महाराष्ट्र
देवनागरी
|
|
.jpg)
महाराष्ट भारतीय संघ राज्यांतलें एक घट राज्य. क्षेत्रफळ आनी लोकसंख्येचे नदरेन महाराष्टाचो भारतीय राज्यांभितर तिसरो क्रमांक लागता. क्षेत्रफळः 3,07,713 चौ. किमा. लोकसंख्याः ७८,७०६,७१९ (१९९१). राजपाटण - मरठी.
साक्षरताय
[बदल]६३.१०% . हया राज्याचो अक्षवृत्तीय आनी रेखावृत्तीय विस्तार १५ ४५ उत्तर ते २२ ६ उत्तर आनी ७२ ३६ उदेंत ते ८० ५४ उदेंत इतलो आसा.महाराष्ट्रारचे उतरेक मध्यप्रदेश , वायव्येक गुजरात राज्य तशेंच दादरा आनी नगरहवेली हे केंद्रशासित प्रदेश, आग्नेय दिकेक आंध्रप्रदेश , दक्षिण कर्नाटक आनी गोंय हीं राज्या आसात.तशेंच अस्तंतेक अरबीसमुद्र आसा.
सधा भुगोलीक नदरेंन , महाराष्ट्र राज्य निहूण वळकतात.त्या प्रदेशाक आदल्या तेंपार दक्षिणापथ नावान वळखताले .हया वाठाराचो उल्लेख करता आसतना प्राचीन भारतीय वाडमयांत दक्षिणापथहें संज्ञेचो वावर चड जातालो . सुवेच्या तेंपार सातवाहनाच्या शिलालेखांत दक्षिणापथ हया नांवाचो तर पांचव्या -सव्या शेंकडातल्या लेखांत मराठी हया शब्दाचो उल्लेक सांपडटा . बौध्द ग्रंथ महावंश हातूंत महाराठ्ठा असो उल्लेक आसा. जँन विल्सन हाणें मोल्सवर्थ कोशांत महार राष्ट्र महाराष्ट्राचें राज्य अशी महाराष्ट्राची व्युत्पत्ती सांगलाया . महार लोकांची वस्ती चड आशिल्ल्यान हया वाठाराक महाराष्ट्र हें नांव पडलें आसुयें अशें जॉन हाणें मत मांडलां. ऑपर्ट हाणें भारत वर्षांतलें थळावे लोक हया आपल्या ग्रथांत महाराष्ट्रकूच मल्लराष्ट्र अशें म्हळां मल्ल लोक म्हळ्यार महार अशें ताणें मुखार सांगलां. महाराष्ट्र शब्दाचो उल्लेख वररूची हाच्या प्राकृतप्रकाश व्याकरण ग्रंथाक ,तशेंच वात्स्थान आनी भरतमुनी हांच्या ग्रंथानी आयलां. मार्कडेयपुराण , वायुपुराण आनी ब्रह्मपुराण हांतूत महाराष्ट्राचो उल्ले आयला. चिं. वी. वैद हाच्या मतान इ.स.प.६०० च्या सुमाराक आर्यलोक दक्षिणेक आयले. ताणीं हांगा गोपराष्ट्र, मल्लराष्ट्र, पांडूराष्ट्र अशो वेगवेदळ्यो वसाहती करून आपलो राबीतो केल्लो. उपरांत सातवाहन राज्यानी आपल्या राम्राज्याचो विस्तार करून ल्हान ल्हान राष्ट्राक आपले सत्ते खाता हाडून एक व्हड राष्ट्र निर्माण जावन , मुखार त्या प्रदेशाक महाराष्ट्र नांव पडलें.ज्ञानकोशकार केतकार हाणें महाराष्ट्र शब्दाची व्युत्पत्ती सांगतना महार आनी रट्ट हांच्या एकिकरणाची कल्पना मांचल्या.
ब्रिटीश राजवटींन सिंध, गुजरात आनी अस्तंत महाराष्ट्र हे प्रात मेळून तशेंच बेळगांव, धारवाड, विजापूर आनी कारवार हे कर्नाटकाचे जिल्हे मेळून मुंबय इलाख तयार जाल्लो. पूण विदर्भाच्या आठ जिल्हांचो आस्पाव मध्यप्रांतांत जातालो तर मराठवाडयाचे रांच जिल्हे निजामाच्या राज्यांत आशिल्ले.स्वातंत्र्यमेळ्ळ्या उपरांत १९५६ त महाराष्ट्राचे तिनूय विभाग आनी गुजरात मेळूनव्शाल मुबंय राज्य निर्माण जालें . उपरांत १ मे १९६० हया दिसा विशाल मुबंयची फळणी जगुजरात आनी महाराष्ट्र अशीं दोन वेगळी राज्यां अस्तीत्वांत आयलीं.
भूंयवर्णन
[बदल]महाराष्ट्र राज्याची चडशी भूंय अग्निजन्य तळपांसावन तयार जाल्ली आसा. यतमाळ आनी नांदेड जिल्हंयानी आर्कियन म्हाकल्पांत तयार जाल्ली ग्रनायट आनी पट्टीताश्म तळपां आसात .दोंगरी प्रदेशांनी जांभ्याची तांबडी माती चड आसा .गाळाची काळी माती मुखेलपणान कोंकण वाठारांतूच सांपडटा.
अस्तेक अरबी समुद्र आनी सह्याद्री हांचे मजगती आशिल्ल्या सपाट अशीर प्रदेशाक कोंकण अशें म्हणटात. कोंकणपट्टीची उतर-दक्षिण लांबाय ७२० किमी. आनीरुमदाय ४०ते ८०किमी. दरम्यान आसा. मुंबय लगसर कोंकणपट्टीची रुंदाय सगळ्यांत चड म्हळ्यार १००किमी . परस चड आसा . कोंकण वाठारांत साबार दोंगुल्ल्यो आनी ल्हान ल्हान न्हयो आसात.सह्याद्री पर्वतांच्या खर देंवत्यांनी नेटान व्हांवत येवपी न्हंयांनी दर्यादेगेर खोल चरयो मारल्यात.
