नौसेना (नौदल)

नौसेना (नौदल) दर्याच्या वयल्या भागार आनी दर्या भितर झूज करूक शकपी लश्करी संघटना. भूंयसेना (लस्कर), वायूसेना हांचे सारकीच नौसेना ही राश्ट्रीय संरक्षण वेवस्थेचो एक घटक आसता. ज्या देशा भोंवतणीं दर्या आसता, ताका नौसेना उबारप भोव गरजेचें आसता.देशाच्यो राजकीय आनी अर्थीक गरजो आनी परस्पर संबंद हाचें परिपुर्तीचे नदरेन नौसेना उबारप म्हत्वाचें आसता. दर्याचें बळगें वापरपाचें नौसेना हें एक साधन आसा. आर्वील्ल्या काळांत नौदल स्वतंत्रपणान विकसीत जालां.

झूज काळांत नौसेनेक कांय म्हत्वाचीं कामां करचीं पडटात. तीं अशीं

1)आपल्या राश्ट्रीय आनी दर्याच्या शिमांची राखण करप.

2)बंदरांची आनी दर्या देगेची राखण करप.

3)दर्याच्या वेपाराची राखण करप.

4)दुस्मानांची दर्यातली नाकेबंदी करप.

5)दर्यातलें तेल आनी हेर खनीज संपत्ती हाचें सुरक्षीततायेची वेवस्था करप, उदकांतल्या हेर कारवायांक फावोसो प्रतिसाद दिवप, आपले उपस्थिती वरवीं अर्थीक आनी राजकीय फायदे मेळोन गरज तेन्ना लडायो करून दुस्मानांचें नावीक बाळगें उणे करप.

शांततायेच्या काळांत नौसेनेक फुडलीं कामां करचीं पडटात – झुजांची शक्यताय मतींत दवरून ते नदरेन आदींच पूर्वतयारी करप, नौसेनेच्या तारावांचो झूज नितीक परावर्तक म्हूण उपेग करप, वेपारी तारावांक संकश्ट काळांत मदत करता, दुसरेया राश्ट्रांक भेटी दिवप आनी अस्वडी आपल्या दर्या बळग्याचो तांचेर प्रभाव घालप, झगडीं, किजिलां चालू आसिल्ल्या वाठारांक भेट दिवन आपले उपस्थितीन हेर संबंदितांचेर चेपण हाडप, चोरयेचो वेपार आळाबंद हाडप आनी दर्या देगेर पाळत दवरप ह्या वावरांत दर्यादेग संरक्षक दळाक पालव दिवप, खावपाचें तेल आनी खनीज संपतीचो सोद लावपाक मदत करप, दर्याचें सर्वेक्षण आनी नकाशांची निर्मिती ह्या वावरांक मदत करप, दर्यातली येरादारी सुरळीत करपाक मदत करप, दर्यादेगेवयली शासकीय कार्यालयां, आस्पत आनी बंदरां हांची राखण करप. नौसेनेचे स्वरूप भुगोलीक आनी राजनितीक परिस्थितीचेर आदारून आसता. विदेश धोरणांक फाटपुरवण करपा खातीर नौदलाचो वापर करतात. देशाच्या विदेश धोरणांक अणसरून नौसेनेचें स्वरूप आनी तिचो विस्तार, वाड थरयता. संवसारीक वेपार, दळणवळण, परकी चलन मेळोवपाची गरज आनी आंतरराश्ट्रिय राजकारण ह्या सगळ्या गजालींचो विचार करून नौसेनेचो आकार, संघटना आनी स्वरूप थारायता. राश्ट्राची प्रतिश्ठा वाडोवपाच्या नदरेनूय उपेग जाता

शांततायेच्या झूज काळांत उपेगांत येवपी नौसेनेचें स्वरूप झूज नौकांनी आनी शस्त्रास्त्रांनी सुसज्ज दवरचें पडटा. विंगड विंगड तरेचीं झुजा तारावां ताची संख्या आनी गुणवता हांचे मदीं संतुलां दवरचीं पडटात. झूज नौक, पाणबुडयो, विमान वाहक, हॅलिकॅर्प्टस हांची संख्या आनी तांचें परस्पर प्रमाण, तांचेर जावपी खर्च ह्या सगळ्यांचो ताळमेळ राश्ट्रीय उत्पादन आनी अर्थीक क्षमताय हांचेकडेन वेवस्थीत बसोवचो पडटा.

