यक्षगान

विकिपीडिया कडल्यान

यक्षगान

दक्षिण भारतांतल्या कर्नाटक प्रदेशांतलो एक परंपरीक नाटय-नृत्य प्रकार. आंध्र आनी तमीळनाडू ह्या प्रदेशांनी यक्षगानाचे रितीचे नाटय-नाचाचे प्रकार दिसतात. आंध्रांत हाका विथिनाटकम् आनी तमीळ-नाडूंत भागवतमेळा अशें म्हण्टात. रचनात्मक नदरेन पळयल्यार तिनूय प्रकारांनी बरेंच सारकेपण आसा. पूण यक्षगानांत वापरतात तें संगीत, नाच आनी अभिनयशैली सामकीच वेगळी आसा. पोरन्या, अस्सल परंपरीक यक्षगानात नाटयशास्त्रीय हस्तमुद्रांचो तशेंच शास्त्रीय हिंदुस्थानी वा कर्नाटक संगिताचोय वापर मात लेगीत करिनात. ताका लागून यक्षगान हो नाटय-नृत्य प्रकार परंपरीक लोकरंगभुंयेच्या सदरांत आस्पावता.

यक्षगान ह्या उतराचो फावो तो संदर्भ आनी हे परंपरेचो उगम हांचेविशीं विद्वानांमदीं जायतीं मतां आसात. तातुंतलीं कांय अशीं-यक्षगान ही दख्खन भागांत लोकप्रिय अशी खाशेली संगीतप्रणाली आशिल्ली आनी हे संगीतशैलींत बरयल्लीं गेय नाटकां मागीर 'यक्षगान प्रसंग' म्हणून लोकप्रिय जालीं आसुंये. आयजूय हे शैलींत वापरतात अशे जायते राग आनी तांचीं नांवां प्रचलीत शास्त्रीय गायनपद्दतीपरस वेगळीं आसात. यक्ष हो 'जक्क-जक्कुलु' उतराचो अपभ्रंश आसुंये अशेंय कांय जाण म्हण्टात. 'जक्कुलु' ही नटनर्तकांची जमात दक्षिणेंत आशिल्ली. ह्या लोकांनी सादर केल्ले नाटय-गानप्रकार यक्षगान म्हणून वळखताले आसुंये. प्रयोगाचे नदरेन नासलो तरीय रचणुकेचे नदरेन यक्षगानांत पुर्विल्ल्या संस्कृत नाटयतंत्राचो वापर खुबूच सांपडटा. नांदी, पूर्वरंग हांचो वापर, सूत्रधार, विदुशक, नायक, नायिका हीं पात्रां 'जवनिके'चो (पात्र प्रवेशाखातीर वापरपाचो ल्हान पड्डो) उपेग, वाचिक आनी आहार्य अभिनयाचो वापर ह्या गजालीं वयल्यान हे परंपरेचें पोरनेपण कळटा. सोळाव्या शेंकड्यांत दक्षिण कर्नाटकांत बरयल्लो यक्षगान प्रसंग आयजूय उपलब्ध आसा.

कन्नड यक्षगानाचें बऱ्याच गजालींनी कोंकणांतल्या दशावताराकडेन सारकेपण आसुन आयजूय कर्नाटकांत कांय कडेन ताका दशावतार यक्षगान अशें म्हण्टात. कन्नड यक्षगान शक्तीचे कृपेखातीर सादर करतात. पयलीं देवाकडेन नवस करून इत्सा पूरी जाले उपरांत यक्षगान जाता.

कार्तिकापसून चैत्रामेरेनचे चार-पांच म्हयने कर्नाटकांतल्या कुळवाडी-शेतकाऱ्यांक मेकळे आसतात. हेच लोक यक्षगान सादर करतात.वेगवेगळ्या गिरेस्त देवस्थानांचे वेवस्थापक ह्या यक्षगान करपी नटांक मुस्तायके असलें जाय आशिल्लें साहित्य दितात. मागीर ही मंडळी यक्षगानाच्यो कार्यावळी करपाखातीर भोंवडेर वतात. मंगळूर जिल्ह्यांत यक्षगान सादर करपी जीं जायतीं मंडळां आसात तातूंत कोल्लीरुमेळा, मारणाकट्टी मेळा, मंदाती मेळा सारकिल्या मंडळांचीं नांवां प्रसिदद आसात. चड करून दर एका गांवाच्या देवळामुखार यक्षगान घडोवन हाडटात.

