नोबॅल पुरस्कार
नोबॅल पुरस्कार डायनामायट आनी हेर स्फोटक पदार्थ सोदून काडपी आल्फ्रॅड बर्नार्ड नोबॅल (21 ऑक्टोबर 1833 ते 10 डिसेंबर 1896) ह्या रसायनशास्त्रज्ञ आनी उद्देगपतीच्या नांवान दर वर्सा दितात तो आंतरराश्ट्रीय पुरस्कार. हो पुरस्कार 10 डिसेंबर 1901 सावन आल्फ्रॅड नोबॅल हाचे पांचवे पुण्यतिथी पसून दिवपाक सुरवात जाली. ताच्या इत्सापत्रांतले तरतुदीप्रमाण दर वर्सा पदार्थविज्ञान, रसायनशास्त्र, वैजकीशास्त्र, साहित्य आनी संवसारीक शांतताय कार्य ह्या मळांचेर बरें काम करपी एकत्रीत वा विभागून) वा संस्थांक हो पुरस्कार फावो जाता.
इतिहास
[बदल]1969 वर्सा सावन अर्थशासत्र ह्या विशयांतल्या मोलादीक वावरा खातिरूय हो पुरस्कार दिवपाक सुरवात जाली. पदार्थविज्ञान, रसायनशास्त्र आनी अर्थशास्त्र ह्या विशंयाचो पुरस्कार स्विडिश अॅकॅडमी ऑफ सायन्सीस हे संस्थेवतीन दितात; वैजकीशास्त्राचो पुरस्कार रॉयल कारोलीन मॅडिको सर्जिकल इन्स्टिट्यूट हे संस्थेवतीन दितात. जाल्यार साहित्याचो पुरस्कार स्विडिश अॅकॅडमी आनी शांततायेचो पुरस्कार स्विडनी पार्लंमँटान नेमिल्ल्या नॉर्वेजियन नोबॅल कमिटीवतीन दिवप जाता. साहित्य, विज्ञान, वैजकी, संवसारीक शांततायकार्य आनी अर्थशास्त्र आदी वेगवेगळ्या विशयांनी सुमारा भायर कामगिरी करपी संवसारांतल्या लेखकांक आनी शास्त्रज्ञांक हो पुरस्कार मेळप म्हळ्यार त्या विशयांतलो सगळ्यांत उंचलो भोवमान मेळप अशें मानतात.
पुरस्कार दिवपाची प्रक्रिया
[बदल]ह्या पुरस्काराचो निर्णय थरोवपा खातीर आदीं सांगिल्लें दर एके संस्थेच्या आदारा खातीर ३ ते ५ वांगड्यांची समिती नेमतात. ते भायर उमेदवाराच्या वावराची पुरायेन पळोवणी करपाचे नदरेन पुरस्कार दिवपाक संस्थांक आदार दिवपा खातीर संशोधन संस्थां, ग्रंथालयां आदींची स्थापना केल्या. हांकां नोबॅल संस्था अशें म्हणटात. कायदेशीर पणान नोंद केल्लया आनी पुरस्कार दिवपी संथांनी नेमून दिल्ले मनीसूच पुरस्कारा खातीर अपात्र थरता.उमेदवारांचीं नांवां सुचोवपा खातीर हे मनीस पात्र आसतातः आदले नोबॅल पुरस्कार जैतवंत पुरस्कार दिवपी संस्थांचें वांगडी, साहित्याच्या पुरस्कारा खातीर लेखकांच्या कांय प्रतिनिधीक संघटनांचे (देखीकः पॅन P.E.N) वांगडी आनी द स्विडिश अॅकॅडेमी कडेन तुळात्मक अशा संस्थांचे (देखीकः स्विडिश अॅकॅडेमी ऑफ लिटरेचर, स्पॅनिश अॅकॅडेमी, फ्रँच अॅकॅडेमी) वांगडी शांततायेच्या पुरस्कारा खातीर आंतरराश्ट्रीय स्वरुपाच्या कांय संसदीय आनी हेर संस्खांचे वांगडी अमेदवाराची शिफारस करूंक शकतात.उमेदवाराच्या नांवाची शिफारस फकत मनशांकूच करूंक मेळटा, संस्थेक करूंक मेळना. पूण जायते मनीस एकठांय शिफारस करूंक शकतात.पयल्या वर्साच्या सप्टेंबर ते डिसेंबरा मेरेन पुरस्कार दिवपी संस्थांकडल्यान अशा पांच मनशांक नांवां सुचोवपविशींं पत्रां धाडप जाता.ताणीं उमेदवाराचें उजवाडा आय़िल्लें साहित्य आनी संबंदीत कागदपत्रां वांगडा आपल्यो शिफारशी १ फेब्रुवारी मेरेन धाडपाच्यो आसतात.१ फेब्रुवारी पसून नोबॅल समित्यांचें काम सुरू जाता. उपरांत सप्टेंबर ते ऑक्टोबरांत आपल्यो शिफारशी पुरस्कार दिवपी संस्थां कडेन धाडटात. ह्यो संश्था १५ नोव्हेंबरा मेरेन निमणो निर्णय जाहीर करतात. नांवां सुचोवपा मेरेन ते निमण्या निर्णया मेरेन जावपी वाद, भासाभास, मतदान आदी विशीं गुपीत दवरप जाता.