नौसेनेचो विभाग आनी तांचो वावर - झूज नौकेचें प्रचालन, अभियांत्रिकी, शस्त्रास्त्र आनी पुरवण अशे चार कार्यविभाग आसतात. दर्यातली येरादारी, संदेश-दळणवळण, रडार आनी हेर वेवस्थापन हो प्रचालनाचो वावर आसता; तारावांतली यंत्रसामुग्री, उदक आनी वीज हांची पुरवण हे विशय अभियांत्रिकी वावरांत आस्पावतात. नांगर उडोवपाक आनी तो उखलप, पाणबुडयांचो थाव घेवप आनी त्यो नश्ट करप, नाळी आनी शस्त्रास्त्रां हांचो मारो करप हीं कामां शस्त्रास्त्र विभागाकडेन आसतात. जेवण, कपडे, पगार वांटप हीं कामां पुरवण विभाग पळयता. नौसेनेंतल्या व्हडयांचे झुजारी, सहाय्यक आनी सेवा अशे तीन वर्ग आसतात.

नौसेना संघटना ही राश्ट्राचे संरक्षण नितीक अणुसरून आनी नौसेनेकडल्यान अपेक्षीत आशिल्लया वावराप्रमाण निश्र्वित करता. ही संघटना सादारणपणान अशी आसता - शस्त्रास्त्रीक ही आक्रमक आनी संरक्षक अशीं दोन तरांची आसतात. झूज नौकेचें जें खाशेलें कार्य आसता, तेप्रमाण तिचेर शस्त्रास्त्रां आसतात. विमान वाहक तारवांचेर विमानां आनी नाळी आसतात. सैनीक वाहक ल्हान तारावांचेर नाळी आसतात. पाणबुडयेचेर पाणतीर आनी पर्यटन क्षेपणास्त्रां आसतात. दर एक ल्हान तारवांचेर विमान विरोधी नाळी आसतात. पाणबुडयेचेर पाणतीर आनी पर्यटन क्षेपणास्त्रां आसतात. विनासिकांचेर पाणतीर ,नाळी, क्षेपणास्त्रां आनी हॅलीकॅप्टरां आसतात. झूज तंत्राचे नदरेन शस्त्रास्त्रांची निवड करतात.लांब अंतरावयल्या नौदलाची राखण करपाखातीर लांब पल्ल्याचीं अस्त्रां, रडार, गरजेची थारतात. एकाच तारावचो राखणेखातिर बिंदू रक्षक आसता. चडश्या अस्त्रांचो प्रयोग इलॅक्ट्रोनीक उपकरणांनी करतात.इतिहास – पुर्विल्ल्या काळांत दर्यातल्यो लढायो करपाखातीर व्हडीं आसतालीं आनी तीं चडशीं सशस्त्र पंगडाचे मालकीचीं आसतालीं. हेर जमातींच्या लोकांच्या जमनी हातासपाखातीर ते दर्याचेर हल्ले करताले. वेपार, नुस्तेंमारी आनी दर्यातली लटूमार हांचेखातीर त्या व्हडयांचो उपेग जातालो. दर्यातल्या बळाग्याचेर आदारिल्ली पयली नौसेन ‘अथॅन्स’ शारांत स्थापन जाली. इ. स. प. पांचव्या शतमानांत ‘थिमिस्टीडीज’ हाणें परकी आक्रमणाचो धोको टाळपाखातीर झूज नौकांक ‘ट्रायरेमीस’ आशें म्हण्टाले. बाराव्या शतमानांत तुर्कानी बायझंटीन साम्राज्यांत गोंदळ घालो आनी ताका लागून बायझंटीन नौदल नानपयत जालें. मध्ययुगीन इटलींतल्या वेगवेगळ्या राज्यकर्त्यांनी आपआपलीं नौकादळां उबारिल्लीं. इ. स. प. चवथ्या शतमानासावन उतर आफ्रिकेंतल्यान येवपी धान्याची आयात करपाखातीर कार्थेज बंदराचो उपेग जातालो. जेन्ना कार्थेजान इटलीच्या दर्यादेगेर घुरयो घालपाक सुरवात केली, तेन्ना रोमी लोकांनी आपले पुराय शक्तीवरवीं कार्थेजीयन तारवांचे धर्तेर व्हडल्यो झूज नौक बांदल्यो. रोमी साम्राज्याचो अस्त जातकूच नौदलाकडेन पुराय दुर्लक्ष जालें. फुडें सातव्या शतमानांत मुसलमानी सत्ता उदेतकच धोको निर्माण जालो आनी देखून नौसेनेकडेन परत लक्ष केंद्रीत केलें. ह्या शतमानासावन येवरोपांत संस्कृतिक नदरेन एक नवें पर्व सुरू जालें. ताका तुर्कांचें आक्रमण कारण थरलें. धर्मीक झुजां आनी हेर राजकीय घडामोडी नेटान जावंक लागल्यो. आफ्रिका, आशिया आनी लॅटीन अमेरिका ह्या खंडांतल्या वसणुकांचेर धाडी घालून थंयचे लुटमारीचो उपेग येवरोपांतल्या झुजाखातीर जावपाक लागलो.