यक्षगानांतलें नाटय ज्या पुराणीक आख्यानाचेर उबारतात ताका प्रसंग म्हण्टात. तांची भास कन्नड आसता. मंगळूरांत कांयकडेन ती कोंकणी आसा. कूट आनी आट अशा दोन पददतींनी यक्षगान सादर करतात.

कूट पद्दतीक ताळमद्दळे अशेंय म्हण्टात. ताळमद्दळे म्हणजे टाळ-मृदंगाचे साथीचेर केल्लें यक्षगान. हातूंत नृत्यनाटय नासता जाल्यार फकत प्रसंगांचें गायन आसता. गायनाची पद्दत कर्नाटक संगिताकडेन जुळपी आसता.

आट पददतीचें यक्षगान म्हळ्यार बैलाटम. बैल म्हळ्यार मैदान वा पटांगण आनी आटम म्हळ्यार नृत्यनाटय. उकत्या मैदानाचेर, मळांचेर सादर करतात देखून ताका बैलाटम म्हण्टात.नदरेन पळयल्यार तिचे तोडीचें धर्मीक कर्मकांड संवसारांत हेर खंयच सांपडना. हाचेवयल्यान हे संस्थेची व्यापकता स्पश्ट जाता. यज्ञाकलागून वेगवेगळ्यो विद्या आनी कलांकूय उत्तेजन मेळ्ळें. यज्ञकल्पनेचो समाजजीवनाचेरूय खूबसो प्रभाव आशिल्लो. शास्त्रांच्या अभ्यासाकूय यज्ञांक लागून चालना मेळ्ळी.

एका काळांत समाजजिविताचेर प्रभाव आशिल्ली यथसंस्था आधुनिक काळांत प्रभावहीन जाल्या. व्हड प्रमाणांतले यज्ञ यागूय बरेच उणे जाल्यात.

यक्षगानाचें स्वरूप बरेंचशें चंपूकाव्याभाशेन आसता. सुरवेक फकत भागवतांतल्या प्रसंगांचेर नृत्यनाटयां आदारिल्लीं आसतालीं. पूण मागीर रामायण, महाभारत, पुराणां हातुंतले ठळक प्रसंग तशेंच शिव आनी शक्ती हेय यक्षगानाचे विशय जावपाक लागले. अशा प्रसंगांचेर आदारिल्ल्या सुमार ५० नाटकांचेर यक्षगान ह्या नृत्यनाटकाचीं कथानकां आदारिल्लीं आसात. झुजांतले पेंच, झगडीं आनी विरोध हीं ह्या कथानकाचीं मूळसुत्रां आसात. हो एक ओजस्वी, आनी जोशपूर्ण नाचाचो आविश्कार. हातूंत नाचपी तेच बायलांचीय भुमिका करतात. हातुंतलें काव्य आनी नाचपी आपुणूच माचयेर म्हण्टात. यक्षगान हें मूळचें गांवगिरें आसून न्हेसपा येवजण, रंगांची येवजण हातूंत एके तरेचें सादेपण . नाचांत पदन्यास आनी 'भ्रमरी' (वाटकुळ्यो हालचाली) चड आसनात.

यक्षगान हें अदभुतरम्य स्वरुपाचें आशिल्ल्यान तातूंत वास्तवतायेचें प्रमाण उणें आसता. प्रयोगाची सुरवात विनायक जाता. ताचे उपरांत सुब्बरायाक (नागाचें प्रतीक) उद्देशून एक पद म्हणटात. मागीर तांबड्या रंगाच्या पड्डयाफाटल्यानच्यान पात्रां पदन्यास करीत माचयेर येतात. ह्या नाच प्रकारांतल्या पात्रांचे सोम्य आनी रौद अशे दोन वांटे जातात.तातुंतलो नाच दोलायमान आसता. देखुनूच ताका 'यक्ष आंदोलन' अशेंय नांव आसा. ह्या नृत्यनाटयांत लास्यांगूय येता. पूण ताचो उद्देश शृंगार प्रदर्शीत करप होच आसता अशें न्हय. केन्नाय लेखनांतलें उणेपण रंगमाचयेर अभिनयचातुर्यान भरून काडटात. ह्या नृत्यनाटयांत विनोदाक व्हडलेंशें म्हत्व ना. तरीय हातुंतलो विदुशक हेर नाचप्यांवांगडा रंगमाचयेर प्रवेश करता. फकत विनोद करून पळोवप्यांची मनरिझवण करता आसतना हेर नाचप्यांची नक्कल करूनय तांचेपरस चड बरो नाच करपाचो यत्न करता. तशेंच परत परत तांचेर भाश्य करता. चडशा सगळ्या यक्षगान प्रयोगांचो अखेर झुजांत वा लग्नांत जाता.