कोंकण पट्टेक समांतार आशिल्ल्या सह्याद्री पर्वतांवळींक लागून महाराष्ट्र राज्याचे कोंकण आनी देश हे दोन विभाग तयार जाल्ले आसात. सह्याद्री दोंगरावळींक अस्तंत घाट अशेंय म्हणटात. सह्याद्री परवतांची अस्तंत देंवती चड खर आसा. सादारणपणान सह्याद्रीची उंचाय ९१५ते१४००मीटर आसून उत्तरेक ती चड उंच आसा.हया उंच पर्वतामदीं कांय मेकळी सुवात आसा. हातूंतल्यान रस्ते आनी रेल्वेमार्ग पासार जातात. सातमाळा,अजिंठा, हरिश्चंद्रड, बालाघाट, हे कांय सह्याद्री पर्वताचे मुखेल फांटे आसात. बळसूबाई हें महाराष्ट्रंतलें,सगळ्यांत उंचेलें तेमूक( १,६८४मी.).साल्हेर, महाबळेश्र्वर, सप्तशृंगी, त्र्यंबकेश्र्वर हीं सह्याद्रीचीं हेर म्हत्वाची तेमकां आसात.
सह्याद्री वळींचे उदेंतेक व्हड पठारी प्रदेश पातल्ळा. उत्तरेक नर्मदा न्हंयचें देगण आनी दक्षिणेक कृष्णा न्हंयेचो पाणटो हांचे मजगतीं ज्वालामुखिच्या लावान तयार जाल्लें दख्खनाचें पठार पाताळ्ळां सह्याद्रीचे उदेंत देंवतेंसावन ते विदर्भाच्या साप्प उदेंत भगांतले सुरजगड, भामरागड आनी चिरोली दोंगुल्ल्यांमेरेन सुमार ७५० किमी आनी उत्तरेक सातपुडा पर्वतासावन दक्षिणेक कोल्हापूर जिल्ह्यामेरेन सुमार ७००किमी अशें महाराष्ट्राचें पठार पातळिल्लें आसा.
राज्यांतल्या चडशा न्हंयांचो उगम सह्याद्रीपर्वता वळींचेर जावन त्यो वळीच्या अस्तंत आनी उदेंत अशा दोनूय दिकांनी व्हावतात. अस्तंतेक व्हांवपी न्हंयो अरबी दर्यांत तर उदेंत दिकेक व्हांवपी न्हंयो राज्याभायर वचीन बंगालाच्या उपसागराक मेळटात. उल्हास ,वैतरण, दमणगंगा, अंबा, वासिश्ठी आनी सावित्री ह्यो कोंकण भागांतल्यान व्हांवपी मुखेल न्हंयो. कापी वैनगंगा, वर्धा, गोदावरी , भीमा, कृष्णा,ह्यो पठारी भागांतल्यो कांय म्हत्वाच्या न्हंयो . तापी ही राज्यांतली सगळ्यांत लांब न्हंय आसा. पुर्णा हो तापी न्हंयेचो मुखेल फांटो आसा.
हवामान
[बदल]राज्याचे हवामान मुखेलपणान मानसून प्रकाराचें आसा. राज्यांत सगळेकडेन हवामान एकसारकें उरना.सह्याद्री पर्वताक लागून अस्तंत महाराष्ट्रांतले हवामान उदेंत महाराष्ट्रांतल्या हवामानापरस वेदळें उरता. नैऋत्येकसावन येवपी मानसून वाऱ्याक लागून सह्याद्रीचे अस्तंतेक जून ते सप्टेंबर मेरेन खूब पावस पडटा .सिंधुदूर्ग, रत्नागिरी , पायगड, ठाणें हिया दर्यालागशिल्ल्या जिल्ह्यांनी आनी पुणें, सातारा कोल्हापूर ह्या दोंगरी वाठारांनी चड पावस पडटा.
महाराष्ट्रांत मे म्हयन्यांत चड उश्णता जाणवता. ह्या म्हयन्यांत दर्या लागशिल्ल्या वाठारांनी सरासरी तापमान ३३ से . इतलें आसता.पूण उदेंत महाराष्च्रांत ह्याच तेंपार तापमान ३८से ४३ से.इतलें आसता.उदेंत महाराष्ट्रांत शिंयाळोय कडक आसता.पूणें ,नासिक ह्या सारकेल्ल्या उंचेल्या प्रदेशांनी शिंयाळो आनी गीम कूब कडक आसता . पावसाळ्याचे सुवेक अरबी दर्यांत चक्री वादळां जातात. तांते परिणाम राज्याच्या दर्यादेगांनी आशिल्ल्या वाठारांनी जाणवतात.
वनस्पत
[बदल]राज्यांतले रुखावळीचे वेगवेगळे प्रकार मुखेलपणान भुगोलीक परिस्थितीचेर आदारिल्ले आसात. महाबळेश्र्वर, खंडाळा, माथेरान, भिमाशंकर, अंबोली ह्या पठारी आनी चड पावस पडपी प्रदेशांनी संदा पांचवीचार उरपी रानां आसात. ह्या रानांनी चडकरूंन जांबळ, पारजांब, हिरडो, नाणो, अंजन आनी तांबसो देवदार हे रूक सांपटडटा. अशा रामांनी झोपाय खूब वाडिल्लीं आसतात. झोपांभितर दिणो , फांगळ, हुसकि, रोमेठ आनी पुडो हांचो आ्पाव जाता.झोपांमदीं विंगड विंगड जातीच्यो वालीय वाडील्ल्यो आसतात.सादारम पावस पडपी आनी कमी उळ्णता उरपी सुवातींचेर पांचवीचार उरपी रानां खूब आसात. ह्या रानांनी उंच अशा पानधडी रूकाचोय आंकडो चड आसा. संदा पाचवे उरपी रूक मुखेलपणान मध्यम आकाराचे आसून तांचे प्रमाण चड आसात. मह्याद्री पर्वताच्या देंवत्यांचेर सागवान , शिसम, सांवर, भिपंड, अरजून , आनी हेर उंच रूख आशिल्लीं रानां आसासत.सागवानी लाकूड चड फायदेशीर थरिल्ल्यान राज्य सरकारान तांचे लागवडीचेर चड भर दीला. चड खारसाणीच्या वाठारांनी मोटवीं बाभळीचीं झाडं दिळ्टी पडटात. साप उणो पावस पडपी वाठारांनी निवलाचे साबार प्रकार सांपडटात. दर्यादेगांतल्यान कांय रेंवाट वाठारांनी फाटल्या कांय वर्सांसावन महाराष्ट्र वनविभागाकडच्यान खडशेरणीची लागवड जाल्ली आसा.ही लागवड वेपाराचे नदरेन खूब फायदेशीर थारल्या.हालींच्या तेंपार राज्य सरकारान भौशिक रानवाड प्रकलपासकयल साबार कडेन जनतेच्या आदारान वेगवेगळ्या झाडांची लादवाड , झडांची संवर्धन (Conservation) आनी राखण ह्या गजालींचेरल चड भर दिला.