पुर्तुगाल, स्पेन, इंग्लंड हीं राश्ट्रां एकामेकांकडेन झगडूंक लागली. तुर्काचेर लेपण्टोच्या दर्यातले लडायेत हार पडली. इतले मजगतीं, नाळो आयल्यो आनी पारंपारीक नावीक झूज तंत्रांत क्रांतिकारी बदल जाले. ह्या काळांतली ‘गॅली’ झूजनौका सुमार १५० फूट लांब आसताली. तुर्कांनी गॅलीऒट नांवची ल्हान, वेगवान झूज नौक प्रचारांत हाडली. झामोरीन आनी मराठयांचीं तारवां हेच तरांचीं आशिल्ली. वॅनिसी लोकांनी गॅलीआस नांवाची शिडां-व्हलीं आशिल्लीं व्हड तारावां तयार केलीं. तातूत सुमार ७० नाळी आसताल्यो आनी हिचो सैनिकांक मारपाक उपेग करताले. स्पेन, इंग्लंड आनी पुर्तुगाल हांची स्वतंत्र नाविक कार्यालयां आशिल्लीं. कोरीयांय सोळाव्या शतमानाचे अखेरेक चोल्ल राजाचो नौसेनापती यी सुंग हाणें लोखणाचें कवच आशिल्लयो नौक पयलेच खेपे बांदल्यो. पंदराव्या शतमानाचे सुरवेक चीनाचो जंग हे हाणें नौसेना बळगें, दर्यातलो वेपार आनी नाविक तळ ह्यो गजाली पयलेच खेपे चालीक लायल्यो. शास्त्रीय गिन्यान आनी अभियांत्रीकी तंत्र वापरून तारवांची बांदावळ करपाची बुन्याद फ्रांसाचो झां बातिस्त कॉलबॅर(१६६१-८३) हाणें घाली. सॅम्युअल पेपीस हाणें ब्रिटीश नौसेनेची नवी संघटना उबी केली. ब्रिटीश आनी फ्रेंच हांचे मदल्या नाविक संघर्शांत ब्रिटीश लोक दर्याचेर शेक गाजोवपांत येसस्वी थरले.

अठरावे शतमान हें अस्तंतेकडले नौसेनेचे नदरेन भंगरायुग अशें म्हण्टात. ह्या काळांत साठ ते सत्तर मीटर लांबायेच्यो आनी २,५०० टन भाराच्यो झूज नौका फुडें आयल्यो. हिदुस्थानांत मुंबय शारांत तारवां बांदपाचे कारखाने सुरू जाले. अठराव्या शतमानांत येवरोपांत नौसेना वेवसायिक जाल्यो. सरकारी केंद्रीय कार्यालयां स्थापन जालीं. नौसेनेखातीर भरती, प्रशिक्षण, नौका बांदावळ ह्या कामांची जापसालदारकी तांचेर पडली. वेपारी नौदल आनी नौसेना हांचे मदल्या संबंदांनी सुसुत्रपणां आयली. विज्ञानांतले उदरगतीचोय तातूंत वापर जालो. १८५० ते १९०० ह्या काळांत लागिल्ल्या तंत्रीक सोदाक लागून नाळी तिख्याचीं तारवां तांचो आकार आनी टनभार, तोफगुळे हाचें भितर सुदारणा जाल्यो. कोळसो, उदक आनी हेर पुरवणेखातीर जगभर नाविक तळ उबारपाची सर्त सुरू जाली. ब्रिटनांत, मुंबय, त्रिंकोमाली, सुएझ, एडन ह्या सुवातांचेर तळ स्थापले.

