भयगंड (फोबिया)

भयगंड (फोबिया) हे मानसिक विकृतीचें एक सामान्य लक्षण. ताकालागून मनशाक एकाद्रे खाशेले वस्तूचो, जनावराचो वा परिस्थितीचो आगळोच आनी सुमाराभायर भंय दिसता. भंय गेलेउपरांत तो लिगर्थक म्हणपाचें मनशाक कळटा. पूण ती भंय घालपी वस्तू टाळपाचो आवेग मात निवारुंक जायना. हें लक्षण जायत्या मनोविकृतींत सांपडटा. देखीक- भयगंड मज्जाविकृती (फोबिया न्यूरोसिस), चिंताजन्य मज्जाविकृती (अँगझायटी न्यूरोसिस), भावातिरेकी सक्तियुक्त मज्जाविकृती (ऑबसेसिव्ह कंपल्सिव्ह न्यूरोसिस) मज्जाविकृती भासपी छिन्नमानस (स्यडोन्युरॉटिक स्किझोफ्रेनिया), बालमलोविकृती (चाइल्डहुड डिसऑर्डर्स).

भयगंडाचे संकल्पनेंत आनी मानसचिकित्साशास्त्रीय वर्गीकरणांत विसाव्या शेंकड्याचे सुरवातीपसून आयजमेरेन बरोच बदल जाल्लो आसा, प्ये्र ह्या फ्रेंच मानसचिकित्साशआस्त्रीय वर्गीकरणांत विसाव्या शएंकड्याचे सुरवातीपसून आयजमेरेन बरोच बदल जाल्लो आसा. प्येअर ह्या फ्रेंच मानसचिकित्सकान भयगंडाचें वर्णन 'सायकेस्थिया' नांवाच्या विकारांत केल्लें. ताचे उपरांत फ्रॉयड हाणें तशाच लक्षणांचे विकृतीचें वर्णन चिंतोन्माद अँगझायटी हिस्टोरीया हे संज्ञेन केलें. कांय वर्सां पयलींच भयगंडात्मक लक्षणांचें वर्चस्व आशिल्ल्या विकृतीक भयगंडयुक्त मज्जाविकृती ही संज्ञा दिवन ताचें स्वतंत्र अस्तित्व मान्य केल्लें आसा.

भयगंडाचो प्रादुर्भाव तरणाट्यांत तशेंच हेर संस्कृतीच्या मानान हिंदू संस्कृतायेंत बायलांत चड सांपडटा. भयगंडाचीं मुखेल लक्षणां-

१) खाशेली वस्तू, जनावर, थळ, परिस्थिती, वायट घडणूक वा रोग हांचेविशीं दिसपी जीवघेणो भंय.

२) ताका लागून उपरासपी शारिरीक लक्षणां विकृत चिंतेच्या लक्षणासारकीं).

३) भंय टाळपाखातीर घराभायर न सरपाची चड काळजी वा त्या भंय दिसपी वस्तूपसून पळून वचप.

४) ह्या भंयाच्या निरर्थकपणाची पुराय कल्पना आनी आपले असहायतेक लागून येवपी उदासपण.

५) आपल्या भयगंडाची पृलरावृत्ती जातली अशी दोट्टी चिंता आनी विमनस्कता.

६) सदचीं कामां आनी कर्तव्यां करपाची असमर्थता आनी असहायता.

७) भंय टाळपाखातीर कांय क्षुद्रवस्तूंचेर (फेटिश) आदारीत रावप. देखीक- तायत, देवाचो फोटो, बाम सारकिल्लीं वखदां घरांतली मोगाची व्यक्ती.

मरण, काळजाचो रोग, कॅन्सर, म्हारोग, पिशें, एकटेंपण, गर्दी, उंच थळ, नवो वाठार, बंदिस्त जागो, परिक्षा, वरिश्ठांची भेट, उपचारिक वातावरण- देखीक समारंभ, चर्चा, पार्टी, सुणो, माजर, सोरोप, पाल, जल्लो सारकिल्लीं वस्तू आनी ताचों विटाळ (हो भंय भावतिरेकी साक्तियुक्त मज्जाविकृतीच्या लक्षणा समुहांत चड सांपडटा) हे विशय चडकरुन भयगंडाचे आसतात.

भयगंडाचें वर्गीकरण फ्रॉयड हाणें दोन प्रकारांत केल्लें आसा-

१) भंय दिसपाक लावपी सार्वत्रिक आनी सर्वसामान्य अशआ गजालींक लागून निर्माण जावपी भयगंड. देखीकः मरण, दुयेंस, सोरोप बी.

२) वैयक्तिक भंय निर्माण करपी खाशेल्या विशयांपसून जावपी भयगंड. देखीकः पयलीं वायट अणभव आयिल्ल्यो अशो खाशेल्यो जागा, मानवना अशो संवेदना आनी आपल्यो हालचाली.