मोनजात
[बदल]सस्तन मोनजातीच्यो सु. ८५,सवण्यांच्यो ५००परस चड, सरपटन वचपी मोनजातीच्यो १०० परस चड, नुस्त्यांच्यो सु. ७००आनी किडींच्यो सु. २५,००० जाती हांगा सांतडटात. महाराष्ट्रांत कोले आनी रानदुकर सगळ्या रानांनी दिश्टी पडटात. रत्नागिरी , कोल्हापूर, नांदेड, अंमरावती, साकारा ङांगाच्या रानांनी वाल्वेलां, रामसुणें , कस्तुरी माजरां, आनी राममाजरां सांपडटात. अकोला , अमरावती,भंडारा ह्या रानांनी वाग दिश्टी प़डटात.वागाक कायधान संरक्षण दील्लें आसलें तरी तांची संख्या नेटान घडत आसता.हाका लागून भारतांतल्या हेर कांय राज्याप्रमाण महाराष्ट्र राज्यानूय वागाखतीर राखीवउपवनां दवरिल्ली आसात.हांगा बिबळ्याची फ्कत एकूच जात सांपडटा रॅटेल हो मासाहारी गणांतलो प्रणी भंडारी जिल्ह्यांत सांपडटा. साळ आनी सोंशे सगळ्या रानांनी आसात.रत्नागिरी, कोल्हापूर,अमरावती, आनी भंडाराच्या दाट रामांमी गवे सांपडटात. पक्षिण चद्रपूरच्या कोंडयांच्या रानांनी रानरोडे आसात. पंदड करून रावपी काळवीट ,सांबार आनी हारणांय हांगा सांपडटात. झोंपाच्या दाट रामांमी भोकरीं रावतात. विंगड विंगड जातीचे माकड आनी वानरांचें प्रमाणखूब आसात.महाराष्ट्रांत दाश्टी पडपी सवण्यांच्यो सुमार ५००जाती आसात. तातुंतल्यो सुमार ३०० थळाव्यो आसून उरिल्ल्यो २०० स्थलांतराखातीर शियाळ्यांत हांगा येवन रावतात. बदकांचें आनी मोरांचें प्रमाण हांगाखूब आसा. बारतांत सांपडपी चडशे सोरोप हांगा आसात.
इतिहासः राज्याच्या चड आदल्या इतिहासाची स्पश्टअशी म्हायती मेलना. हांगाच्या मुखेल न्हंयांच्या देगणांनी सांपडिल्ल्या अश्मयुगीन हत्यारांवयल्यान , अश्मयुगीन काळा पयलींसावन हांगा मनश्ची वसती आशिल्ल्याचें सिध्द जालां.
महाराष्ट्रांत लोहयुगाची सुवात इ.स. पयलीं८ ते ७व्या शेंकडया पयलीं जल्ली अशें तज्ञांनी आपलेंमत मांडला. लोहयुगाचे सुरवेकसावन सधा अस्त्तित्वांत आशिल्ले महाराष्ट्र राज्याचे साबार प्रदेश वेगवेगळ्या साम्राज्याचे भाग जावन गेले. सम्राट अशोक आनी हेर मौर्यांचो महाराष्ट्राकडेन संबंद आशिल्लो , हें महाराष्ट्रांत मेळिल्या सोपारा हांगाच्या शिलालेखावयल्यान तशेंच मौर्य साम्राज्याचो विस्तार पळयल्यार कळटा.पूण पुराय महाराष्ट्राचेर मौर्याची सत्ता नाशिल्ली अशें डॉ.केतकार हाणें मत मांडलां. मौर्याचो अस्त जाल्याउपरांत इ. सनपयलीं २३५च्या सुमाराक महाराष्ट्रांत श्रीसातवाहन ह्या राजान सातवाहन राजवंशाची स्थापणूक केली. पुराणांत ह्या वंशाक आंध्रभृत्य अशें म्हळां . सातवहनाचे सगळें लेख आनी नाणीं महाराष्ट्रांतूच मेळ्ल्यांत.हाचेवयल्यान हो राजवंश महाराष्ट्रीय आशिल्लो अशें सिंध जाता.सातवाहन वंशान सनपयलीं २३५ते इ.स. २२५मेरेन , म्हळ्यार सुमार चार शेंकडे आपली राजसता महाराष्ट्रांत चलयली. सुरवेचे दोन शेंकडे पुराय महाराष्ट्रचेर तांचो शेक आशिल्लो. उपरांत शक वंशीय राज्यानी महाराष्ट्राचो तांय भाग सातवहनाकडच्यान हातासून ताचेर सुमार ५० वर्सां राज्य चलयलें .पूण उपरांत साकर्णीं ह्या सातवाहन राज्यानशक वंशाचो पराभाव करून आपलें सम्राज्य परत वाडयलें. मुखावयल्या सातवाहन राज्यानी येवन ,शक आनी कुशाण हांच्यो घुरयो परतून लावन महीरीष्ट्र संस्कृती राखून दवरली. साकवाहन वंशान आपणाली राजसता आंध्र,कलींग,मावळा, गुजरात ,सौराष्ट्र आनी राजस्थान ह्या प्रदेशांचेर प्रस्थापित केली. यज्ञश्री सातकर्णी ह्या निमण्या राजाच्या मरणाउपरांत सातवाहन राजधराण्याक देंवती कळा लागून , साम्राज्याचे ल्हान कुडके जाले.