नोबॅल पुरस्कराच्या निर्णया आड दाद मागूंक मेऴना. पुरस्कार दिवपी संस्था ह्यो देशांतल्योच आशिल्ल्यान कोणाय खास उमेदवाराविशीं राजकीय आनी अर्थीक दबावाचो तांच्या निर्णयाचेर परिणाम जावंक शकता. सादारणपणान विज्ञानीक आनी वैजकी पुरस्करांच्या निर्णयांत चडशे मतभेद जाल्लें दिसनात.पूण साहित्य आनी शांतताय ह्या मळाचेर पुरस्कारांच्या निर्णयाविशीं खर मदभेद जावंक शकतात. आतां मेरेन जायते फावटीं शांततायेचो पुरस्कार राखून दवरिल्लो आसा.
दर एका पुरस्काराच्या रुपान एक भांगरा पदक, जैतिवंताचो वावर आनी त्या मळावयलो अधिकार दाखोवपी पत्रिका तशेंच रोख पयशे दिवप जाता. भांगरा पदकाचे एकेवटेन आल्फ्रॅड नोबॅल हाची प्रतिमा आनी दुसरे वटेन त्या त्या मळांचें दर्शकचिन्न आसता. पुरस्काराचे पयशे ३१,००० डाॅलर (सुमार ९ लाख रुपया) मेरेन उणे चड आसतात. अर्थशास्त्राच्या पुरस्काराची रक्कमूय तितलीच आसून स्विडन मध्यवर्ती बँक तितली रक्कम दर वर्सा नोबॅल प्रतिश्ठानाक दिता. निधीचे गुंतवणूकीचेर मेळपी उत्पन्नांत बदल जाता आशिल्ल्यान पुरस्काराची रक्कम बदलत आसता. दिवंक नाशिल्ल्या, नाकारिल्ल्या वा थारावीक मुदतींत ना स्विकारिल्ल्या पुरस्काराची रक्कम निधींत एकठांय जाता. तेचपरी नोबॅल प्रतिश्ठानाक त्या त्या वेळार मेळिल्ल्या पुरस्कराची (देखीकः बालझन फाऊंडेशन आनी द न्यूयाॅक अॅकॅडेमी आॅ सायन्सीस हाचे पुरस्कार, एम्परॅस मॅनॅन पुरस्कार) रक्कमूय निधींत एकठांय जावन निधींत वाड जाता.
नोबॅल पुरस्कार सगळ्यांक उकतो आ्रसून राश्ट्रीयत्व, वंश, धर्म (संप्रदाय) आनी विचारसरणी ह्यो गजाली विचारांत घेनास्तना जैतिवंतांची निवड करतात. एका मळावयलो पुरस्कार एका मनशाक वा जायत्या मनशांक संयुक्तपणान दिवंक मेळटा(चडांत चड तीग जाणांक हो पुरस्कार एकठांय मेळिल्लो आसा.)तेचपरी एका मनशाक एका परस चड मळांवयल्या वावरा खातीर तेचपरी जायते फावटीं पुरस्कार दिवंक मेळटा.देखीकः
- मारी क्यूरी भौतिकशास्त्र (१९०३), रसायनशास्त्र (१९११),
- लायन्स कार्ल पाॅलिंग रसायनशास्त्र (१९५४) आनी शांतताय (१९६२)
- जाॅन बारडीन भौतिकशास्त्र (१९१४ आनी १९७२).