यक्षगानाची खाशेली अशी राग-संगीतपददत आसा. हालींच्या काळांत ताचेर शास्त्रीय कर्नाटक गायनपद्दतीचो बरोच प्रभाव दिसता. पात्राच्या मनाचे स्थितीप्रमाण राग वेंचपाचे खाशेले पद्दतीक लागून भावनांक एक खोलाय फावो जाता. न्हेसपा येवजणेच्या वा रंगभुंयेच्या संदर्भांत सादारणपणान पात्रांचे तीन वांटे करतात. देखीक-ब्राह्मण, ऋषी हांचें न्हेसप आनी रंगभुशा सादीच आसता. कृष्णाचें तरनेपण दाखोवपाखातीर त्या पात्राक मिश्यो लायनात. कर्ण, अर्जून सारकिल्ल्या विरांची रंगभुशा गुलाबी आसता. पूण राकेसांचे रंगपद्दतीखातीर मात तांबडो, पाचवो आनी काळो हे रंग चड करून वापरतात. शृंगारीक पात्रां आनी राकेस पाचवें वा काळें जाकीट घालतात आनी तांबडें वा नारिंगी रंगाचें चौकडींचें धोतर न्हेसतात. ताचेर जायते अलंकार घालतात. चड करून राजघराण्यांतले लोक फेटो बांदतात. ताच्या आकाराचेर पात्राचो मान थरोवं येता.

फाटल्या कांय वर्सांमदीं मूळ रुपांत यक्षगान करपी पंगड उणें जायत आसात. राज्यशासन दसऱ्याच्या उत्सवांत तांकां आपोवणें दिवन उर्बा दिता. आज-काल यक्षगानांतल्या अभिनयाचो कस जरी खालावला तरीय यक्षगानांतल्या नाचाचें तंत्र, अभिनयाचो धर्ती सारकिल्यो गजाली अभ्यास करपासारक्यो आसात. डॉ.शिवराम कारंथ हाणें ह्या विशयाचेर बरेंच संशोधन केलां.

पयलीं यक्षगान बावल्यांच्या खेळांतल्यानूय सादर करताले. यक्षगानाचें आयज आधुनिकीकरण जाल्ल्यान तातूंत थोडिशी कृत्रीमताय आयिल्ली आसली तरीय तातुंतलें संगिताचें व्हडपण आनी सभावीक, निरागस अशी सोबीतकाय हांकां लागून ह्या नाटय-नृत्य प्रकारान आयज लोकमनाचेर प्रभाव घाल्लो दिसता.

कर्नाटकांतल्या कांय तरणाट्यांनी यक्षगान कोंकणींतूय हाडलां आनी कोंकणी कलाकार पंगडावतीन ताचे प्रयोग करतात.

यज्ञसंस्थाः पुर्विल्ल्या कालापसून भारतांत अस्तित्वांत आशिल्ली एक धर्मीक आनी समाजीक संस्था. सर्ग, पुत्र, पशू, भलायकी, संपत्ती, पापनाश सारकिल्या बऱ्या फळांचे प्राप्तीखातीर अग्नी, इंद्र ह्या देवतांक उद्देशून अग्नींत समंत्रक आहुती ओंपपाचें धर्मीक कर्मकांड अशें स्थूल मानान यज्ञाचें स्वरूप आसा.

यज्ञ हें उतर यज् (यज्ञ करप) ह्या संस्कृत धातूपसून जाल्लें आसून त्याच धातूपसून जाल्ल्या यजन्, याग आनी इष्टी हीं उतरांय यज्ञ ह्या अर्थान वापरतात. तशेंच क्रतू, वितान,मेध, विदथ, मख, सव, सवन, होम, आहव, अध्वर हींय उतरां चड उण्या फरकान त्याच अर्थान वापरतात.