सातवाहना उपरांत महाराष्ट्रांत साबार हिंदू राजा जावन गेले. इ.स.२५०च्या सुमाराक वाकाटक घराण्यान विदर्भ हांगा आपल्या स्वतंत्र राज्याची स्थापमूक केली. ह्या घराण्यान सुमार तीनशें वर्सां महाराष्ट्रचेर राज्य केलें. वाकाटका उपरांत महाराष्ट्राचेर बादामीच्या चालुक्यांचो शेक आसा. चालुक्या घराण्यांन इ.स. ५५० सावन इ.स ७५३मेरेन रा्य केलें. पांडय, चोळ, पल्लव, गंग, कदंबहे चालुक्यांचे मांडलिक आशिल्ले . ७५३त चालुक्यांक हारोवन राश्ट्रकूट महाराष्ट्रचेर राज्य करपाक लागले. पूण इ.स.९७३त रास्टकूटांक हारोवन चालुक्या राज्य परत सत्तेर आयले.उपरांत ताणी ११८९ मेरेन महाराष्ट्राचेर राज्य केले. निमाणेकडेन यादवांनी चालुक्यांचो प्रभाव करून ते महाराष्ट्राचे स्वामी जाले. मुखार १४व्या शेंकड्याचे सुरवाक मुसलमानांनी यादवांची सत्ता नश्ट केली .अशे तरेन भारतांतल्या हेर प्रदेशांप्रमाण महाराष्ट्राचेरूय मुस्लिम राज्वट सुरू जाली.
तेराव्या शेंकड्याचे निमाणेकडेन अल्लाउद्दीन खलजी हाणें दिल्लींत आपली सत्ता थीर केल्लाउपरात दक्षिण भारतांत घुरयो घालून ताणें आपल्या रज्याचो विस्तार कालो. चवदाव्या शेंकड्याचे सुरवेक रामदेवराव यादव हाचो अल्लाउद्दीन हाणें पराभव कन ताका आपलो मांडलीक कालो. खलजी उपरांत तुघलकांनी देवदिरी आपल्या शेकातळा हाडली.तुघलकांच्या वेळार महाराष्ट्रांत बंड जावन बहामनी राज्याची स्थापणूक जाली. बहामनीच्या काळातूच दक्षिणेंत विजयनगर राज्याचो उदय जालो. महम्मद गवन हया सुलतानाच्या मरणाउपरांत बहामनी राज्याक देंवती कळा लागून राज्याचे चार कुडके जाले. १८४त वऱ्हाड हांगा इमादशाही सुरु जाली . इ.स. १४८५त अहमदाबाद हागा निजामशाही सुरू जाली. १४७९त विजापुरची आदिलशाही, १४९५त बीदरची बरीदशाही आनी १५१२त गोवळकोंडा हांगुतूबशाही, अशो थळाव्यो मुसलमानी राजवटी निर्माण जाल्यो.
पंदराव्या आनी सोळाव्या शेंडयांत महाराष्ट्रांत साबार संत जावून गेले. तांणी थळाव्या हिंदू समाजांत नवजागरण निर्माण तरपाचो यत्न केलो. सोळाव्या शेंकडयांत बहामनी राज्यांत आनी उपरांत निर्माण जाल्ल्या पांच शाही रज्यांत साबार मराठा सरदार वतनदार म्हूण आशिल्ले. हे मराठे सरदार सदांच, आपसांत झूजत आशिल्ले. पूण सतराव्या शेंकडयाच्या मध्याक शहाजी भोसले हाचो चलो शिवाजी हाणें साबार मरठे सरदारांक एकठांय हाडून महाराष्ट्रांत स्वतंत्र मराठाराज्य उबारलें.मराठा राज्यांचे बळतांच्या व्हड संघटीत सैन्याचेर तिगून आशिल्लें. शिवाजी उपरांत संभाजी , राजाराम, शाहू आनी हेर मराठा राजांनी आपलें राज्य वडोवपाचे यत्न चालूच दवरलें. ताणीं उत्तरेक मोगल साम्राज्याचेर साबार खेपो घुरयो घलून मोगल सैन्य दुर्बल करून उडयल्लें. निमाणो मोगल सम्राट औरंगजेब हाका दक्षिणेंत मराठयांवांगडा झूजतां झूजतां मरण आयलें.
औरंगजेबाच्या मरणा उपरांत संभाजीचो चलो सत्तेर आयलो. ताणें मराठी राज्यकारभार पुरायपणान पेशव्यांकडेन सोंपयलो. पेशव्यानी मराठी साम्राज्याचो खूब विस्तार केलो.निमाणेकडेन सत्तक लागून मराठ्यांभितर जाल्लें यादवी झूज आनी ब्रिटिश्ंचें आक्रमण हांकां लागून मराठी सत्त नश्ट जाली . १८१८ सावन हेर भारतीय प्रांतांप्रमाण महाराषेरूय ब्रिटिश्ंनी सत्ता सुरू जाली. ब्रिटिशाचो शेक १९८ मेरेन तिगून उरलो.
मराठयांच्या भरभराटाच्या तेंपार पुर्तुगेज, डच आनी ब्रिटिश,हया तीनूय युरोपीय आरमारी सत्तांनी अस्तंत भारतांत आपआपल्यो वखारी उबारल्ल्यो.डच लोकाचो शेक हांगा चड केंप तिगूक शकलोना. पुर्तुगेजानी गोवो आनी वसय हांगा आपल्यो वखरी सुरू केल्यो. मुबंय, महाल, पुर्तुगेजानी दोत वरदक्षिणा म्हूण इंग्लंडाक दिल्लो. उपरांत मुहंय हे ब्रिटिशांनचें मुखेक केद्र जालें. पूण मुबंय शारांतल्यान मराठी मुलखांत रिगपाक ब्रिटिशांक मराठयांआड तीन झूजां करचीं पडलीं.पेशवाइ काबार केल्या उपरांत ब्रिटिशानी मराठी मपलूखाचो महाराष्ट्राचो मुबंय इलाख्यांत आस्पाव केलो. मुबंय इलख्यांत चलत आशिल्लीं प्रशासन वेवस्था मराठी मुलूखांतय रुजू केली. मुखार १८५५त ब्रिटिश इस्ट इडिया कंमपनीन मुबंय इलाख्यांत श्क्षण खत्याची स्थापणूक करूंन उपरांत १८५७त मुबंय विधापिठाची स्थापणूक केली.
