महावाक्यां

म्हावाक्यां आरण्यकांतल्या आनी उपनिषदांतल्या सारगर्भ तत्वगिन्यान सांगपी चार वाक्यांक म्हावाक्यां अशी संज्ञा आसा . त्या चार वाक्यांची नांवा अशीं आसात-प्रज्ञानं ब्रह्म, तत्त्वमसि आनी अहं ब्रह्मा स्मि, ह्या चारूय वाक्यांनी आत्मो आनी ब्रह्म हांचें एक्य आसा, अशें सांगलां.

प्रज्ञानं ब्रह्म

ऋग्वेदाच्या एतरेय आरण्यकांत हें वाक्य आयलां. दोळ्यांवटेन भायर पडून अंत-करणवृत्तींत प्रतिबिंबीत जाल्यार चिदाभासान मनीस रूपादिकांक पळयता, कानावटेन भायर पडिल्ल्या अंतःकरणवृत्युपाधीक चिदाभासन उतरां आयकता,नाकावटेन वास घेता, वागिंद्रियावच्छिन्न चैतन्यान उलयता आनी जिबेर मधूर-अमधूर रस जाणटा.अशें तरेन सगळी इंद्रियां आनी अंत-करणाच्यो विंगड विंगड वृत्ती हांच्या योगान उपलक्षीत जावपी जें चैतन्य, तेंच प्रज्ञानं ब्रह्म ह्या वाक्यांतलें प्रज्ञान आसा. तशेंच देव ,मनीस आनी जनावरां ह्या उ्त्तम, मध्यम आनी अधम देहांक धारण करपी जिवांभितर आनी आकाशांतल्या भुतांभितर , जगाच्या जल्मस्थितीलयाचें कारण अशें जें एक चैतन्य आसा,तोंच ब्रह्म आसा. म्हळ्यार दर एका शरिरांत शरिराच्या इंद्रियांपरस आगळें अशें जें साक्षिचैतन्या प्रज्ञान ,तेंच सगळ्या भूतभौतिक जगाचें उपादनकारणभूत आशिल्लें चैतन्य ब्रह्म आसा. ज्या अर्थान सगळ्यांक आशिल्लें प्रज्ञाम हें ब्रह्म आसा , त्या अर्थान म्हज्यांत आशिल्लें प्रज्ञानूय ब्रह्म आसा, असो ताचो भावार्त आसा.

अहं ब्रह्मास्मि

यजुर्वेद्च्या बृहदारण्यकोपनिषदांत हें वाक्य आयलां. देशादिपरिच्छेदशून्य असो जो परमात्मो ह्या मायाकल्पित जगांतल्या गिन्यानाचे अधिकारी आशिल्ल्यांच्या बारीक शरिराचो साक्षी ह्या रुपान स्थित असो अणभावाक येता. तोच ह्या वाक्यांलो अहं शब्दाचो लाक्षणीक अर्थ आसा. देशादिपरिच्छेदरहीत परमात्मो हो ह्या वाक्यांत्लो ब्रह्म शब्दाचो लक्ष्यार्थ आसा. अस्मि हें साक्षी आनी परमात्मो हांचो मेळ दाखयता.

तत्वमसि

सामदेवाच्या छान्दोग्य उपनिषदांत हें वाक्य आयलां. सैमाचे पयलीं स्वगतादिभेदशून्य नामरूपरहीत अशी जी सद्वस्तू सांगल्या , ती सैम उत्पन्न जाल्यार तशीच आसा. हो तत् ह्या पदाचो लक्ष्यार्थ आसा. श्रवणादिकाचें अनुश्ठान करून म्हावाक्याच्या अर्थाचो विश्र्चय करपी जो अधिकारी जीव, ताच्या सूक्ष्ल आनी कारण ह्या तीन देहांचो साक्षी आनी तेखातीर तांच्यापरस आगळो असो जो सद्रूप आत्मो, तो ह्या वाक्यांतलो त्वं पदाचो लक्ष्यार्थ आसा. ह्याच वाक्यांतल्या असी ह्या पदान त्या दोनूय पदार्थांचें लक्ष्यार्थांचें एकय सांगलां.

अयमात्मा ब्रह्म

अथर्ववेदाच्या माण्डूक्योपनिषदांत हें वाक्य आयलां. तातुंतल्या अयम् ह्या पदान आत्म्याचें स्वप्रकाशकत्व आनी अपरोक्षत्व उक्तायलां. तो स्वप्रकाश आशिल्ल्यान अपरोक्ष आसा. अहंकारापसून देहामेरेन आत्मो ह्या शब्दाक पात्र आशिल्ले जे पदार्थ आसात, त्या सगळ्याचें अधिश्ठान आनी साक्षी ह्या रुपान तांचे भितर आनी तांचेपरस आगळें आशिल्लें जे चैतन्य तोच ह्या म्हावाक्यांतलो आत्मो आसा. ह्या सगळ्या आकाशा सारकिल्या मिथ्याभूत जगाचें जें अधिश्ठान, तेंच ब्रह्म आसा. सगळ्या जगाचो बाध जातकच अवशिश्ट रावपी परमार्थीक सच्चिादानंदलक्षण स्वरूपाकच ब्रहम अशें हांगा म्हळां . एवंगुणविशिश्ट जब्रह्म तेंच स्वप्रकाश आत्मरूप आसा.

अशे तरेन ह्या चारूय वाक्यांचो आपरोस ब्रह्मात्म्यैक्यांत आसा. संन्यास घेवपावेळाऱहांतुंतल्या एका म्हावाक्याचो उपदेश करतात. -कों .वि. सं.मं.