युरोप

विकिपीडिया कडल्यान

युरोप एक खंड. ऑस्ट्रेलिये फाटल्यान युरोप हो संवसारांतलो सगळ्यांत ल्हान खंड. क्षेत्रफळ १,०५,२२,६०० चौ. किमी. संवसारांतले वट्ट लोकसंख्येंतली सुमार ११% लोकसंख्या ह्या खंडांत आस्पावल्या.

नॉर्वेतलें सगळ्यांत उत्तरेकडचें उत्तर भुशीर, हो खंडाचो सगळ्यांत उत्तरेकडलो बिंदू (अक्षांक्ष ७१०१०′२०” ) उत्तर जाल्यार स्पेनांतलें दक्षिणेकडचें तरीफा भुशीर, हो खंडाचो सगळ्यांत दक्षिणेकडचो बिंदू (अक्षांश ३६००१’ उत्तर). पुर्तुगालांतलें रोका भूशीर रेखांश ९०३०’ अस्तंत) हो खंडाचो सगळ्यांत अस्तंतेकडचो भाग आनी उदेंतेक रशियेंतलो उराल पर्वत हो खंडाचो सामको उदेंतेकडचो भाग. पूण युरोप खंडांत आस्पाव जावपी कांय जुंवें ह्या बिंदू परसूय भायर आसात. खंडाची चडांतचड लांबाय पुर्तुगालच्या नैऋत्य तोंकासावन ते उरल पर्वताच्या तोंकामेरेन ५,३०० किमी. आसा. जाल्यार उत्तर दक्षिण रुंदाय ग्रीसाच्या दक्षिण तोंकासावन ते नॉर्वेच्या उत्तर तोंकामेरेन ३९०० किमी. आसा. ह्या खंडाचे उत्तरेक आकिर्टक म्हासागर, अस्तंतेक अॅटलांटीक म्हासागर, दक्षिणेक भूंयमध्य दर्या, काळो दर्या आनी कॉकेशस पर्वत, जाल्यार उदेंतेक खंडाचे शिमेर उराल शिमेर उराल पर्वत, उराल न्हंय आनी कॅस्पियन दर्या आसा.

युरोप खंडांत आल्बेनिया, अँडोरा, आझरबायझान, आयसलँड, आयर्लंड, ऑस्ट्रिया, बॅलोरूस, बेल्जियम, बॉस्निया हर्झगोविना, बल्गेरिया, क्रोएशिया, चॅकस्लोवाकिया, डॅन्मार्क, एस्टोनिया, फिनलँड, फ्रांस, जोर्जिया, जर्मनी, ग्रीस, हंगेरी, इटली, कझाकस्तान, लाटवीया, लिख्टेनश्टायन, लिथुआनिया, लक्सॅम्बर्ग, मॅसेडोनिया, माल्टा, मॉल्डोवा, मोनाको, नॅदर्लंड्स, नॉर्वे, पोलंड, पुर्तुगाल, रुमानिया, रशिया, सान मारिओ, स्लोवेनिया, स्पेन, स्विडन, स्वित्झर्लंड, तुर्कस्तान, युक्रेन, युनायटेड किंग्डम, वॅटिकन सिटी आनी युगोस्लाविया ह्या देशांचो आस्पाव जाता. हांचेभायर उत्तरेकडच्या आकिर्टक म्हासागरांतल्या साबार जुंव्यांचोय आस्पाव ह्या खंडांत जाता.

इ. स. प. पांचव्या शेंकडयांत ग्रीसी कल्पनेप्रमाण धर्तरी आशिया, युरोप आनी लिबिया अशा तीन खंडांनी विभागिल्ली. तांच्या मताप्रमाण वट्ट भुंयेंतलो अर्दो भूंयभाग आशिया, जाल्यार उरिल्लो युरोप आनी लिबिया खंडांनी रेवाडिल्लो. सुर्य अस्ताक वता तो देश ह्या अर्थाच्या ‘एरिब’ ह्या सेमेटिक उतरापसून युरोप हें उतर आयलां अशें कांय तज्ञांचें मत आसा. युरोप आनी आशिया हे दोनूय खंड खंयच्याच दर्यांनी एकमेकासावन वेगळे जावंक नाशिल्ल्यान कांय भूंयतज्ञ युरोप-आशिया हांकां मेळून युरेशिया असो एकूच खंड मानतात. जाल्यार कांय भूंयतज्ञ, आफ्रिका आनी आशिया मेळून युफ्रेशिया असो एकूच खंड मानतात. भुगोलीक वा लोकसंख्येचे नदरेन युरोप खंडाची भूंय स्पश्टपणान वेगळी दाखोवप शक्य ना. रशिया ह्या युरोपी देशाचो बरोच व्हडलो भाग आशिया खंडांत आसा. जाल्यार तुर्कस्तान ह्या आशिया देशाचो कांय भाग युरोप खंडांत आस्पावला. सदया भूंयमध्य दर्या, काळो दर्या, कॉकेशस पर्वत, कॅस्पियन दर्या, उराल न्हंय, उराल पर्वत, बॅरेंट्स दर्या, नॉर्वेजियन दर्या आनी उत्तर ऍटलांटीक म्हासागर हांणीं शिमीत केल्ल्या भूंयखंडाकूच युरोप खंड म्हण्टात.