कांय सर्वसामान्य भयगंडांक खाशेल्यो संज्ञा दिल्ल्यात. देखीकः भायलो वाठार भयगंड (अॅगोराफोबिया), उत्तुंगता भयगंड (अॅक्रोफोबिया), बंदिस्तता भयगंड (क्लॉस्ट्रो फोबिया), मृत्युभयगंड (नेक्रोफोबिया), व्याधिभयगंड (पॅथोफोबिया), शालाभयगंड (स्कूलफोबिया) आनी संदूशण भयगंड (मायसोफोबिया). हातूंतल्या भायलो वाठार भयगंड, बंदिस्ता भयगंड, मृत्युभयगंड, व्याधिभयगंड आनी संदूषण भयगंड हांचो प्रादुर्भाव जाणट्यांमदीं चड आसता. भुरग्यांत शाळा भयगंडाचो प्रादुर्भाव चड आसता. भायलो वाठार भयगंडांत मनशाक घरा भायल्य़ा वातावरणांत, चडकरुन येरादारींत वचप वा समाजीक कार्यांत वांटो घेवप चड भिरांकूळ आनी त्रासांचें जाता. मनाची सगळी तयारी करुन गेल्यार लेगीत शारिरीक लक्षणां दिसून परतुचें पडटा. बंदिस्तता भयगंड आशिल्लो मनीस न्हाणीघर, काळखी-अडगळची कूड, सिनेमा, लिफ्ट, बी बंदिस्त सुवाती टाळतात. मृत्युगंडांत मड्याचें दर्शन जाल्यार वा मरणाची बातमी वाचल्यार वा आयकल्यार वा कांय खेपे ह्यो गजाली याद केल्यार खूब भंय दिसून अशे प्रसंग टाळपाची वृत्ती निर्माण जाता. व्याधिभयगंडांत काळजाचे रोग, म्हारोग, कॅन्सर, पिशें ह्या भिरांकूळ रोगांचो सुमाराभायर भंय दिसून काल्पनीक लक्षणांच्या हुसक्यांत आनी दुबावांनी मन निमाणेमेरेन घुल्पल्लें आसता. शाळा भयगंडांत शाळेचीं भुरगीं शाळेंत वचपाक अनमनतात. बळजबरी केल्यार रडटात वा शाळेंत वचनासतना भायर खंयूय भोंवतात. हाका कारण म्हणजे कसलो तरी भंय आसता. संदूशण भयगंडांत मलमूत्राकलागून वा कोयर धुल्लाकलागून संदूशण (काँटॅनिशन) वा विटाळ जातलो हो भंय दिसून अशे घाणीकडेन शरीर संपर्क, चडकरुन हात लावप-टाळपाचो सदांच यत्न आसता. हो भयगंड भावतिरेकी सक्तियुक्त मज्जाविकृतीच्या लक्षणांत चड आस्पावता.

भयगंडाच्या मनोगतिकीय विवरणआंत तीन सिध्दांतांचो आदार आसा-

१) फ्रॉयडाचो मनोविश्लेशणात्मक सिध्दांत

२) ज्ञानसंपादन सिध्दांत आनी

३) अभिजात अभिसंधानाचो सिध्दांत.

पयल्या सिध्दांताप्रमाण इडिपस गंडाप्रमाण भुरगें आपल्या परलिंगी पालकाविशीं लैंगीक ओड आनी समलिंगी पालकाविशीं अनुत्सुकता दाखयता. समलींगी पालकाकडसून अपेक्षित शिक्षेचो भंय. अजाणपणी ह्या भंयाचें प्रक्षेपण आनी भाव विस्थापन खंयच्यातरी टाळूंक येता अशे वस्तूचेर करता. ते खातीर अशे वस्तीची अवास्तव भिरांत म्हणजेच भयगंड निर्माण जाता. अशे मनेगतिकीय रचनेखातीर नावडते व्यक्तीकडेन आक्रमक इत्सा अजाण मनांत उरुन बाह्यांगीय नावडते व्यक्तीकडेन बरेपणाचे संबंद दवरप शक्य जाता. दुस-या सिध्दांताप्रमाण मूळ भंयाचो उगम एकतर खंयतरी पयलोच मनांत आसता वा खंयच्यातरी वायट अणभवांतल्यान निर्माण जाल्लो आसता. अभिसंधानाच्या सिध्दांताप्रमाण म्ह-यांत आशिल्ले वस्तूकडेन वा परिस्थितीकडेन अभिसंधान जावन मूळच्या कारणाबगर भंय निर्माण जाता. जे वस्तुविशीं मात भंय नासता उरफाटें ओड आसता ती वस्तू म्ह-यांत आसतना भायल्यान कसल्याय कारणावयल्यान परत परत भंय निर्माण जालो जाल्यार आवडटे वस्तीसंबंदी कालांतरान भयगंड निर्माण जाता.

रोग्यांक जावपी भयगंड मनोघातजन्य वर्तन-अध्ययन ह्या तत्वाप्रमाण दोन पांवड्यांनी जातात. पयलीं मनोघातजन्य (भिरांकूळ) अणभवान दिशिल्ल्या भंयाकलागून त्रासदायक शारिरीक लक्षणांचें अभिसंधान त्या भिरांकूळ कल्पनेकडेन जाता आनी दुस-या पांवड्यांत ही कल्पना टाळपाखातीर केल्ल्या यशस्वी यत्नांचें प्रबलन (रिएन्फोर्समेंट) जावन भयगंडाचें सवयेंत रुपांतर जाता.

भयगंडाचेर उपाय

१) वखदां उद्वेगनाशक (अँटिडिप्रेसंट) गुळ्यो चड करुन अॅमिट्रिप्टीलीन आनी शांतक गुळ्यो. देखीक- डायाझेपॅम हांचो फाव त्या प्रमाणांत सदांच वापर केल्ल्यान भयगंडापसून सुशेग मेळटा. पूण तें दुयेंस बरें जायना. तेखातीर

२) मनेविश्लेशण वा

३) वर्तनोपचार (बिहेवियरथेरपी ह्या उपचार पद्दतींची गरज आसता.

४) विरोधआभासी उद्दीश्टोपचार (पॅरॅडॉक्सिकल इंटेन्शन) ह्या उपचारानूय भयगंडाचें निर्मुलन जावपाक शकता.