कांय खेपे फाव तो उमेदवार मेळून वा संवसारीक परिस्थितीक लागून फावो ती म्हायती मेळोवंक आयली ना जाल्यार हे पुरस्कार दिनात. पयल्या म्हाझुजाच्या काळांत (१९१४-१९) कांय विशंयाचे जाल्यार दुसऱ्या म्हाझुजाक लागून (१९४०-४२) कोणाकूच नोबॅल पुरस्कार दिवंक मेळूंक ना, खंयच्याय मळावयल्या विचारांत आयिल्ल्या सगळ्या मनशांच्या वावराची गुणवत्ता फावो तितली नासल्यार केन्ना केन्नाय तो पुरस्कार दुसऱ्या वर्सा खातीर राखून दवरतात. ताच्या फुडल्या वर्साय अशीच परिस्थिती आसल्यार राखून दवरिल्ल्या पुरस्काराची रक्कम परत निधींत जमा करप अशी तरतूद आसा. राखून दवरिल्ल्या पुरस्काराक लागून एकाच वर्सा एकाच मळावयलीं दोन इनामां (फाटल्या व्रसांचे आनी चालू वर्साचें) दिवंक शकतात. देखीकः - आंरी बेर्गसाँ हाका १९२७चो साहित्याचो नोबॅल पुरस्कार १९२८त मेळ्ळो. तेच परी १९७६तलो शांततायेचो नोबॅल पुरस्कार राखून दवरिल्लो. फुडें 1977 दोन शांततायेचे पुरस्कार दिले (1976 आनी 1977). खंयचोय पुरस्कार पांच वर्सांतल्यान एके फावटीं तरी दिवंक जाय असो नेम आसा.
सादारणपणान नोबॅल पुरस्कार चड करून मनशाक वा मनशांक दितात.पूण कांय खेपे शांततायेचो पुरस्कार संस्थांकूय दिवप जाला. देखीक- 1904तलो शांततायेचो पुरस्कार इन्स्टिट्यूट आॅफ इंटरनॅशनल लाॅ हे संस्थेक मेळ्ळो.ह्या पुरस्कारा खातीर खंयच्याय मनशांची शिफारस ताच्या मरणा उपरांत करूंक मेळना. पुरस्कारा खातीर ताका वेंचला, पूण तो घेवच्या आदीं ताका मरण आयलें जाल्यार तो पुरस्कार ताका मरणा उपरांत दितात. पुरस्कारा खातीर ताका वेंचला, पूण तो घेवच्या आदीं ताका मरण आयलें जाल्यार तो पुरस्कार ताका मरणा उपरांत दितात.देखीक- एरिक ए.कार्लफेंल्ट (1931 - साहित्य) डाग हामर्स्कजोल्ड (1961 - शांतताय). केन्ना केन्नाय पुरस्कार नाकारप जातात. देखीकः झ्यां पावल द सार्त्र (1964 - साहित्य)अशा वेळार सन्मान्य नोबॅल पुरस्कार जैतिवंतांचे वळेरेंत ताचें नांव येताच पूण फुडें (नाकारलें)असो उल्लेख करतात.