भूंयवर्णन[बदल]

भूंयविज्ञानीक नदरेन युरोप हो हेर खंडापरस खूब उसरां निर्माण जाल्लो खंड. कांय भूंयतज्ञांच्या मतान ह्या खंडाचे निर्मितीची प्रक्रिया सुमार ५७ कोटी वर्सांपयलीं सुरू जाल्या. कँब्रियन-आदीं, पुराजीव, मध्यजीव म्हाकल्प ह्या विंगड विंगड म्हाकल्पांतल्यान यरोप खंडाची घडण जाल्ली आसा. युरोपांत मुखेल अशो तीन गिरीजनक हालचाली जावन तेप्रमाण थंय कॅलिडोनियी, हर्सिनियी आनी आल्पायन अशो तीन पर्वतसंहती मेळटात. सुमार ३४.५ कोटी वर्सांपयलीं डेवोनियन कालखंडाचे अखेरेक जाल्ले पयले व्हड गिरीजनक हालचालींतल्यान कॅलिडोनियन पर्वतसंहती निर्माण जाली. सदयाच्या अस्तंत नॉर्वे, उत्तर आनी मध्य ब्रिटन आनी आयर्लंडच्या चडशा भागांनी ही पर्वत संहती मेळटा. कारबॉनिफॅरस कल्पाचे निमाणेकडेन आनी पर्मियन कल्पांत सुमार २८ कोटी वर्सांपयलीं जाल्ले गिरीजनक हालचालींतल्यान हर्सिनियन पर्वतसंहती निर्माण जाली. हे पर्वत संहतीचो विस्तार पुर्तुगाल आनी दक्षिण आयर्लंडासावन पोलंडमेरेन जाला. मध्यजीव म्हाकल्पाच्या उत्तरार्दंत म्हळ्यार सुमार ६.५ कोटी वर्सांपयलीं सुरू जाल्ले हालचालींतल्यान निर्माण जाल्ल्या पर्वतांक आल्पायन पर्वतसंहती म्हण्टात. ही पर्वतसंहती दक्षिण स्पेनासावन काळ्या दर्यामेरेन पातळ्ळ्या. सुमार १० ते २० लाख वर्सांपयलीं सुरू जावन धा हजार वर्सांपयलीं मेरेन तिगून आशिल्ल्या हीमयुगांत म्हळ्यार प्लायस्टोसीन कल्पांत सबंद युरोप खंड हिमान भरिल्लो. उपरांत हीम विरगळिल्ल्यान दर्याचो पांवडो ६०मी. मेरेन वाडलो अशें म्हणटात.

भूंयरचणुकेचे नदरेन युरोप खंडाचे मुखेलपणान चार वांटे केल्यात ते अशे- १)वायव्येकडचो पर्वतीय प्रदेश २)ग्रेट युरोपीयन प्लेन ३)मध्यवर्ती उचेली भूंय आनी ४)दक्षिणेकडच्यो आल्पायन पर्वतांवळी. वायव्येकडच्या पर्वती प्रदेशांत वायव्य फ्रांस, आयर्लंड, उत्तर ग्रेट ब्रिटन, आयसलँड, नॉर्वे, स्विडन, उत्तर फिनलंड आनी युरोपीय रशियेच्या वायव्य भागाचो ह्या प्रदेशांत आस्पाव जाता. ह्या भागांतलो चडसो प्रदेश पर्वतांनी रेवडायला. हांगाची खडप रचणूक ही धर्तरेवयली सगळ्यांत आदली. साबार वर्सांसावन ह्या प्रदेशाची झीज चालूच आसून लेगीत थंय कांय उंचेलीं तेमकां आसात. गाल्डोपीजन हें तातुंतलें सगळ्यांत उंचेलें (२,४६९ मी.).