यज्ञ कसो निर्माण जालो आनी ताचो कसो प्रसार जालो, हे संबंदीं जायत्यो गजाली वैदिक साहित्यांत सांगिल्ल्यो आसात. प्रजापतीन देव आनी राकेसांक उत्पन्न केले उपरांत यज्ञ आनी छंद उत्पन्न केले. यज्ञ पयलीं राकेसांकडेन गेलो आनी छंदूय ताचे फाटोफाट थंय गेले अशें तैत्तिरीय संहितेंत म्हळां. ताचेवयल्यान यज्ञ पयलीं राकेसांकडेन आशिल्लो म्हणपाचें कळटा. देव आनी राकेसांमदीं जावपी झुजांत सदांच देव जिखताले. देखून यज्ञ राकेसांक सोडून देवांकडेन गेले. मागीर देवांनी त्या यज्ञाचें विधिविधान खूब वाडयलें. फुडें यज्ञाविशीं राकेस देवांचें अनुकरण करपाक लागले. देवांकडेन आशिल्लो हो यज्ञ ऋषींनी मेळयलो आनी अशेतरेन देवांकडच्यान यज्ञविज्ञा मनशांमेरेन पावली.

ब्राह्मण ग्रंथांतूय अशो जायत्यो आख्यायिका आसात. वैदिक काळांतूच यज्ञ नश्ट जालो. तो देवांनी यत्न करून परत मेळयलो. एके कडेन अशें म्हळां, यज्ञ देवांपसून पयस गेलो, तेन्ना देव ताका सोदपाक शकले नात. तांणी हें काम अदितीक सांगलें. तिणें देवांपसून वर मेळयलो. तो म्हणजे 'यज्ञाचे सुरवेक आनी अखेरेक म्हाका आहुती मेळपाक जाय'. देवांनी तो वर दिलो. मागीर अदितीन यज्ञाक परत सोदून हाडलो.

यज्ञाविशीं अशो वैदिक आख्यायिका प्रचलीत आसल्यो तरी तेविशीं वेव्हारीक आनी संभाव्य अशीं कांय अनुमानां पंडितांनी काडिल्लीं आसात.

पुर्विल्ल्या काळांत मनशाक जेन्ना अग्नीचो सोद लागलो तेन्ना ताचे जिणेंत व्हड क्रांती जाली. थंड प्रदेशांतल्या लोकांक,अग्नीक सदांच घरांत जागत दवरपाची गरज लागली आनी ताका लागून हीम प्रदेशांतूच यज्ञ ही संस्था उदभवली आसुंये.

यज्ञ म्हणजेच यातुविधी अशें जायत्या विद्वानांनी मानलां. कांय जाण यज्ञ ही फकत यातुक्रिया न्हय, जाल्यार यातू आनी धर्मीक आराधना हांचें संमिश्र थरता अशें मानतात.

स्पश्ट पुरावे नासले तरीय यज्ञाची मूळ कल्पना इंडो-युरोपियन काळाइतली पोरनी आसुंये. इंडो-इराणी काळांत यज्ञसंस्था बरीच विकसीत आशिल्ली इतलें खरें. वैदिकांचो अग्निष्टोम आनी पारशांचो होम हातूंत बरेंच सारकेपण आसा. अथर्वन्, आहुती, यज्ञ, सोम हीं उतरां मातशीं बदलून घेतिल्लीं दिसतात. ऋग्वेदाच्या काळांत यज्ञसंस्था पुराय विकसीत जावंक नासली तरी तीन अग्नी, तीन सवनां आनी चड करून १६ ऋत्विज ऋग्वेदाच्या ऋषींक खबर आशिल्ले अशें दिसता. कांय जाणाच्या मतान यज्ञसंस्थेची पुराय वाड जालेउपरांत वेदसंहितांची निमाणी आवृत्ती तयार जाली. ब्राह्मण ग्रंथांच्या काळांत हे संस्थेचो प्रभाव सगळ्यांत ऊंच आशिल्लो आनी उपनिषदाच्या काळापसून तो उणो जायत गेलो. इतिहासीक काळांत जायत्या राजांनी वेगवेगळे यज्ञ केल्ल्याचे कोरीव लेख सांपडटात तरी सर्वसामान्य समाजाचेर यज्ञांचो प्रभाव खुबूच उणो जाल्लो. आधुनिक काळांत खूब उण्या प्रमाणांत यज्ञ जातात.