१९०० ते १९२५ ह्या काळांत रूसो-जपानी आनी पयले म्हाझुज जालें. नाविक बळगें वाडोवपाची सर्त हें ताचें कारण आशिल्लें.झूज नौकाचो आकार आनी तांची तांक वाडली. अंतज्वर्लन इंजिनां तारवांनी बसयली. दर्यांतल्या पणबुडयांचो नाश करपाखातीर उदकाच्या दाबावरवीं स्फोट जावपि बॉंब सोदून काडले. झूज नौकांचेर मार्कोनीची बिनतारी संदेशवाहक उपकरणां बसयलीं. ४ ऑगस्ट १९१४ ह्या दिसा ब्रिटीश शाही नौसेनेन झूज करपाचो आदेश बिनतारी यंत्रांवरवी दिलो. पयल्या म्हाझुजाउप्रांत ब्रिटन, जपान आनी अमेरिका हाणीं पॅसिफीक म्हासागराचेर शेक गाजोवपाक सुरवात केली. १९२१ संवसारीक नावीक बळांत संतुलां राखपा खातीर कबलात जाली. १९३७ वर्सा अखेर नावीक बळ वाडोवपाक सुरवात जाली. जपानाचीं कांय तारवां ६४,००० टन भाराचीं आशिल्लीं. जपान आनी अमेरिका हांच्या झूजनौकांचेर सुमार ८० झुजारी विमाना आशिल्लीं. पाणबुडयांचो टनभार ६,५०० टनां मेरेन आनी आंवाठ ४०,००० किमी.मेरेन वाडलो.

दुस-या म्हझुजांत नौसेनेचे नदरेन कांय म्हत्वाचे बदल जाले ते अशें :झूजनौकांक दुय्यम सुवात फावो जाली, आघात विमान वाहक तारवांनी पयली सुवात मेळयली आनी नावीक दळाचो वापर करपीं तें मुखेल साधन जालें. वेपारी नौदलाचें, पाणबूडयो आनी झूजनौकां वरवीं जावपी नुकसान भरून काडपाखातीर तारवांची बांदावळ बेगोबेग करप सक्तीचें थारलें, रडार आनी हेर इलेक्ट्रॉनीक उपकरणां हांची गरज उप्रासली, पाणबुडयांतल्या तंत्रांत उदरगत जाल्ल्यान पाणबुडीविरोधी झूज तंत्रांत सुदारणा करप गरजेचें जालें, अणुशक्तिचो वापर करपाच्यो नव्यो संदी मुखार आयल्यो. १९४५ उप्रांत विज्ञान आनी तंत्रगिन्यान हातूंतल्या नव्या सोदांक लागून नौसेनेंत बरीच प्रगती जाली.

भारतीय नौसेना – पंदराव्या शतमानाचे अखेरेक अस्तंती लोकांनी दर्या मार्गान वेपारी आक्रमणां केली. उपरांत ब्रिटीशांनी हिदुस्तानाचेर राज्य स्थापन केलें. पुर्विल्ल्या उत्खननांत मेळिल्ल्यो मुद्रा आनी आयदनांवयल्या चित्रांवयल्यान त्या काळंतलीं शिडांचीं तारावां कशीं आशिल्लीं हें कळटा. रामायणांतल्या त्या अयोध्याकांडांत न्हंयेंत झुजपी व्हडीं आनी सेना हांचो उल्लेख आयला. महाभारतांत लेगीत नौसेनेचो उल्लेख आसा. ऋगवेदांत व्हडयांचो उल्लेख आसात.पुराणांनी तशेंच जातक साहित्यांत व्हडीं, दर्यांतलो वेपार हांचीं वर्णनां आसात. अर्थशास्त्रांत दुस्मानांच्या व्हडयांचो नाश करपाचे उल्लेख आयल्यात. अकबराच्या आईन-ई-अकबरी ह्या ग्रंथांत मोगली नौसेनेची म्हायती आसा.

स्वतंत्र भारताचे आनी पाकिस्तानाचे नौसेनेचें मूळ, १६१३ त सुरतेक इस्ट इंडिया कंपनीन स्थापन केल्ल्या ‘ इंडियन मरीन ’ ह्या नौदलांत सांपडटा. अरबी दर्यांत चांचेगिरी चलताली. ताका तोंड दिचपाखातीर ५ सप्टेंबर ६२ त दिन शास्त्रास्त्रधारी वेपारी तारवां, ब्रिटीशांच्या सुरत वखारींत रूजू जालीं. हीच इंडियन मरीन ची सुरवात. खंबायताचें आखात, तापी आनी नर्मदा हांच्या मुखाकडल्या दर्या वाठारांची राखण हें काम मरीना कडेन आशिल्लें. सुरत, अहमदाबाद आनी खंबायताक नाविक प्रशिक्षण दितालें. १६२२ त इराणी आखातांतले ऒर्मुझ बंदर मरीनान ताब्यांत घेवन चांचेगिरीक बरोच आळो घालो. १६६४ त इंडीयन मरीनाक शिवाजीच्या आरमारकडेन झूजचें पडलें. ५ जानेवारी १६६४ त शिवाजीचे सुरतेंतले घुरयेंत मरीनान नाळी घालून कारखान्याची राखण केली.