ग्रेट युरोपीटयन प्लेन ह्या भागान युरोपाची अर्दापरस चड भूंय रेवडायल्या. युरोपी रशियेचो चडसो भाग, तशेंच रशियेसावन अस्तंतेकडेन फ्रांसामेरेनच्या सपाट प्रदेशाचो आस्पाव ह्या भागांत जाता. इंग्लंडाच्या दक्षिण भागाचोय आस्पाव हातूंत जाता. ही सपाट भूंय पोलंड आनी जर्मनी देशांतल्यान पासार जातना मातशी अशीर जाल्या. पूण फ्रांसाचे अस्तंतेक ती रूंद जाल्या. संवसारांतलो सगळ्यांत पिकाळ प्रदेश म्हणून हाची नामना आसा.

रशिया सोडल्यार युरोपाच्या मध्य भागांत उणें उंचायेचे पर्वत आनी सडे आसात. तांची उंचाय ३०० ते १,८०० मी. हांचेभितर आसा. वाटकुळ्यो दोंगुल्ल्यो, खर देंवत्यो, खोल आनी अशीर देगणां अशी वेगवेगळ्या स्वरुपाची ही भूंय. पुर्तुगाल आनी स्पेनांतलो ‘मेसेटा’ सडो, फ्रांसांतलो मासीफ सँट्रल, मध्य जर्मनी आनी अस्तंत चॅक आनी स्लोवाकियेंतले सडे आनी ऊंच प्रदेश हे ह्या भागांतले मुखेल उचेले प्रदेश. हांगाची चडशी भूंय फातराळ आसून ह्या भागांत ज्वालामुखी प्रकारच्या तळपांचे थर आसात.

आल्पायन पर्वतांच्यो रांको खंडाच्या दक्षिण भागांत स्पेनासावन कॅस्पियन दर्यामेरेन पातळ्ळ्यात. स्पेनांतलो सिएरा नेवाडा, स्पेन-फ्रांस हांचे शिमेर आशिल्ली पिरेनीज पर्वतांवळ, आग्नेय फ्रांस, उत्तर इटली, स्वित्झर्लंड, जर्मनी, ऑस्ट्रिया आनी उतर युगोस्लाविया ह्या प्रदेशांनी पातळिल्ले आल्स पर्वत, इटलींतलो अॅपेनीझ युगोस्लाविया आनी ग्रीसंतलो दिनारीक आल्प्स, बल्गेरियेंतलो बाल्कान पर्वत, रूमानियेंतलो कार्पेथियन पर्वत उदेंतेकडचो कॉकेशस पर्वत ह्या सगळ्यांचो आल्पायन पर्वतांवळींत आस्पाव जाता. कॉकेशस पर्वतांतलें माऊंट एलब्रुस (उंचाय ५,६३३ मी.) हें ह्या प्रदेशांतलें सगळ्यांत उंचेलें तेमूक.

रशियेंतल्यान व्हावंत वचून दक्षिणेक कॅस्पियन दर्याक मेळपी वोल्गा ही युरोपांतली सगळ्यांत लांब न्हंय (३,५३१ किमी.). डॉन ही रशियेंतली दुसरी म्हत्वाची न्हंय. तिचें पात्र रूंद आसून ती काळ्या दर्याक मेळटा. ऱ्हायन न्हंयेचो उगम आल्प्स पर्वताचोर जाला. ती जर्मनी आनी नॅदर्लंड्सामदल्यान व्हांवत वचून काळ्या दर्याक मेळटा. डॅन्युब ही युरोपांतली दुसऱ्या क्रमांकाची लांब न्हंय. तिची लांबाय २,८६० किमी. इतली आसून ती जर्मनी, ऑस्ट्रिया, चॅक आनी स्लोवाकिया, हंगेरी, युगोस्लाविया, बल्गेरिया आनी रुमानियेंतल्यान व्हांवत वचून काळ्या दर्याक मेळटा. रशियेंतल्यो नीपर, नीस्तर, नेमन, उत्तर द्वीना, अस्तंत द्वीना आनी पेचोरा; पोलंडांतल्यो ओडार आनी विश्र्वेला, चॅक आनी स्लोवाकिया आनी जर्मनींतली एल्व न्हंय, इटलींतली पो, फ्रांसांतल्यो गारॉन, ल्वार, ऱ्होन आनी सेन; स्पेनांतल्यो एब्रो, स्पेन आनी पुर्तुगाल शिमेवयल्यो टेगस, ग्वाद्याना आनी डोरू तशेंच इग्लंडांतली टेम्स ह्यो युरोप खंडांतल्यो चड म्हत्वाच्यो न्हंयो.