१८५८च्या उठावाउरांत भारतांतली ईस्ट इंडिया कंपनीची सत्ता सोंपून थेट इंग्लंडाचो शेक लुरू जालो.१८७०च्या सुमाराक ब्रिटीश सरकाराच्या वाडटया अत्याचारांक विरोध कराखातीर भारतांतल्या हेर प्रांतावागडा महाराष्ट्रांकूय साबार ल्हान -व्हड उठाव जाले . भारताचे स्वतंत्र चळवळींत साबार महाराष्ट्रीय राश्ट्रवांनी आनी क्रांतीकारांनी वाटो घेतिल्लो. तातूंत दादाभाई नवरोजी, गोपाळ कृण गोखले, बाल गंगाधर टिळक,वि.डि. सावरकार आनी हेराचो आस्पाव जाता. १९२०त गांधिजीन सुरू केल्ले असहकारी चळवलींत १९३०त सविजय कायदेभंगाच्या आंदोलनांत तश्ंच १९४२त छोडो भारत आंदोलनांत साबार महाराष्ट्रीय लोकांनी वांटो घेतिल्लो.
१९४७त भारताक स्वतंत्र्य मेळ्ळ्या उपरांत, मुबय इल्ख्यचें मुंबय राज्यांत रुपांतर जाले. १९४८त बडोदा आनी हेर इलाख्यांचो मुंबय राज्यांत आस्पाव केलो. मुंबय राज्याच्या उतर भागांत गुजराती भाश् उलोवपी लोक चड आशिल्ले, मुंबय राज्याच्या दक्षिण भागांत मराठी उलोवपी लोक चड आशिल्ले. मुंबय ह्याच भाशिक तत्वाचेरआदारीत १९६०त गुजरात आनी महाराष्ट्र ह्या दोन स्वतंत्र राज्याची स्थापणूक जाली.
राज्यवेवस्था
[बदल]नोव्हेंबर १९५६त राज्य पुनर्रचमूक कायद्याप्रमाण महाराष्ट्राचे तीन विभाग आनी गुरात मेळून व्हड द्दिभाशिक मुंबय राज्याची स्थापणूक केली. उपरांत १९६०त भाशिक तत्वाचेर आदारित, गुजरात राज्य वेगळें जावन सयुकत महाराष्ट्राची स्थापणूक जाली. महाराष्ट्र राज्य हें भारतीय संघराज्यांतले एक घटकस राज्य आसून , राश्ट्रपतीन नेमिल्लो राज्यपाल हो मुखेलमंत्री आनी विधीमंडळाक जापसालदार आशिल्ल्या मंत्रीमडळाच्या आदारान शासनववेवस्था पळयता. विधिमंडळ दोन सदनी आसून ताची विधासभ आनी विधानपरिशद अशेीं दोन स्वतंत्र शासनमंडलां आसात. विधानसभेंत २८८ निर्वाचित सबासद आसीन, अँग्लो-इंडियन समाजांतलो एक सभासद राज्यपाल नियुक्त करता. विधानपरिशदेंत वट्ट ६७ सभासद आसात . राज्यांतल्यान लोकसभेखातार ४८ सभासद तर राज्यसभेखातीर१९ सभासद वेंचीन काडटात.
प्रशासन वेवस्थेंत सुटसुटीतपणान येवचें म्हूण राज्याचें मुंबय, नवी मुंबय, ठाणे, रायगड , रत्नागिरी,सिंधुदूर्ग, नासिक, धुले, जळगांव, अहमदनगर, पुणे, सातारा, सांगली, सोलापूर , कोल्हापूर ,औरंगाबाद, जालन, परभमी, बीड , नांदेड,उस्मानाबाद, लातूर, बुलढाना, अकोला, अमरावती , यवतमाळ, वारधा, नागपूर, भंडारा, चद्रपूर आनी गडचिरोली हे ३१ जिल्हे घडयल्यात.दर एका जिल्ह्याचेर जिल्हाधिकारी हो मुखेल शासकीय अधिकारी आसता. मुखार जिल्ह्यांची वेगवेगळ्या तालुक्यानी विभागणी केल्ली आसा. तशेंच राज्यकायदयाप्रमाण हांगा ग्रामपंचायत पंचायत समिती आनी जिल्हापरिशद ही तीन तरी पंचायतराज्य वेवस्था १९६१च्या कायद्यान चातलीत हाडल्यांत. ल्हान ल्हाम शरानी नगरपालिका आनी व्हड शरांनी महानदरपालुकांची स्थापणूक केल्ली आसा. मुंबय हांगा राज्याचें उच्च न्यायालय आसून नादपूर आनी औरंगाबाद हांगा तांची खंडपिठां आसात. ताचें आनी एक थंडपिठ पणजी गोंय हांगा स्थपणूक केल्लें आसा. उच्च न्यायालयाचे देखरेखीखाला दरएका जिल्ह्यांत एक जिल्हान्यायालय आसता.
अर्थवेवस्था
[बदल]अर्थीक नदरेन महाराष्ट्र हें भारतांतलें एक फुडारिल्लें राज्य आसा. भारताच्या उद्देगीक विकासांत महाराष्ट्राक म्हत्वाची सुवात आसा. पाज्याचे अर्थ वेवस्थेंत शेतकी उत्पादनाचो व्हड वांटो आसून हांगाचो वट्ट लोकसंख्येंतले सुमारल ७० % लोक शेतांत लावुरतात. राज्याचे वट्ट भूंयेंतली सुमार ६० % भूंय लागवडीखला आशिल्लो भुंयाचो फक्त आठवो वांटो शिंपणावळीकाला आसा.
तांदूळ , गंव, ज्वरी, बाजरी आनी कड्डण ही हांगाची मुखेल पिकावळ. भिकमां सूर्यफूल ह्या सारकिल्या तेलबियो उत्पादन करपी हें भारतांतलें एक मुखेल राज्य. कापूस, उूस,कंबाकू,हळद आनी भाजीपालो हीं हांगाची म्हत्वाचीं नगदी पितां. केळी ,द्रक्षां,मोसंबी, आबे ,संत्रां आनी हेर फळांची लागवड करपाखातीर महाराष्ट्र राज्य सरकारान खाशेली सुवात राखून दवरल्या.