१६८३ त सुरत सोडून इंडीयन मरीन मुंबय शारांत हालयलें आनी ताका ‘ बॉंबे मरीन ’ हें नवें नांव दिलें. १६८६ ते १७३६ मेरेन मराठा आरमार आनी बॉंबे मरीन हांचे मदीं अस्तंत दर्यादेगेर शेक गाजोवपाखातीर दर्यावर्दी लडायो चालूच आशिल्ल्यो. १८ व्या शतमानांत येवरोपांत ब्रिटीश, फ्रेंच हांचे मदीं झुजां चालू आशिल्लीं. ताका लागून बॉंबे मरीनची नेटान उदरगत जाली. १७३५ त मुंबयंत सधा आशिल्ले नावीक गोदीची बांदावळ पुराय जावन थंय तारावां बांदपाक सुरवात जाली. १७५० त सुकी गोदी तयार जाली.

१७६१ त बॉंबे मरीनाक नावीक गणभेस दिलो. तातूंतले अधिकारी ब्रिटीश आसताले.नौसैनिकां मदले ७५ टक्के सैनीक कोंकणांतले आसताले. मराठयांच्या आरमाराचो नाश करतकच बॉंबे मरीनान हैदर अलीचीं बंदरां जिखलीं. १९व्या शतमानाचे सुरवातेक जावा, सुमात्रा हांचेर घुरयो घालपाक मरीनाक येस आयलें. १७९८ त मुंबयंत मरीन मंडल स्थापन केलें. १८२९ त बॉंबे मरीनांत ‘मरीन कोर ‘ अशें नांव दिलें. ल्हव ल्हव मुंबय बंदरांत तारवां बांदावळीक नेट आयलो. १८३० त मरीन कोर हें नांव बदलून ‘ इंडियन नेव्ही ‘ हें नांव दिलें.

२० मार्च १८३० ह्या दिसा मुंबय गोदीत बांदिल्लें आनी वाफेचेर चलपी तारूं दर्यांत सोडलें.वाफेची तारवां वाडूंक लागलीं. झुजारी तारवांचो टन भार वाडलो. १८४५ त मुंबय लागसार ‘ बुचर ‘ जुंव्याचेर नाविक तोफखानो शाळा सुरू जाली. १८५७ च्या उठावांत इंडियन नेव्हीचें विघटन जावन मुंबय आनी कलकत्ता मरीन अशीं दोन बिनझुजारी नौकादळां संघटीत जालीं. १८९० त मुंबयंत एक पाणतीर गोदी बांदली. १८९२ त इंडियन मरीन हें नांव वचून ‘ शाही हिंदी मरीन ‘ हें नांव पडलें. १८९६ ते १९०४ ह्या काळांत उदेंत आफ्रिकेंत आनी बोर झुजांत ह्या मरीनान झुजारी कामां केलीं. पयल्या म्हाझुजांत मरीनाच्या बीन झुजारी हत्यारी झुजांत रूपांतर जालें. १९२८ त केंद्रीय विधानसभेंत हिंदी नौसेना-शिस्त कायदो विचाराखातीर आयलो.८ सप्टेंबर १९३४ ह्या दिसा मुंबय शारांत हिंदी नौसेना कायदेशीरपणान प्रस्थापीत जाली.