हवामान[बदल]

सादारणपणान युरोप खंडाचें हवामान सौम्यूच उरता. अमेरिका आनी आशिया खंडांपरस त्याच अक्षवृत्तांत युरोपांतलें हवामान सौम्य आसता. अॅटलांटीक म्हासागरावयल्यान युरोपांत येवपी वाऱ्याक लागून हांगाचें हवामान सौम्य आसता. सादारणपणान दक्षिण युरोपापरस उत्तर युरोपांतले शिंयाळे चड तेंप उरपी आनी थंड, जाल्यार गीम उणे दीस उरपी आनी शितळ आसता. तशेंच अस्तंत युरोपापरस उदेंत युरोपांतले शिंयाळे चड तेंप उरपी आनी थंड, जाल्यार गीम अल्पकालीन आनी उश्ण आसतात. स्कॉटलंडांतल्या ग्लासगो शारांतलें जानेवारी म्हयन्यांत सरासरी तापमान ३० सॅ. जाल्यार त्याच अक्षवृतांत आस्पाव जावपी मॉस्को शारांतलें जानेवारींत सरासरी तापमान - १०० उरता. युरोपाच्या चडशा भागांत वर्सुकी पावस ५० ते १५० सेंमी. पडटा. अस्तंत ग्रेट ब्रिटन, अस्तंत नॉर्वे आनी अस्तंत युगोस्लाविया प्रदेशांनी सुमर २०० सेंमी. इतलो पावस पडटा. स्पेनाच्या मध्य आनी आग्नेय भागांत, युरोपी रशियेच्या आग्नेय आनी भागांत, युरोपी रशियेच्या आग्नेय आनी उत्तर भागांत, तशेंच उत्तर स्कॅडिनेविया ह्या भागांनी फकत ५० सेंमी. इतलो पावस पडटा.

वनस्पत आनी मोनजात[बदल]

सद्या मध्य आनी दक्षिण युरोपापरस उत्तर युरोपांत व्हड आनी दाट रानां आसात. पूण शेतवड, मनशाचो राबितो आनी वेगवेगळ्या लांकूड उद्देगांक लागून रूख मारिल्ल्यान खंडांतलें रानांखाल आशिल्लें क्षेत्र दिसानदीस उणें जायत गेलां. खंडाचे उत्तरेक आशिल्ल्या रानांनी सदापाचवी उरपी सूचिपर्णी रानां आसून, तातूंत फर, बर्च, पायन आनी स्प्रूस हे वनस्पतीचे प्रकार चड आसात. रशियेच्या मध्य आनी दक्षिण भागांत रूंदपानी पानझडी रुखांचीं रानां आसात. तातूंत अॅश, बीच, बर्च, एल्म, मॅपल आनी ओक हे वनस्पती प्रकार मेळटात. ह्याच भागांनी कांयकडे रूंदपानी आनी सूचिपर्णी रुख एकठांय वाडिल्ले दिसतात. भूंयमध्य दर्यादेगांच्या प्रदेशांनी सदापाचवी रुंदपानी रुखांचीं रानां आसून कॉर्क आनी ऑलिव हे तातुंतले मुखेल रुख. युरोपांत स्टॅप आनी प्रेरी अशे दोनूय तरांचे तणाचे प्रदेश आसात. रशियेच्या आग्नेय भागांत स्टॅप, जाल्यार रशियेच्या मध्यभागांत प्रेरी प्रकारचें तण वाडटा.

हांगाच्या रानांत विंगड विंगड प्रकारची मोनजात सांपडटा. व्हड प्रमाणांत जावपी शिकार आनी हेर कारणांक लागून मोनजातीचें प्रमाण उणें जायत गेलां. मोनजातीची राखण करचेखातीर चडशा सगळ्या युरोपी देशांनी प्राणीसंग्रहालयां बांदल्यांत, जाल्यार कांय रानां मोनजातींचे रक्षीत भाग म्हणून घोशीत केल्यांत. रशिया आनी उत्तर स्कँडिनेविया हांचे मजगतींच्या प्रदेशांत पुडीकोराचीं वांस्वेलां खूब मेळटात. कोले आनी कोलसुणीं सगळ्याकूच दिश्टीं पडटात. नैऋत्य युरोपांतल्या ऊंच पर्वतांचेर शॅमॉय आनी आयबॅक्स ह्या बोकडांभाशेन दिसपी मोनजातीची संख्या चड आसा. हांचेखेरीज खंडाच्या वेगवेगळ्या रानांनी एल्क, रेनडियर, हरणांचे साबार प्रकार, सोंशे, बिजू, हेजहॉग, लेमिंग्ज, मोल, ऑटर, चानी, रानदुकर आनीट हेर मोनजात सांपडटा. हांगा सांपडपी सवण्यांभितर गरूड, ससाणो, फिंच, पिटकूळीं, बुलबूल, घुघूम, म्हारकावळो, कोगूळ, पारवे हे मुखेल आसात.