कोंकण प्रदेश आनी उदेंत महाराष्ट्राच्या कांय जिल्हयानी पिकाळ जमीन सांपडटा. पूण राज्याची चडशी भूंय शेतवडीक फावशी ना. तशेंच उदकाचें उणेपण आसिल्ल्यान कसल्याय पिकांची लागवड करपाखातीर शेतकामत्याक मुखेलपणान पावसाचेर निबून रावचे पडटा. दोंगरी भूंयेक लागून शाताचो ल्हान आकार,जमनीची व्हडा प्रमाणांत जावपी झीज हे महाराष्ट्रांतले कांय कठीण प्रस्न आसात.अन्नाधान्याचे बाबतांन महाराष्ट्र राज्य स्वयंपू्र्ण जावचें म्हूण सधा राज्य सरकारान साबार येवजण्यो चालीक लायल्यात. शेतवडीचो उत्पादनक्षमता वाडोवपाखतीर राज्य सरकारा शेतकामत्यांक फावो तो आदार दिता.तांकां चड उत्पन्न दिवपी बीयांची तशेंच साऱ्याचीय पूरवण करता. वेगवेगळ्या जिल्हयांतल्या साबार ल्हान ल्हान न्हंयाचेर बांद घालून हांगाची सुकी जमीन शिंपणावळीखाला हाडपाचे राज्यसरकाराचे यत्न चालूच आसात.राज्याच्या पशुधनांत गोरवां , बोकडां, मेंढरां, दुकरां आनी कुंकडाचो आस्पाव जाता. दुग्दवेवसायाचो विकास नेटान जावचो म्हूण राज्यान कांय खाशेल्यो येवजण्यो आंखल्यात.
साग,शिसव, बांबू, चंदन आनी पुड्यांचीं हीं हांगाच्या रानांतल्यान मेळपी म्हत्वाची येनावळ. पुडयांच्या पानांसावन विडये तयार करतात. रान उत्पादनाचेर आदारिव्वे उद्देग वेडोवपाचे नदरेन हांगा यत्न चालूच आसात.
महाराष्ट्रांत खनीजसंपतीचे सांठे कमी प्रमाणांत आसात. हांगाच्या कांय जिल्हयानी बॉक्सायट, तांबें, चून्याखडी, सिलीकी आनी मिठाचे सांठे कमी प्रमाणांत सांपडटात. भंडारी नागपूर आनी चंद्रपूर जिल्हयानी फातरी कोळशाचे सांठे आसात. मुंबयचे उत्तर दर्यादेगेर खनीज तेल काडटात.
महाराष्ट्र राज्याक अरबी दर्याची व्हड दर्यादेग लाबिल्ल्या कारणान हांगा नुस्तेमारी वेवसायाक चड म्हत्व आसा. हांगाच्या दर्यात नुस्तें आनी नुस्त्यासावन तयार केल्या पदार्थांची भारताच्या हेर भांगांनी आनी परदेशांत निर्यात जाता.
महाराष्ट्रांत जलविधुत तयार जाता. भारतांलें सगळ्यांत पयलींचे अणूकेंद्र तारापूर हांगा आसा. मुंबय हें भारताचें फिल्म इंडस्ट्रीचें केंद्र आसा.हाका लागून मुंबय शार बॉलीवूर्ड हया नावान जगभर प्रसिध्द आसा. सैमीन सोबीतकय, इतिहासीक वेस्तू, आर्विल्ली बांदावळ, संग्रहालयां, राश्ट्रीय उधानां ,तीर्थक्षेत्रां आनी धर्मीक सुवातींक लागून महाराष्ट्रांत दर वर्सा हजारावी भोंडेकार येतात.
राज्य अर्थीक सर्वेकक्षण १९९१-९२च्या नियाळा प्रमाण उद्देगधंधाच्या मळार महाराष्ट्र हें भारतांतलें एक मुखेल राश्ट्र आसा. हया नियाळाप्रमाण भारतांतल्या वट्ट उत्पादनांत महाराष्ट्राचो सुमार २२ वांटो आसा.आधुनिक येरादारीचीं साधनां, व्हडले बंदर, वेगवेगळेया क्षेत्रांतसगळ्या प्रकाराचे तंत्रज्ञ,भारतांलो सगळ्यांत व्हड द्रव्य आनी भांडवळ बाजार हया सगळ्यांक लागून महाराष्ट्राचे राजधानी मुंबय हें भारतांले मुखेल वेपारी आनी उद्देगी केंद्र आसा.मुंबय शार आनी बोंवतणच्या प्रदेशांचो उद्देगीक विचार व्हड प्रनाणांत जाल्लो आसा. हया कारखानदारी क्षेत्रांत राज्यांतल्या वट्ट उत्पादनातलें सुमार ७८ उत्पन्न निर्माण जाता. नागपूर , औरंगाबाद, सोलापूर , आनी कोल्हापूर शारांनी उधेगधंधाचीं वाड नेटान जायत आसा. महाराष्ट्रांत उपऊोग्य. वस्तू,रसायनीक द्रव्यां आनी भांडवली वस्तूच्या उत्पीदनांत नेटान वाड जाल्ली आसा.अलेक्ट्रॉनिकि हो हांगाचो सगळ्यांत नेटान वाडपी उधेग. बारीक बारीक हत्यारां ,ल्हान ल्हान घरगुती, आनी शेतवडींत उपेगी पडपी वस्तू, विंगड विंगड उधेगांक लागपी विजेची आनी हेर यंत्रसामुग्री, मोटारी आनी तामचे सुटे भाग,डिझलाचेर चलपी इंजीनां, सारें, रबर,साखर,-प्लास्टीक वस्तू आनी फार्मास्यूटीकल हीं महाराष्ट्रांत जावपी मुखेल उधेगीक उत्पादना आसात. सूत आनी कापडनिर्मिती हो महाराष्ट्रांतलो आदलो आनी व्हडलो उद्देग जावन आसा.देशाच्या निर्यात वेपारांत महाराष्ट्राच्या उधेगीक उक्पादनांक म्हत्वाची सुवात आसा. गांवगिऱ्या भागांतली बेकारी उमी करपाखातीर आनी शेतवडींत गर्दी करप्यांक वावर दिवपाखातीर ग्रामीण उद्देगधंधांक उत्तेजन दिवपाचें धोरण महाराष्ट्र सरकारान आपणायलां.खागी, लोकर,रशमी धागे तयार करप, चामड्याच्यो वस्तू, बांबूकाम,दोरकाम, गोड आनी ल्हान ल्हान आयदनां तयार करप हांगाचे मुखेल ग्रामोद्दोग.
