माची दिक्षा घेतिल्ल्या लोकांखातीरूच आसता. त्या लोकांनी एका खाशेल्या पदार्थाक प्रतीक म्हणून आपणायिल्ल्यान तो पदार्थ 'प्रतीक' जाल्लो आसता. प्रतीक हें पयलीं एकाच मनशाच्या मनांत स्फूरत आसलें, तरी ताका खरें रूप आनी मान्यताय दिवपाचें काम मात समाज करता. जेमेरेन एकादऱ्याक ते परंपरेची जाण आसना तेमेरेन ताका प्रतीकाचो अर्थ कळना. जांकां ती परंपरा खबर आसता तांकांच तें प्रतीक पुराय रितीन समजता. तेखातीर प्रतिक हें पदार्थाक उक्तायता तशेंच गुपीतूय दवरता अशें म्हणटात. धर्मीक श्रध्देंतल्यान, खुणेच्या आदारान एका पदार्थाचे सुवातेर, खाशेली शक्ती आसा अशें मानिल्लो दुसरो पदार्थ म्हळ्यार धर्मीक प्रतीक. प्रतीक जाल्ल्या पदार्थाचें भौतीक रूप नदरेआड करून, ताच्या रुपांत मूळ पदार्थाचें रूप पळयतात.

धर्मीक प्रतिकां म्हळ्यार मनीस आनी दैवी शक्त हांच्यांतले नातें तिगोवन दवरपी एक दुवो. धर्मीक प्रतिकां म्हळ्यार, धर्मांचें स्वरूप जाणून घेवपाचें एक म्हत्वाचें साधन. ह्या प्रतिकांखातीर विंगड विंगड धर्मांची उदरगत जावपाक उपेग जाला. धर्मीक प्रतिकांभितर एक पवित्र शक्त आसा असो समज आसा. तेखातीर प्रतिकां हीं साद्या चिन्नांपरस वेगळीं मानतात. देखीक : गणितांतलें 'अदीक' ह्या अर्थाचें '+' हें चिन्न समाजाचें इत्सेप्रमाण बदलून दुसरें घेवं येता. पूण प्रतिकांनी तें शक्य नासता. कारण प्रतिकांनी एक पवित्र आनी दाट नातें आशिल्ली अशी शक्त आसता. धर्मीक प्रतिकां आनी पवित्र दैवी शक्तीचो लागींचो संबंद मानतात. देखीक - इजिप्ताचो देव होरस हो ससाण्याच्या रुपान, डायोनायसस हो ग्रीसी देव बैलाच्या रुपान, डीमीटर ही ग्रीसी देवता कणसाच्या रुपान तशेंच ज्युपिटर हो रोमन देव फातराच्या रुपान साकार जाल्ल्याचें मानतात. कांय सुवाती दैवी शक्तीचीं धर्मीक प्रतिकां जातात. देखीक - देवूळ हें विश्वाचें प्रतीक, छत हें स्वर्गाचें प्रतीक, स्तूप हें बुध्दाच्या अस्तीत्वाचें प्रतीक मानतात. तपोवन , पुजेची वा प्रार्थनेची सुवात, पवित्र घरां, खांहें, वण्टी हीं लेगीत दैवी शक्तीचीं धर्मीक प्रतिकां जातात. क्रिस्तांव लोकांचे इगर्जेचें घुमट हें स्वर्गाचें आनी इगर्जेंतली वेदी हें क्रिस्ताचें प्रतीक जावन आसा. कांय खेपे खंयचेय सुवातेर कसलेंच प्रतीक वापरनात. तेंय एक देवाच्या अस्तीत्वाचेंच प्रतीक जाता. देखीक - मुसलमानांचे मशिदींतली प्रार्थनेची सुवात. आंकडें, मुर्ती, रंग, अक्षरां, चिन्नां ह्या स्वरुपांनीय कांय प्रतिकां आसतात. धवो रंग हें उमेदीचें तशेंच मरणाचें प्रतीक मानतात. अक्षरांचीं प्रतिकां चडशीं जादू वा भविश्याकडेन संबंदीत अशीं आसतात. आंकड्यांभितर 'एक' हो ब्रम्हाचें, दोन हो आत्मो आनी परमात्मो, तीन हो वेद वा गुण, अठरा हो आंकडोपुराणांचो प्रतीक मानतात. ब्रम्हा, विष्णु आनी महेश हांची त्रिमूर्ती ही क्रमान उत्पत्ती, स्थिती आनी लय हांचें वा रजोगुण आनी तपोगुण हांचें प्रतीक. चवकोन हें चार दिशांचें प्रतीक. कृती, हातांना पायांनी वा दोळ्यांनी केल्ल्यो कुरवो तशेंच हालचाली ह्याय स्वरुपांनी कांय प्रतिकां आसात.

हिंदू आनी बौध्द हांच्या ध्यानमुद्रांतल्या बोटांच्यो स्थिती प्रतिकात्मकच आसतात. दिमी घालप हें नमळायेचें, पांयां पडप, हें आदरभाव दाखोवपाचें प्रतीक. नाच, उमो घेवप, वेंग मारप, कपल हुंगप, उबें रावप, वसप ह्योय कृती प्रतिकात्मक आसूं येतात. रोमन कॅथलीक धर्मोपदेशकाचो धवो झगो हें काळजाचें शुचितेचें प्रतीक आसता. जैन आनी बौध्द धर्मांनी विशिश्ट वस्त्रां हीं जिणेचे नवे अवस्थेंत प्रवेश केल्ल्याचीं प्रतिकां आसात. विंगड विंगड धर्मांतल्यान वस्त्रां हीं व्कतीचें पवित्र आचरण आनी तिची धर्मीक जीण हांचीं प्रतिकां जातात.

