नौटंकी

नौटंकी उतर भारतांतले एक लोकनाटय.हाचें सगळयात पोरणें रूप म्हळ्यार स्वांग.फुडल्या काळांत हाकाच 'भगत'(१३२५-१६५०)आनी उपरांत रीतिकाळांत (१६५०-१८५०)'नौटकी' म्हणूक लागले.सध्याच्या काळांत स्वांग आनी नौटकी हे दोनूय प्रकार प्रचलीत आसा.ह्या खेळाची सुरवात पुर्विल्ल्या काळांत जाली अशें मानतात. डॅा. रामबाबू सक्सेनाच्या मतान नौटंकीचो उगम उर्दू कविता आनी लोकगितांतल्यान जाला अशें म्हण्टात. जाल्यार कालिकाप्रसाद दीक्षीत हाच्या मतान सगळ्यात पयली नौटंकी ही नामनेचें पंजाबी लोकगीत 'हीर रांझा' तल्यान जाली आनी तिचो उगमकाळ इ.स इकरावो-बारावो शेंकडो.ह्या लोकनाटयाचे मूळ प्रवर्तक मल्ल, जाट, रावत,राजपूत, रंगारी कोष्टी हे मानतात.

नौटंकी म्हळ्यार एक तरेचें संगीत रूपकूच. महाराष्ट्रांतल्या दशावतारांकडेन आनी कर्नाटकांतल्या तक्षगानाकडेन ताचें सारकेंपण आसा.सूत्रधार हो खेळाचो मुखेल संचालक आसता. तोच खेळांतल्या पात्रांची, प्रसगांची आनी दृश्याची प्रेक्षकांक वळख करून दिता. ह्या खेळाखातीर तात्पुरतो माटव घालून रंगमाची घालतात.रंगमाचयेर फुडें एकूच पड्डो आसता.नौटंकीत प्रेक्षक आनी नट हांचेमदी लागशिल्लेंपण आसता.जायते फावटीं प्रक्षकांतल्यान पात्रां रंगमाचयेर येतात आनी जायते फावटी तीं प्रेक्षकांकडेन प्रस्नोतरां करतात रंगमाचयेचे एके वटेन नौटंकीचें आख्यान गावपी गायक आनी वादक बसतात.बाज्याची पेटी,सारंगी, तबलें आनी नगारो हीं वाधां म्हत्वची आसतात. नोटंकीतलें कथानक प्रणयप्रधान,वीरसप्रधान वा साहसी घडणुकानीं भरिल्लें आसता.हातूंत बायलांच्यो भुमिका बायलोच करतात.नौटंकीच्या खेळात मजा हाडपाखातीर विनोद वा हास्यरसाचे प्रसंग मुदृाम निर्माण करतात.अशा वेळार बायलो दादल्याच्या भेसात रगंमाचयेर येतात. नांटकातले संवाद पदृमय आसतात.तांची धाटणी 'बहर-ई-तवील' (म्हळयार लांब छंद) ह्या उर्दू छंदाभशेन आसता. नौटंकीचो खेळ रातचो आठक सुरू जाता तो फांतोड मेरेन चलता.निमाणें सुत्रधार रंगमाचयेर येवन प्रेक्षकाक उपदेश करता.जात्रे वेळार आनी चडकरून कार्तिक-मार्गशीर्ष आनी चैत्र-वैशाक ह्या म्हयन्यांनी नौटंकीचो प्रयोग करतात.उतर प्रदेशांतल्या फरूखाबाद, शाहजहानपूर, कानपूर, एटा,इटावा, मैनपुरी, मीरत,सहारनपूर ह्या जिल्ह्यांनी नौटंकीचे चड प्रसार जाता.ह्यावाठारातम्या त्रिभुवन आनी ग्वाल्हेर नौटंकी संस्था खास लोकप्रिय आसात.