येरादारी आनी संचारणः भारतांलो पयलो लोहमार्ग १८५३त मबाराष्च्रांत मुंबय-ठाणें असो सुरू जासो. उपरांत विसाव्या शेंकड्यां ते सुर्वेक ब्रिटीश सरकारान नगदी पिकांचें उत्पादन चड आशिल्ल्या भागांनीच लोहमार्ग बांदिल्ले. सधा महाराष्ट्र राज्याचे लोहमार्ग भारतांल्या हेर मुखेल शारांक जोडल्यात ते अशेः १ मुंबय-दिल्ली १-हो मार्ग मुंबय-कल्याण-मनमाड-भुसावळ मार्गांतल्यान मध्यप्रदेशक आनी उतर प्रदेशेक राज्यांतल्यान नवी दिल्ली कडेन वता. २ मुंबय दिल्ली ११- हो अस्तंत दर्यादेगेंतल्यान सुरत-बडोदा-राजस्थान राज्यांतल्यान मुथूरेकसावन दिल्लीक वता. ३ मुंबय -कलकताः हो लोहमार्ग मुंबय-कल्ल्याण -भुसावळ- अकोला- वर्धा-नादपूर-गोंदियासावन मध्याप्रदेश-बिहार-अस्तंत बंगाल हया राज्यांतल्यान कलकत्याक पावता. ४ मुंबय मद्रासःमुंबय-पुणें-दौड-सोलापूर आनी मुखार कर्नाटक-आंध्र प्देश राज्यांतल्यान मद्रसार वता. सधाक कोंकण रेल्वेमार्गावरवीय महाराष्ट्राची हेर राज्यांकडेन येरादारी चलता.
राज्याक व्हड दर्यादेग लाबिल्ली आसून हांगा ल्हान व्हड सुमार ४८ बंदरां आसात. हांतूंतलें मुंबय बंदर हें सगळ्यांत व्हड आनी अर्थीक नदरेन खूब म्हत्वाचें आसा. मुंबय बंदराक आंतरराश्ट्रीय बंदरांभितर मानाची सुवात आसून भारताचो चडसो परकीय वेपार ह्या बंदरांतल्यान जाता. तशेंच मुंबय हें नौदलाचें म्हत्वाचें बंदर आसा. मुंबय-गोंय अशीं कोंकणपट्टींतलीं बंदरा घेवपी जहाज-येरादारी एकातेंपार खूब तेजींत चलताली.
मुंबय हांगा आंतरराशट्रीय आनी वायुसेना वेमानतळ आसात. पुणे, नागपूर,आनी औरंगाबाद हांगा आंतरदेशीय आनी वायुसेना विमानतळ आसात. जुहू,सोलापूर,कोल्हापूर,आनी नासिक हांगा केंद्रशासनाचे विमानतळ आसात.कराड, नांगेड,उस्मानाबाद,धुळे,रत्नागिरी हांगा राज्शासनाचे, शासकीय, वायुसेना आनी खजगी विमानतळ आसात.
भारतांत गांवगिऱ्या वाठारांनी फरती टपालसेवा सगळ्यांत पयलीं महाराष्ट्रांत सुरू जालीं. मुंबय हें देशी आनी परदेशी टपालसेवा दिवपी सगळ्यांत पोरने आनी व्हड केंद्र आसा.भारतांतलें सगळ्यांत व्हडलें तार कार्यालय मुंबय हांगा आसा.टेलेक्साचीसो. मुंबय, पुणें. नागपूर, नासिक, कोल्हापूर ,अमरावती औरंगाबाद आनी अमळनेर हांगा आसा. राज्यांतल्या मुंबय, औरंगाबाद ,जळगांव,नागपूर, परभरणी,पुणें रतनागिरी आनी सांगली ह्या शारांनी आकाशवाणीं केद्रां आसात. विवीध भारतीच्यो कार्यावळी मुंबय केंद्रांवयल्यान प्रासारित जावन पुणें, नागपूर आनी पणजी गोंय हांगाच्यान पुन-क्षेपती जातात.मुंबय हांगा २ ऑक्टोबर १९७२ ह्या दिसासावन दूरदर्शन केंद्र सुरू जालें.
लोक आनी समाजजीणः महाराष्ट्रांत वेगवेळ्या धर्माचे आनी झातीचे लोक रावतात.राज्यांत हिंदूंचें प्रमाण चड आसात. ८१.४०. तशेंच अल्प संख्येंत सांपजपी मुसलमान, पारसी, बौध्द, जैन , क्रिस्तांव आनी शीख धर्माचेय लोक हांगा आसात.दलित लोकांभितर म्हार, मांग, चांभार आनी ढोर लोकांचो आस्पाव जाता. ह्या लोकांभितरूय साबार पोट जाती आसात.नागरी तशेंच गांवगिरें जिणेसावन पुरायपणान प.स आश्ल्ले आनी रानांत हेडपी गोंड, भील्ल, वारली, गोवरी, कातकरी, ठाकूर आनी कोरकू हयो आदिवासी जमातीय हांगा आसात.
गांवगिऱ्या वाठारांनी रावपी लोकाची जीण आनी रावपाची पद्दत सादी आनी काटकसपीची आसता. सादारण लोक फातरांच्या वा विटांच्या घरांनी रावतात. कांय लोक मातयेच्याय घरांनी रावतात. शीत, कडी , दाळ, नुस्तें हें कोंकणांत रावपी लोकांचें मुखेल अन्न. तांच्या जेवणांत नाल्लाचो वापर चड जाता.मध्य महाराष्ट्रांत भाकरी, भाजी, दाळ हें मुखेल अन्न आसा. कड्डण आनी भाजीपीलो हांचो उपेग हांगा चड जाता. आडवें पुडवें, ल्हान आंगले आनी माथ्याक मुडासो हो महाराष्ट्रीय शेतकामत्याचो भेस. तांच्यो बायलो णववारी कापडां न्हेसतात.मटण- नुस्तें खावपी लोकांचे प्रमाण दर्यादेगांतल्या वाठारांनी चड आसात.शारी जिणेचेर आर्विल्ल्या आचार विचारांचो प्रभाव चड आसा.