१९३४ त येवरोपीय म्हाझुजाची सुलूस लागली. नौसेनेचे वाडीक आनी आर्विल्लेकरणाकगती मेळ्ळी. अडमिरल सर हबर्ट फिट्सहबर्ट हो नौसेनापयी जालो. राखीव आनी आपवावुरपी दळां उबारलीं. उमेदवाराखातीर नाविक प्रशिक्षणाची तजवीज केली. दुस-या म्हाझुजांत हिंदी नौसेनेच्यो पाठाण, पार्वती आनी सिंधू ह्या तीन झूज नौकांनी काम केलें.१९४१ त मुंबय सावन मुखेल नौसेना कचेरी दिल्लीक हालयली. हिंदूस्थानाची फाळणी १५ ऑगस्ट १९४७ त जाली. चार नाविक प्रशिक्षण संस्था पाकिस्तानाकडेन उरिल्ल्यो. देखून भारतीय नौसेनेक कठीण परिस्थतीक तोंड दिवचें पडलें. कोमोडर नॉट भारतीय नौसेनेचें चीफ ऑफ स्टाफ आशिल्लो. ताणें हे कठीण परिस्थतीचेर जैत मेळोवन नौसेनेची प्रगती फुडें व्हेली. स्वतंत्र भारताच्यो घटना आनी नौसेना कायधाप्रमाण भारतीय नौसेनेक संरक्षण सेनेंत सुवात मेळ्ळी. भारतीय नौसेनेक फुडलीं कामां करचीं पडटात. भारताच्यो शिमो राखप, वेपारी येरादारीची राखण करप, दर्यांतलें सर्वेक्षण करप, नाविक तळ बांदप, दर्या वाठारांत पाळात दवरप, भारताच्या सार्वभौमत्वाखातीर दर्या वाठाराची राखण करप, लस्करी कारवायांनी हेर सेनादळांक पालव दिवप, अधिकारी आनी हेर सैनिकांक प्रशिक्षण दिवप आनी वेपारी नौदालाकडेन सर्पक सादप. २७ मे १९५१ ह्या दिसा तेन्नच्या राश्ट्रपतीन नौसेनेक राशट्रपती ध्वज भेटयलो. ल्हव ल्हव नौसेनेचें बळगें वाडूंक लागलें. २२ एप्रिल १९५८ ह्या दिसा व्हायस् अडमिरल स्टीव्हन कार्लील हांचे कडल्यान अडमिरल रामदास कटारी हाणें नौसेना अध्यक्ष पद घेतलें. कटारी हे पयले भारतीय नौसेना अध्यक्ष. भारतीय नौसेनेची मुखेल कचेरी दिल्ली शारांत आसा. १९५८-६२ भारतीय नौसेनेची रचणूक अशी आसा.

राशट्रीय संरक्षण नितीक अनुसरून, संरक्षण मंत्री सेनाअध्यक्षावरवी नौसेनेचीं कामां करता. नौसेनाध्यक्षाचे मदतीक कर्मचारी आसतात. तांची कामां अशीं –

उपनौसेनाध्यक्ष – हो व्हायस अडमिरलच्या हिद्दयाचो नाविक आसता. झुजानिती आनी कारवायांची येवजण आंखप, शास्त्रास्त्रां, गुप्त खबरां संकलन, संदेश दळणवळण ह्यो गजाली तांच्या अधिकारांत येतात.

प्रतिनियुक्त नौसेनाध्यक्ष – नाविक वायुदळ, पाणबुडयो आनी ताचेविशींच्यो येवजण्यो, पाणबुडयां विरोधी झूजतंत्र आनी हेर कामां ताच्या अधिकारांत येतात. हाचो हुद्दो व्हायस अडमिरलाचो आसा.

कार्मिक मुखेली – हो रियर अडमिरल आसता. सैनीक भरती प्रशिक्षण, वैजकी सेवा, न्यायवेव्हार, शिस्त आनी सैनीक कल्याण आनी हेर विशय हाच्या विभागांत येतात.

सांग्रामिकी मुखेली – हो रियर अडमिरल आसता. स्थापत्य आनी वास्तूरचना, पगार, शास्त्रास्त्रां आनी रसद तपासपाचें काम आनी हेर विशय हाचे कक्षेंत येतात.

साधनसामुग्री मुखेली – हो व्हायस अडमिरल आसता. झूनौका, नाविक तळ, गोदी हांची शिल्प स्थापत्य-रचना शस्त्रास्त्रदुरूस्ती ही कामां हाच्या अधिकारांत येतात.

ध्वजाधिपती मुखेली अस्तंत कक्ष हाचें कार्यालय मुंबय आसा. नौसेनाध्ययक्षाच्या आदेशाप्रमाण नाविक झूज आनी ते सारकीं कामां हाका करचीं पडटा. हाच्या हाताखाला अस्तंत आरमार आसता. हो व्हायस अडमिरल आसता.

भारतांत नौसेनिकी प्रशिक्षणाची वेवस्था कोचीन तळ, दाबोळी (गोंय) तळ, विशाखापट्टणम, लोणावळा, जामनगर, मुंबय (मालाड), मांझगाव (मुंबय), ह्या सुवातांचेर आसा.