देवकप्रधान जमातींनी भाव-भयणीच्या नात्याचेर प्रतिकां आसतात. झूज, जैत, शांती, वेवसाय, क्रिडा, शिक्षण हांचीं तशेंच पुरोयत, संत, धर्माचे संस्थापक, धर्मगुरू हांचींय प्रतिकां आसात. शब्द, भास, ग्रंथ, संगीत, वाद्यां हांच्या रुपांतय धर्मीक प्रतिकां आसात. वेदांत () हें ब्रम्हाचें प्रतीक आनी व्याकरणांत शब्द ब्रम्हाचें प्रतीक मानतात. बायबल, कुराण आनी शीखांचो ग्रंथसाहिब हीं दैवी शक्तीचीं प्रतिकां. संगितांतली विशिश्ट राग-रागिणी, ध्वनी हीं दैवी शक्तीचीं तशेंच नगारे, घांट, शंख, वीणा हीं वाद्यां पावित्र्यांचीं प्रतिकां आसात.

वनस्पतिशास्त्र, प्राणिशास्त्र, रसविद्या, वैद्यकशास्त्र ह्या शास्त्रांचोय धर्मीक प्रतिकांचे जडणघडणेचेर परिणाम जाता. भौतिकी, रसायनशास्त्र विश्वरचनाशास्त्र ह्या शास्त्रांतल्यो कांय कल्पना मांडपाखातीर धर्मीक आनी पुराणकथांतल्या प्रतिकांचो उपेग करतात. सगळ्या धर्मांभितर, हिंदू धर्मांत सगळ्यांत चड प्रतिकां आसात. यंत्र हें विश्वाचें, वेदी हें जगाचें, स्वासोस्वास हें अग्निहोत्राचें आनी आचमनाचें, उदक हें अमृताचें प्रतीक आसा.

ब्रम्हदेवाचो हंस, विष्णुचो गरूड, शिवाचो नंदी, कार्तिकेयाचो मोर हीं वाहनां त्या त्या देवांचे उपस्थितीचीं प्रतिकां. तेच भाशेन पादूका ह्योय देवतेचें उपस्थितीचें प्रतीक. शंख, चक्र हीं आयुधां विष्णुच्या सामर्थ्याचीं प्रतिकां. त्रिशूळ हें शंकराच्या शासन अधिकाराचें प्रतीक. त्रिशूळ आनीकवटीं हीं कालीचीं प्रतिकां, कमल हें लक्ष्मी, सरस्वती आनी शुचिता हाचें प्रतीक. गायत्री हें ब्रम्हा, विष्णु आनी महेश हांचें आनी त्रिवेदांचें प्रतीक आसा.

पींड हें पितरांक दिल्ल्या वांट्याचें प्रतीक. ग्रहांचींय प्रतिकां आसतात. देखीक - धोणू हें शनीचें. चवकोन हें चंदाचें, त्रिकोण हें मंगळाचें प्रतीक. वनस्पतीच्या रुपांतूय कांय प्रतिकां आसात तीं अशीं - पिंपळाचें झाड हें कांय देवांच्या वसतिस्थानाचें प्रतीक. तुळस, दर्भ हें पावित्र्याचें प्रतीक. रूद्राक्ष हें रुद्राचें प्रतीक. स्वस्तिक हें शुभत्वाचें आनी दुश्ट शक्त निवारपाचें प्रतीक. बौध्द धर्मांत चक्र हें धर्म प्रवर्तनाचें प्रतीक. तंत्रशास्त्रांत प्रतिकात्मकताय व्हड प्रामामांत दिसता. मंडलां वा यंत्रां हीं तांत्रिकांचीं म्हत्वाचीं प्रतिकां. श्री यंत्र हें विश्व, विश्वात्मक देवी वा परमात्मो हांचे प्रतीक मानतात.

ग्रीसी लोकांनी देवतांचीं कांय प्रतिकां प्रागैतिहासिक लोकांकडल्यान घेतलीं अशें कांय जाणकारांचें मत आसा. ग्रीसांतल्या स्थानिक पंथांतल्यान व्हड प्रमाणांत प्रतीकवाद दिश्टी पडटा. दोनूय वटांनी धार आशिल्ली कुराड ही डायोनायसस हे देवतेचें प्रतीक. क्रिस्तांव धर्मांत क्रिस्त, मॅरी, खुरीस आीन सैतान हांचेविशीं जायतीं प्रतिकां निर्माण जालीं. मेंढराचो राखणो हें क्रिस्ताचें प्रतिक आनी जेजू क्रिस्त हो सासणाची जीण दिवपी शक्तीचें प्रतीक. कॉन्स्टंटीनच्या काळासावन खुरसाचें प्रतीक दिसूंक लागलें.

इस्लाम धर्मांत देवाची मूर्त नासता. तेखातीर ह्या धर्मांत देवतांची प्रतिकां नासतात. पूण तांचें चांद-तारो हें एक म्हत्वाचें प्रतीक. फुलां, वासाचीं द्रर्व्यां, दूप हांचो पारशी लोक प्रतिकां म्हणून वापर करतात. न्हवऱ्या व्हंकलेच्या कपलाचेर लायिल्लो वाटकुळो तिबो हें सूर्यकिरणाचें प्रतीक मानतात. अग्नी हें तांचें पवित्र प्रतीक. चीनी लोकांच्या धर्मांत खूब प्रतिकां आसात. तांचे दरेके सजावटीक प्रतिकात्मक अर्थ आसता. जपानी लोकांचे जिणेंतूय प्रतिकांक म्हत्वाची सुवात आसा.