नोबॅल पुरस्कार दिवपाचो समारंभ दर वर्सा स्टाॅकहोमांत स्विडनाच्या राजाचे हस्तुकीं आनी शांततायेचो नोबॅल पुरस्कार आॅस्लो शारांत आल्फ्रॅड नोबॅल हाचे पुण्यतिथीक 10 डिसेंबरा दिसा जाता. चड करून जैतिवंत प्रत्यक्ष हजर रावन हो पुरस्कार घेवंक शकता. दर एका जैतिवंताक आपल्या पुरस्कार पात्र वावराविशीं निवेदन करपी एक व्याख्यान ह्या स्मृतीदिसा पसून स म्हयन्यां भितर दिवचें पडटा. ह्या व्याख्यानांक ′नोबॅल लेक्चर्स′ म्हणटात आनी तीं नोबॅल प्रतिश्ठानाच्या Les Prix Nobel ह्या वर्सुकी प्रकाशनांत उजवाडा हाडप जातात. शांतताय पुरस्काराच्या जैतिवंताच्या वावराची म्हायती ऑस्लोंतली पुरस्कार दिवपी संस्था ग्रंथमाळेच्या रुपांत उजवाडा हाडटा. नोबॅल पुरस्कार हो संवसारांतलो सर्वश्रेश्ठ पुरस्कार आसा हातूंत इल्लोय दुबाव ना. ह्या पुरस्काराचें आकर्शणूय शास्त्रज्ञामदीं खूब व्हड आसा. निवड समितीचो निर्णय हो निमाणो निर्णय आनी ताचेर अपील करपाची तरतूद नासली तरी ह्या पुरस्काराच्या वितरणा संबंदी त्या त्या वेळार जाहिरपणान टिका जाल्ली आसा. भौतीकशास्त्र, रसायनशास्त्र, साहित्य आनी संवसारीक शांतताय कार्य ह्या मळांपुरतीच पुरस्काराची मर्यादा उरिल्ल्यान, भूगर्भशास्त्र, संगणकशास्त्र, मानशास्त्र सारकिल्लीं प्रगत शास्त्रां ह्या पुरस्कारांचे व्याप्ती भायर उरतात. निवड प्रक्रियेंतल्या उणिवांक लागून कांय खेपे हे पुरस्कार फावो त्या मनशांक मेळूंक नात. शांततायेच्या मळार दोळ्यांत भरपा सारकें काम करपी महात्मा गांधीक हो पुरस्कार मेळ्ळोना. पूण ताचें अहिंसा हें तत्व घेवन कार्य केल्ल्या सर्गेंस्त डॉ. मार्टिन ल्यूथर किंग आनी सिंयोर आडोल्फ पिरिस इस्कीव्हेर हांकां हो पुरस्कार फावो जालो. मर्णा उपरांत पुरस्कार दिवप ना असो नेम आसतनाय एक्सेल कार्ल फॅल्ड (साहित्य) आनी डाग हामार्स्कजोल्ड (शांतताय पुरस्कार) ह्या दोन स्विडनी मनशां खातीर नेमांनी सदळसाण हाडून मरणोत्तर पुरस्कार दिवप जालें.टॉलस्टॉय, झोला, इस्बेन पाउस्ट, मार्क ट्वेन, जोसेफ कोर्नाल्ड, मेबझीम, ड्रेझर, स्टिण्ड वर्ग सारकिल्या लेखकांक ह्या पुरस्कारांतल्यान वगळप जालां. ज्यां पावल द सार्त्र हाणें नोबॅल पुरस्काराचें तत्व आपल्याक पटना जाल्ल्यान ताका फावो जाल्लो 1964 वर्साचो नोबॅल पुरस्कार स्विकारलो ना. तशेंच ल दूक थो द्या व्हिएतनामी मनशान संवसारीक शांतताये खातीर फावो जाल्लो विभागून दिल्लो पुरस्कार स्विकारलोना. हो पुरस्कार अमेरिकेच्या हॅन्री किसींजर हाचे वांगडा दिल्लो आशिल्ल्यान आनी हेन्री किसींजर हो व्हिएतनामी झुजांत थंयच्या लोकांक मारपाक कारणीभूत जाल्ल्यान आपूण हो पुरस्कार स्विकारूंक शकना अशें ताणें सांगलें.
पुरस्कार मेळोवप्यांची वळेरी
[बदल]सकयल दिल्ल्या कोश्टकांत 1901 ते 1989 मेरेन नोबॅल पुरस्कार जिखतल्यांचीं नांवां, देश, वर्स आनी वावराचें नांव दिलां. चडशा पुरस्कार जैतिवंतांविशींच्यो स्वतंत्र नोंदी कोंकणी विश्वकोशांत आसून थंय तांच्या वावराची स्पशट म्हायती दिल्ली आसा.