पाकिस्तानान १९४७ उपरांत भारताचेर चार खेप आक्रमणां केलीं. १९४८ आनी १९६५ त जाल्ल्या झुजांत भारतीय नौसेनेक दर्याचेर पाकिस्तानाच्या आरमाराकडेन झुजपाची संद मेळ्ळी ना. पाळत दवरपाचो आनी येरादारीची राखण करपाचो वावर नौसेनेन केलो. १९७१ तल्या झुजांत भारतीय नौसेनेन बांगलादेश आनी पाकिस्तान हाचें मजगतची दर्यातली येरादारी बंद उडयली. तशेंच कराची आनी चित्तगॉंग बंदरांचेर हल्ले करून पाकिस्तानी आरमाराची नाकेबंदी केली. चित्तगॉंगचे दर्यादेगे लागसार भारतीय सैन्याक हल्लो करपाक पालव दिलो आनी पाकिस्तानी आरमाराचो नाश केलो.

भारतीय नौदलाचे तीन मुखेल फांटे (commands) आसात -

१.अस्तंत कमांड – हाची मुखेल कचेरी मुंबय आसा. ताचे तळ गोंयात आनी लक्षव्दिप जुंव्यार (कर्नाटक)9 शारांत फुडल्या १०-१५ वर्सामदीं पुराय जातलो आनी आशियांतलो सगळ्यांत व्हडलि नाविक तळ आसतलो.

२.उदेंत कमांड – विशाखापट्टणम शारांत हाची मुखेल कचेरी आसा. हो एक सबमरीन (पाणबुडी) तळ. पोर्ट ब्लॅर आनी कलकत्ता शारांनी हाचे हेर तळ आसात.

३.दक्षिण कमांड – हाची मुखेल कचेरी कोचीत आसा. आयएन्एस् विक्रांत (१९,८०० टन) ही भारताची पयली विमानवाहक बे भारतीय नौदलांत ४ मार्च १९६१ ह्या दिसा रूजू जाली. भारताची दुसरी विमानवाहक बोट आएन्एस् वराट (२८,५०० टन) ब्रिटनांतल्यान १९८७ हाडल्ली. ‘ निलगिरी ‘ ही पयली आर्विल्ली झुजारीबोट. हिमगिरी, उदयगिरी, दुनागिरी, तारागिरी आनी विंध्यगिरी ह्यो भारताच्यो हेर झुजारी बोटी. माझगांव गाडर्न रीच शिपयार्ड (कलकत्ता), हिंदुस्थान शिपयार्ड (विशाखापट्टणम), गोवा शिपयार्ड (वास्को, गोंय) ह्या सुवातांनी वेगवेगळ्या तरेच्यो बोटी, संरक्षक बोटी, झुजारी बोटी आनी हेर तारवांची बांदावळ जाता.

एल्. रामदास हे भारतीय नौदलाचे मुखेल ३० सप्टेंबर १९९३ ह्या दिसा सेवानिवृत्त जाले उपरांत व्ही. एस्. शेखावत भारतीय नौदलाचे मुखेल जाले. – मुकेश थळी

गोंयचे नौदलाचे तळ : गोंचे सुटके पयली गोंयांत पुर्तुगेज नौदल विमाग आशिल्लो. तरी, गोंयच्या नौदलाचो आधुनिक विस्तार, गोंयचे सुटके उपरांतच जालो. गोंयचे सुटके उपरांत गोंयाखातीर नेव्हल ऑफिसर इनचार्ज म्हणून कमांडर एच्. ए. आगटे हाची नेमणूक जाली. ताणें गोंयांत नौदलाचो विस्तार करून हांगा जायते फांटे सुरू केले. ह्या विस्ताराक लागून फुडें नव्हेल ऑफिसर इनचार्ज हाच्या कार्याल्याक नौदल विभागायच्या मुखेल कार्यलयाचो दर्जो दिलो.

३० डिसेंबर १९७७ ह्या दिसा फ्लॅग ऑफिसर कमांडिग गोवा नेव्हल एरिया (फॉगा) हाच्या अधिकार कक्षेखाला हें मुखेल कार्यालय हाडलें. आर. एच्. तहिलियानी गोंयाखातीर आयिल्लो पयलो फ्लॅग ऑफिसर.