विशिश्ट फळाचे इत्सेन देवतेखातीर अग्नींत समंत्रक आहुती अर्पण करपासारक्यो कांय गजाली यज्ञांत सारक्यो आसल्यो तरी खंयच्या फळाची इत्सा आसा, खंयच्या द्रव्याची आहुती दितात, येजमान खंयचे शाखेचो ह्या कारणांवयल्यान यज्ञांच्या अनुश्ठानांत फरक पडटा. ताकालागून यज्ञांचे जायते प्रकार केल्यात.

श्रुतींनी (वेदांनी) सांगिल्ले श्रौत आनी स्मृतींनी सांगिल्ले ते स्मार्त अशें यज्ञांचे दोन प्रकार मानतात.

श्रौत यज्ञांचे इष्टी, पशुयाग आनी सोमयाग अशे तीन प्रकार आसात. इष्टींत पुरोडाश, आज्य सारकिलीं हविर्द्रव्यां आसतात. पशुयागांत इष्टींतलीं द्रव्यां अदीक पशू आनी सोमयागांत इष्टी आनी पशुयागांतलीं द्रव्यां अदीक सोमरस अशीं हविर्द्रव्यां आसतात.

प्रकृती आनी विकृती अशे यज्ञांचे आनीक दोन प्रकार आसात.खंयचोय यज्ञ कसो करचो हें समजुपाखातीर शास्त्रान जेन्ना ताच्या सगळ्या आंगांचें वर्णन केल्लें आसता, तेन्ना त्या यज्ञाक प्रकृतियाग म्हणटात. जेन्ना खंयच्याय यज्ञाविशीं म्हायती दितना प्रकृतियागाच्या वर्णनांत येवंक नाशिल्ली अशी नवी आनी खास म्हायती सांगिल्ली आसता आनी हेर म्हायती प्रकृतियागांतल्यान अतिदेशान मेळटा तेन्ना त्या यज्ञाक 'विकृतियाग' म्हणटात. यज्ञांचे नित्य, नैमित्तिक आनी काम्य अशेय तीन प्रकार आसात. आनीक एके पद्दतीप्रमाण पाकयज्ञसंस्था, हविर्यसंस्था आनी सोमयज्ञसंस्था अशे यज्ञांचे तीन प्रकार आसून त्या यज्ञस्थानांमदीं दर एक अशे सात प्रकार आसात. ह्या तीन यज्ञसंस्थांमदीं पाकयज्ञसंस्था ही स्मार्त आनी हेर दोन संस्था श्रौत आसात.

आतांमेरेनच्या वर्गीकरणांत बसनात अशेय कांय यज्ञ आसात; तांकां 'विकृती' अशें म्हणटात. हांचे भायर 'सव' म्हणुनूय यज्ञ आसतात. देखीक- गोसव, पृथ्वीसव. विश्र्वजीत यज्ञासारके आनिकूय कांय म्हत्वपूर्ण यज्ञ आसात. घरांत नित्याक करपाचेय पंचमहायज्ञ आसात.