रसायनशास्त्र
| नांव | देश | वर्स | वावर |
|---|---|---|---|
| अर्नस्ट रिचर्ड आर | स्वित्झर्लंड | 1991 | अर्नस्ट रिचर्ड आर स्वित्झर्लंड 1991 उंचेल्या तांकीच्या अण्वीक चुंबकीय अनुस्पंदन वर्णपट विकसीत केल्ले खातीर |
| अऱ्हेनियस, स्वांटे ऑगस्ट | स्विडन | 1903 | विद्युत – विच्छेद्य-विगमन सिध्दांत. |
| अॅस्टन, फ्रान्सिस विल्यम | ब्रिटन | 1922 | द्रव्यमान वर्णपट विज्ञाना विशींचें कार्य;पुर्णांक नेम. |
| आनाफिन्सेन, क्रिस्तीआन बोहेमर | अमेरिका | 1972 | एंझायम रसायनशास्त्रांतलें मूलभूत कार्य |
| आयगेन, मानफ्रेट | जर्मनी | 1967 | आयगेन, मानफ्रेट जर्मनी 1967 खूब वेग आशिल्ल्या रसायनीक विक्रियांचो अभ्यास |
| आल्डर, कूर्ट | जर्मनी | 1950 | डायन संश्लेशणाविशींचें सोद आनी विकास. |
| आल्तमेन, सिडनी | कॅनडा | 1989 | RNAच्या उत्प्रेरक वावराच्या सोदा खातीर |
| ऑनसॅगर, लार्स | अमेरिका | 1968 | अव्युत्क्रमी प्रक्रियांच्या उश्मागतिकेच्या सिध्दांतांलें पुरक कार्य |
| ओस्टव्हाल्ट, व्हिल्हेल्म | जर्मनी | 1909 | उत्प्रेरण, रसायनीक समतोल आनी विक्रिया वेग हेविशींचें मूलभूत कार्य. |
| कारर, पॉल | स्वित्झर्लंड | 1937 | कारर, पॉल स्वित्झर्लंड 1937 कॅरोनिनॉयडां, फ्लाविनां आनी जीवनसत्वा हांचें संशोधन |
| कार्ले, जेरोमी | अमेरिका | 1985 | कार्ले, जेरोमी अमेरिका 1985 रेणुचे त्रिमीतीय रचणुकेची पारख करपाक गणितीय पद्दत आंखिल्ले खातीर. |
| कॉरे,एलियस जेम्स | अमेरिका | 1990 | कार्बनी संश्लेसणाच्या यंत्रणेचो सोद लायिल्ले खातीर |
| कून, रिकार्ड | जर्मनी | 1938 | कॅरोटिनॉयडां आनी जीवनसत्वां हांचें संशोधन. |
| केंड्र्यु, जॉन काउड्री | ब्रिटन | 1962 | हीमोप्रथिनांच्या संरचनाची निश्चीती. |
| कॅल्व्हिन, मॅल्व्हिन | अमेरिका | 1961 | प्रकाशसंश्लेशणांतल्या रसायनीक टप्प्याचो अभ्यास |
| कॉर्नफोर्थ, जॉन वॉरकप | ब्रिटन | 1975 | जैव प्रक्रिया समजुपाचे नदरेन मुलभूत कार्य |
| क्युरी, मारी | फ्रांस | 1911 | रेडियम आनी पोलोनियम हांचो सोद;रेडियम वेगळें काडप. |
| क्रॅम, डोनाल्ड | अमेरिका | 1987 | हार्मोन्स आनी हेर कार्बनी पदार्थांच्या वर्तना सारके कृत्रीम रेणु तयार केल्ले खातीर. |
| क्लूग, आओरान | ब्रिटन | 1982 | स्फटीक शास्त्राची इलेक्ट्रोन सुक्ष्मदर्शीय पद्दत विकसीत केल्ले खातीर |
| गिल्बर्ट, वॉल्टर | अमेरिका | 1980 | न्युक्लीयीक आम्लाच्या बुन्यादी सरपळेची पारख केल्ले खातीर |
| गिर्नाड, व्हिक्टर | फ्रांस | 1912 | ग्रिनार विक्रियाकारकांचो सोद. |
| जीओक, विल्यम फ्रान्सिस | अमेरिका | 1949 | अतिनीच तापमानांत पदार्थाचें वर्तन |
| ज्यॉलिअट-क्युरी आयरीन | फ्रांस | 1935 | नव्या किरणोत्सर्गी मूलद्रव्यांचें संश्लेशण |
संदर्भ
[बदल]