आयएनएस विराट ही दुसरी विमानवाहक नौक नौदलां येतकूच नौदलाचो व्याय आनिकूय वाडलो. १ जून १९८६ ह्या दिसा गोंयतल्या नावीक तळार विमानदळाची हेर जापसालदारकी सोंपयली. नौदलाच्यो गोंय विभागांतल्यो नौक आनी विमानां फ्लॅग ऑफिसर कमांडिग गोवा नेव्हल एरिया (फ्लॅगा) हांच्या नियंत्रणाखाल आसता. ताचें मुखेल कार्यालय आल्पारकेयरूश दोंगुल्लेचेर वास्को शारंत आसा.

गोंय विभागांतल्या नौदलाच्या कामाविशीं हेर म्हायती आशी –

१.आयएनएस हंस – भारतीय नौदलाचो हो म्हत्वाचो हवाई तळ. सी. हॅरियरा सारकीं झुजारी विमानां थंय आसात. कमोव २५ आनी कामोव २८ हीं हॅलिकॉप्टरां, इल्युशीन ३८ विमानां आयएनएस हंसाचेर आसता. ह्या तळयावयल्या सगळ्या तरांच्या विमानाची योग्य तरेन देखभाल आनी दिरूस्ती करपाची यंत्रणांय ह्या हवाई तळार आसा. रशियी बनावटीच्या विमानांची दुरूस्तीय हांगा जावंक शकता.

२.आयएनएस गोमंतक - ह्या दिसा हया नावीक तळाची उबारणी जाली. २२ संरक्षक फांटे आनी गोंयांत येवपी नौदलाच्या तारवांक आवश्यक त्यो सुविधा ह्या नावीक तळावयल्यान दिवप जातात.

३.आयएनएस मांडवी – ह्या नावीक तळाचें खाशेलपण म्हळ्यार हांगा भारतीय नौदल अकादेमी आसा. दर स म्हयन्यांनी हांगा सुमार ९० कर्मचारी ̸̸ अधिकारी प्रशिक्षीत जातात.

४.आयएनएस जिव्नती – हें ७९ खाटींची तांक आशिल्लें हॉस्पिटल. नौदलाच्या जवानांक हांगासल्यानच वैजकी सेवा दिवप जाता. चड गंभीर स्वरूपाच्या प्रकरणांनी गोंय वैजकी म्हाविदयालय आनी आरोग्य संचालक हांचो आदार घेवप जाता.

५.हायड्रोग्राफिक स्कूल – आग्नेय आशियांत ज्यो मोजक्योच संस्था आसत तातूंतली एक अशी ही प्रशिक्षण संस्था. भारतीय नौदलाच्या आनी परदेशी नौदलाच्या कर्मचा-यांक हांगा खास प्रशिक्षण मेळटा.

६.नेव्हल कोस्ट बॅटरी – हो विभाग गोंय बंदराची राखण करता.

७.वॉरशिप ऒव्हरसिईग टीम – गोवा शिपयार्ड भारतीय नौदलाखातीर जीं तरवां आनी झूजनौका बांदता तांचेर हो विभाग नदर दवरता. सदया एक क्षेपणास्त्र वाहक नौका, एक नाविक प्रशिक्षण नौका आनी दोन जलसर्वेक्षण नौका हांची निर्मिती ह्या विभागाचे देखरेखीखाला सुरू आसा.

७.बेझ वर्कशॉप – गोंयांत येवपी नौदलाच्या सगळ्या नौकांची मुळावी (किरकोळ) दुरूस्ती हांगा करतात.

९.नेव्हल ट्रान्सपोर्ट रिपॅर वर्कशाप – गोंयात येवची नौदलाच्या तारावांनी व्हड प्रमाणांत इबाड जाल्लो आसल्यार हांगा तांची दुरूस्ती करतात.

१०.सीवर्ड डिफॅन्स बोट टी ५५ – गोंयात तळ ठोकून आशिल्ली ही नौका सिद आनी आदार दिवपाच्या वावराक वापरतात. प्रशिक्षण विमानांक आदार दिवपाखातीर आनीक जाय थंय गस्त घालपाखातीर तिचो वापर करतात. सधा हे नौकेची दुरूस्ती मुंबय सुरू आसा.

११.नेव्हल आर्मामॅंट डेपो – हे मुळचें पुर्तुगेजाचें शस्त्रागार १९६३ त भारतीय नौदलान ताब्ययांत घेतलें. शस्त्रांची जतनाय, दुरूस्ती आनी पुरवण हांगासल्लयान करप जाता.

१२. नेव्हल स्टोर डेपो – नौदलाच्या हवाई तळावयल्या सगळ्या विमानांक हांगाच्यान आदार दिवप जाता