यज्ञांत वेगवेगळ्या तरांचीं उपकरणां वापरतात. तातुंतलीं चडशीं उपकरणां लांकडापसून करतात. स्त्रुव, अग्निहोत्रहवणी, जुहू, उपभृत धरुवा हीं पात्रां लांकडाचीं आसतात. रशना, शुल्ब, निदान ह्या नांवाच्यो दोरयो, पुरोडाश भाजपाखातीर 'कपाल' म्हणून मातयेचीं भाजिल्लीं खापरां, शूर्प (सूप), वेदी मेजपाखातीर शम्या नांवाचो दांडो, कृष्णान, यज्ञाची राखण करपाक स्फ्य नांवाचें तरसादीअसलें लांकडी आयूध, यज्ञीय पशू बांदपाखातीर यूप (खांबे),पशूचे अवयव कापपाखातीर स्वधिती नांवाची सुरी, येजमानाक आंग खरपुपाक लागपी हरणाचें शींग,यजमान दिक्षा घेतले उपरांत तकलेक बांदपाचें उश्णीष (पागोटें), धर्म नांवाचें हविर्द्रव्य तयार करपाखातीर लागपी महावीर नांवाचें पात्र, शफा नांवाचो चिमटो, तणाचीं मुळां कापपाखातीर लागपी पर्शू नांवाचे शस्त्र, अग्नीक वारो घालपाखातीर लागपी धवित्र नांवाचे आयणे, सोम कुटपाखातीर लागपी अधिषवणफलक, देवतांखातीर सोमरस दवरपाखातीर 'ग्रह' पात्रां, ऋत्विजांक सोमरस पियेवपाखातीर लागपी चमस नांवाचे पेले, सोम दवरपाखातीर वापरतात ती 'राजासंदी' नांवाची घडवंची अशीं जायतीं उपकरणां यज्ञांत जाय पडटात.

कोणाय दादल्याक जेन्ना सर्ग, पूत, भलायकी, विजय, अन्न, पापनिवारणा असलें फळ मेळचें अशी इत्सा आसता तेन्ना यज्ञ हें फलप्राप्तीचें साधन मानून तो विधिपुर्वक यज्ञाचें अनुश्ठान करता. अशा दादल्याक येजमान म्हण्टात. देवांनीय यज्ञ केल्ल्याच्यो देखी सांपडटात. यज्ञाचो खर्च करपाची जापसालदारकी येजमानाची आसता आनी यज्ञाचें फळय ताकाच मेळटा. ताची बायल ही ताची सहधर्मचारिणी आशिल्ल्यान यज्ञाच्या अनुश्ठानांत सहभागी जाता आनी तिकाय यज्ञाचें फल मेळटा. यज्ञ विधिपूर्वक कांयच दोश उरनासतना पुराय जालो जाल्यार ताचेपसून अपूर्व नांवाची शक्ती निर्माण जाता आनी तिका लागून येजमानाक त्या यज्ञाचें फल जाता अशी श्रध्दा आसा.

खास अशे पददतीन ऋत्विजांची म्हणजे यज्ञीय पुरयतांची नेमणूक करता. हे ऋत्विज यज्ञीय कर्मकांड पुराय करतात आनी ते खातीर अखेरेक येजमानाकडच्यान तांकां दक्षणां मेळटात. यज्ञाखातीर वेंचून काडिल्ल्या जाग्याक विहार म्हण्टात. थंय यज्ञमंडप घालतात. यज्ञाप्रमाण विहाराचें क्षेत्र आनी यज्ञ आनी यज्ञमंडपूय बदलता. अग्नींत आहुती दिवपाखातीर हाडिल्लीं हविर्द्रव्यां ज्या जाग्यार दवरतात ताका वेदी अशें म्हण्टात. वेदिची शीम दाखोवपाक तिच्या सगळ्या वटांनी विटो दवरिल्ल्यो आसतात. ही वेदी दर्भांनी धांपतात.

आहुतीचो स्विकार करपाखाती देवता ह्या दर्भांच्या आसनाचेर येवन बसतात अशें मानतात. येजमान, ऋत्विज आनी ताची बायल यज्ञमंडपांत प्रवेश करतात. यज्ञाखातीर लागपी अग्नी यज्ञमंडपांत हाडटात. ऋत्विजांची मधुपर्कान पुजा करतात. ताचे उपरांत येजमानाक विधिपुर्वक यज्ञाची दिक्षा दितात. मागीर यज्ञाच्या स्वरुपाप्रमाण यज्ञकर्माचें अनुश्ठान सुरू जाता.