राज्यांतल्या, विशेश करून गांवगि्ऱया हिंदू कुटुंबानी सटी, बारसो ,मूंज,जावळ बे संसकार आजून चालींत आसात. सुयेर आनी सूतक पाळपाची प्रथाय तिगून उरल्या . लग्ना जुळोवपाची पद्दत पयलीं सावन चालींत आसा. लग्न जुळयतना प्रसाद घेवप , पत्रिका तपासप ह्या साकिल्या गजालींक खूब म्हत्व आसा. लग्न धर्मीक पद्दतीन करतात.मेल्याउपरांत निमाणे संस्कार करपाची पद्दत चडसी जातींभितर सारकीच आसा.
अल्पसंखीय लोकांमदीं मुसलमान लोकांचो आंकडो चड आसा.तांच्यांत साबार जाती आसून, पैदाईश,सुन्नत,बिसमिल्ला,निकाह आनी वफात पे रांचूय संस्कार रूढ आसात.पारसी लोकांनी इकराव्या शेंकड्याच्या सुमाराक हांगा आपलो राबितो केल्लो.ते परसियेसावन भारतांत आयले अशें मानतात. भारताच्या हेर प्रदेशांपरस मुंबय शारांत पारसी लोकांचें प्रमाण चड आसा. हांगाच्या वेवसायीक मळार तांचो वांटो म्हत्वाचो आसा.
महाराष्ट्रांत वर्सूयभर साबार उत्सव जातात.हांगाच्या हिंदू धर्मियांचे कांय सण आनी परबो भौशिक आनी देवळाकडेन संबंदीत आसात तर कांय सम घरगुती प्रकाराचे आसात. संवसार पावडो गुढी पाडवो रामनम,नागपंचम, सुताची पुनव नारळी पौर्णिमा ,अश्टम, चवथ, पोळा,नवरात , दसरो, दिवाळी , भाऊबीज, तुळशीलग्न, मकरसक्रांत, महाशिवरात आनी होळी बे हांगाचे म्हत्वाचे सण. पोळा बेंदूर हो शेतकामत्यांचो म्हत्वाचो सण आसून, तो गांवगिऱ्या वाठारांनी व्हडा दबाज्यान मनयतात. चवथ, दसरो आनी दिवाळी ह्या सणाचे म्हत्व चड आसा. वडा-पुनव , मंगळागौर, हारितालीका, चंपाषष्ठी हीं बायलानी करपाचीं कांय मुखेल व्रतां आसात. तुळजापूरची माता भवानी. कोल्हापूरची अंबाबाई ,माहुराची रेणूका,आंबेजोगाई हागांची जोगश्र्वरी, जेजुरीचो थंडोबा ह्या देवदेवतांक महाराष्ट्रांत चड म्हत्व आसून ,साबार घराण्याचे ते कुलदेव वा कुलदेवता आसात. ह्या देवदेवतांच्यो दर वर्सा व्हड जात्रा भरतात.पंढरपूर हें महाराष्ट्रीय वैश्णव भक्तिसंप्रदायाचें मुखेल केंद्र आसून हांगा आषाढी आनी कार्तिकी एकादशी दिसा विठोबाचें दर्शन घेवपाखातीर खूब लोक येतात. महाराष्ट्रांत तुकाराम, ज्ञानेश्र्वर, चक्रधर, एकनाथ,शिर्डीचो साईबाबा आनी हेर संत महंताच्यो वर्सूकी जयंती -पुणयतिथी तशें उत्सव व्हडा उमेदीन मनयतात. त्या निमतान भजन, किर्तन वा प्रवचन ह्यो कार्यावळी जाता.
मुसलमानाचे ईद-ए-मिलाद, बक्रईद, रमजान, ईद-उल्-फित्र,मोहरम आनी हेर सण नेटान मनयतात. क्रिस्तांव लोकांचे नाताळ,ईस्टर आनी गूड फ्रायडे हे मुखेल सम आसून,गांवगिऱ्या वाठारांनी जावपी फेस्तांकूय खूब म्हत्व आसा. बौध्द, जैन, पारशी, सिंधी,शीख, ज्यू ह्या धर्माचे लोक आपआपले सण व्हडा उमेदीन मनयतात.
कलाकूसर
[बदल]कलेच्या मळार महाराष्ट्र राज्य खूब गिरेस्त आसा. हांगा व्हड फातरांचेर कांतयल्लीं सुमार १,१०० लेणीं आसात. कार्ले, भाजे,बेडसे, नितीक,कान्हेरी, अजिंठा,वेरूळ,औरंगबाद,घारापुरी,हांगाच्योशिल्पाकृती म्हत्वाच्यो आसात. इकराव्या शेंकड्यासावन ते चवदाव्या शेकड्यामेरेन चालुक्या ,पाश्ट्रकूट आनी यादव हांणीं महाराष्ट्रांत साबार देवळां बांदलीं. त्या देवळांलीं शिल्पकला सोबीत आसा. हांगा सगळ्यांत आदली चित्रकला अजिंठा लेण्यांत सांपडटा . मराठा युगा उपरांत चित्रकलेचेर मोगल आनी राजपूत शैलीचो प्रभाव पडला. ऊक्ती चळवळी तेंपार वणटीचित्रांत वैश्ण्व पंथाचो प्रभाव चड पडिल्लो आसा. ह्या तेंपावयले चित्रकलेचे आवडिचे विशय म्हळ्यार गणपती, महिषासुरमर्दिनी,विष्णु,शिव, दशावतार, समुद्रमंथन ,सरस्वती, कृष्णलिला, तशेंच रामायण आनी महाभारत हांतूतले वेगवेगळे प्रसेग ऱंगोवपी .राजा रवीवर्मा १८४८-१९०६ कंवचेचेर पिकरायल्लीं चित्रां खूब प्रसिंध आसात. स्वातंत्र्याउपरांत बी. प्रभा , प्रफुल्ला डङाणूकर, प्रभाकर बरवे, गोपोळ आडिवेश्कार ह्या चित्रकारांनी चित्रकलेच्या मळार खूब वावर केला.
Nrutya'--maharashtra raajyaat shashtriya Naach naa.pun,laavni ho saglyat faamad Naach prakaar aasa.laavni mhanje lavnya mhanlyar sundarta, sobitkaay.he nrutya nav vaari saadi nehsun bailyo saadar kartaat.tashech haangache dhangari nrutya,konkanpattitle phugdi nrutya suddha khoob lokpriya aasaat.
navvarsva.-chitra mahinyat yevpi chaitra suddha pratipada mhanjech gudhi paadvo ho marathi lokancho navya varsacho Pailo dis aasa.