फुडें तेराव्या शेंकड्यांत अमीर खुसरोन नौटंकीची प्रभावी वट लक्षांत घेवन तिका नवे धर्ती पदृरचना आनी आकर्शक संगीत दिवन तिचो पांवडो उंचायलो अठराच्या शतमानांत नौटंकीचो प्रसार भारत भर जालो.

अठराच्या शतमानांत नौटंकीचो प्रसार भारत भर जालो.नौटंकीची कानपूर आनी हाथरस अशीं दोन घराणीं निर्मण जाली. हाथरस घराण्याची परंपरा सुमार पांचशें वर्साची.

इंद्रमन हो हाथरसचप नामनेचो प्रवर्तक आशिल्लो.ताची शिशयपरंपरा चिरंजीवलाल आनी पं.नाथाराम महाराज आशी सागंतात. हांची नौटंकी लोकप्रिय आसा. ते स्वता:उतम नट आनी कवी आशिल्ले.ताणीं नौटंकीक नाटयत्मकताय आनी कलात्मकताय दिवपाचे नदरेन नवे नवे प्रयोग केले.पौरणिक, धर्मीक आनी समाजीक कथाप्रसंगां बरोबर सुफी काव्यांतल्या खाशेलपणाचो उपेग करून ताणीं स्वप्नदर्शन, चित्रदर्शन आनी हेर रूपगुणश्रवणान प्रीतीची अनुभूती घडोवपी कथानकांचो आदार घेवन नौटंकीचें सामर्थ्य वाडयलें.ताणी सुमार पन्नास संगीत नौटंकीची निर्मिती केली.तांचेमदली श्रवणचरित्र ऊर्फ धर्मपातका(१९०९),नकली मालीन ऊर्फ कारमती पीर(१९२३),शीर फरहाद ऊर्फ गुलशन की मुलाकत(१९२४)आनी खून के ऑसू ऊर्फ पाकदामन लडकी(१९३६) हे खेळ विशेश प्रसिध्द आसता.एकुणिसाव्या शतमानाच्या उतरार्धात दीपचंद नांवाच्या एका कलाकारान नौटंकींत उतान शृंगार आनी थिल्लरपणा काडून त्या जाग्यार विररसाक स्थान दिलें.तशेंच ताणें स्वताची नौटंकी मंडळी स्थापून भातरभर भोंवडी केली.

उपरांत कानपुरी नौटंकी फुडे हाडपाच्या कामांत श्रीकृष्ण पहेलवान,लालमणी नंबरदार, त्रिमोहन आनी छिद्दन आदी कलालारांचो म्हत्वाचो वांटो आसा. ताणीं आपलें नौटंकींत संगिताचे वेगवेगळे प्रकार हाडले आनी अभिनयांतूय सुदारणा केली.श्रिकृष्ण पेहलवान हाचे नौटंकींत श्रृंगार,वीर, हास्य आनी करूण भावनांचो आविश्कार दिसता आसलो तरी तातंतूतल्यान सामाजिक सुदारणा आनी राजकीय ध्येयवादाची जाणविकाय दिसून येता ताचे हकीकतराय(१९१३),जालियानवाला हत्याकांडावयले खून वाहक, वेश्यावृतीचे वायट परिणाम दाखोवपी ऑख का जादू ह्या नौटंकी खेळांक खून नामना मेळ्ळ्या ताच्या नौटंकीची भास चड करून उर्दूप्रचूर आनी छंदूय उर्दूच आसता तशेंच तांचेर पारशी नाटयसृश्टीचो प्रभाव आँसतलो अमरसिंह राठौर उर्फ आगरे की लडाई ही वीररसप्रधान नौटंकी पुस्तक रूपान उजवाडा आयला.आर्विल्लया नौटंकीच्या निर्मात्यांमदीं प.टीपचंद ह्या विव्दानाक पयलो मान फावो जाता.तेचवांगडा पं. लखमीचंद, तिरमोहन, राधेश्याम,कथावाचक लम्बरदार, पं. नाथाराम हांचे कार्य उल्लेख करपासारकें आसा. काळानुसार नौटंकी ह्या कलाप्रकारांत बदल जायत गेले.