येजमानाखातीर यज्ञाचें पुरयतपण करपी ब्राह्मणाक ऋत्विज म्हण्टात. होता, अध्वर्यू, उद्गातो आनी ब्रह्मा हे ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद आनी अथर्ववेद ह्या वेदांचे ऋत्विज आशिल्ले. ब्रह्मा हो मुखेल ऋत्विज आशिल्ल्यान ताका चारूय वेदांचें ज्ञान अपेक्षित आसता. मैत्रावरूण, अच्छावाक आनी ग्रावस्तुत् हे होत्याचे सहाय्यक ऋत्विज. प्रतिप्रस्थाता, नेष्टा आनी उन्नेता हे अध्वर्यूचे; प्रस्तोता, प्रतिहर्ता आनी सुब्रह्मण्य हे उदगात्याचे आनी ब्राह्मणाच्छंसी, आग्नीध्र आनी पोता हे ब्रह्माचे सहाय्यक आसता. अग्निहोत्रांत ऋत्विज नासता. येजमानानच अग्निहोत्र करचें. पूण क्षत्रिय आनी वैश्य हांकां अग्निहोत्र करपाक एक ऋत्विज वा पुरोयताची गरज आसता.

चार मुखेल ऋत्विजांतल्या होत्याचें काम म्हणजे ऋचा म्हणून देवतांक आवाहान करप, उद्गात्याचें काम म्हणजे सामगायन करून देवतांची तुस्त करप आनी ब्रह्माचें काम सगळ्या ऋत्विजांच्या कामाचेर नदर दवरून अनुश्ठानांत कांयच चूक उरची ना हें पळोवप अशें आसता. यज्ञांतल्या चडशा क्रियांची आनी आहुती घालपाची जापसालदारकी अध्वर्यूचेर आसता. ब्रह्मा आनी येजमान हांचे परवानगेन तो सगळ्या ऋत्विजांक प्रैष (आदेश) दीत आसता.

यज्ञाच्या प्रकाराप्रमाण ताका अग्नीची गरज आसता. श्रौत यज्ञाक तीन अग्नी लागतात जाल्यार गृह्य यज्ञाक एक अग्नी पुरो जाता. यज्ञांत अग्नीचें स्थान म्हत्वाचें. अगन्याधान (अग्नीची विधीवत स्थापना) केले बगर येजमानाक खंयचोच यज्ञ करपाक मेळना.

यज्ञांत अग्नी, इंद्र, वरूण, मित्र, अर्यमा, सविता ह्या देवतांक उद्देशून हविर्द्रव्यांचो मंत्रपूर्वक त्याग करतात. देखुनूच द्रव्य, देवता आनी द्रव्यत्याग हे यज्ञाचें तीन मुखेल घटक आसात.

यज्ञांतलीं सगळीं कर्मां समंत्रकूच करपाचीं आसतात. मंत्राचो उच्चार शुध्द आसत जाल्यारूच यज्ञाचें फळ मेळटा. तशेंच देवतेखातीर जाचो त्याग करतात त्या द्रव्याचो अग्नींत प्रत्यक्ष प्रक्षेप (उडोवप) म्हणजेच होम. येजमान वा ऋत्विज 'जुहुयात्', 'जुहाति' ह्या वेदशब्दाप्रमाण जो त्याग करतात ताका 'होम' म्हण्टात.

यज्ञांत वेगवेगळ्या तरांच्या द्रव्यांची आहुती दितात. अग्नींत द्रव्य अर्पण करप म्हणजेच आहुती दिवप. ह्या द्रव्यांत पुरोडाश चरू (शीत), आज्य (तूप), पशू मारुन तांचे अवयव, सोमवल्ली धोडावन काडिल्लो रोस, सोमरस सारकिल्ल्या गजालींचो आस्पाव जाता.

वेगवेगळ्या यज्ञांनी वेगवेगळ्या वेवसायांकडेन संबंद आशिल्लीं कामां करचीं पडटालीं आनी ताका लागून जायत्या वेवसायांच्या आनी शास्त्रांच्या विकासाक चालना मेळ्ळी.

चड करून इंद्रियांची रिजवण करपाचीं सगळीं साधनां यज्ञसंस्थेंत आशिल्लीं अशें ज्ञानकोशकारांनी म्हळां. तशेंच वैदिक यज्ञसंस्था पुर्विल्ल्या भारतांतल्या मनशाच्या जिविताच्या वेगवेगळ्या आंगांक स्पर्श करता देखून भारताचो समाजीक आनी संस्कृतीक इतिहास समजून घेवपाखातीर तिचो अभ्यास गरजेचो थरता. विस्तार, वैविध्य हे [1]

  1. कोंकणी विश्वकोश खंड ४
"https://gom.wikipedia.org/w/index.php?title=यक्षगान&oldid=201988" चे कडल्यान परतून मेळयलें