भुगोलीक विभाग[बदल]

भुगोलीक नदरेन युरोपाचे सात विभाग केल्यात ते अशे- १)भूंयमध्य सागरी दक्षिण विभाग, २)अस्तंती दर्यादेगांचो प्रदेश, ३)द्वीपीय प्रदेश, ४)जर्मनीचो अंतरक प्रदेश, ५)उदेंत युरोपी विभाग आनी ७)युरोपी रशिया.

भूंयमध्य सागरी विभागांत ग्रीस, इटली, स्पेन आनी पुर्तुगाल, तशेंच तुर्कीच्या कांय भागांचो आस्पाव जाता. अस्तंती दर्यादेगांच्या प्रदेशांत बेल्जियम, फ्रांस आनी नॅदर्लंड्स ह्या तीन देशांचो आस्पाव जाता. द्वीपीय प्रदेशांत युनायटेड किंग्डम आनी आयर्लंड ह्या जुंव्यांवयल्या देशांचो आस्पाव जाता. जर्मनीच्या अंतरक प्रदेशांत जर्मनी, ऑस्ट्रिया आनी स्वित्झर्लंड देशांचो आस्पाव जाता. उदेंत युरोपी विभागांत आल्बेनिया, बल्गेरिया, चॅक, स्लोवाकिया, हंगेरी, पोलंड, रुमानिया आनी युगोस्लाविया, क्रोएशिया ह्या देशांचो आस्पाव जाता, जाल्यार उत्तर शिमेवयल्या विभागांत नॉर्वे, स्विडन, फिनलँड, डॅन्मार्क आनी आयसलँड ह्या पांच देशांचो आस्पाव जाता. युरोपी रशिया हातूंत रशिया, युक्रेन, आझरबायझान, लाटविया, बॅलोरूस, कझाकीस्तान, लिथुआनिया ह्या देशांचो आस्पाव जाता.

इतिहास[बदल]

जीवाश्मवृता वयल्यान युरोपांत धा लाख वर्सां पयलींसावन मनशांचो राबितो आशिल्ल्याचें कळटा. नियेण्डरथाल आनी क्रो-मॅग्नोन हे युरोपांतले साप्प आदले लोक. नियेण्डरथाल ह्या लोकांचो १००,००० ते ३५,००० वर्सां आदींसावन युरोपांत राबितो आशिल्लो. जाल्यार क्रो-मॅग्नोन ४०,००० ते १०,००० वर्सां आदींसावन युरोपांत रावताले. क्रो-मॅग्नोन हे शिकारी आनी हेडगे लोक आशिल्लो. तांचो पंगड चड करून २५ ते ३० लोकांचो मेळून जातालो अशें इतिहासकारांनी मत मांडलां. इ.स.आदीं ६००० च्या सुमाराक आग्नेयेकडचे युरोपी लोक पिकां काडपाक शिकिल्ले. शेतकी पद्दत आपणायले उपरांत तांचेमदीं थिराय येवन, संस्कृतीक मळार ल्हव ल्हव उदरगत जायत गेली. इ.स.प. ३०००च्या सुमाराक सबंद युरोप खंडांत शेतकी पद्दतीन पिकां घेताले.

युरोपांत कांश्यायुगांत संस्कृतायेचो उदय जालो. युरोपी संस्कृताय सुरवेक ग्रीस देशाचे उदेंतेक आशिल्ल्या इजीअन दर्यांतल्या जुंव्यांचेर उदयाक पावली. इजीअन संस्कृताय इ.स.प. ३००० ते १२०० ह्या तेंपार युबिआ, मिटिलीनी, थेसॉस, सॅमोथ्रेस, सिक्लाझीझ, सेमॉस आनी क्रीट ह्या जुव्यांचेर नंदताली. ग्रीसाचे आग्नेयेक आशिल्लो क्रीट जुंवो हें युरोपी संस्कृतायेचें पयलें मुखेल केंद्र. लिखाण, वास्तूशिल्प, कलाकुसर, चित्रकला ह्या मळांचेर भोव उदरगत जाल्ली. थंयचे लोक धाडशी तारवटी आशिल्ले. थंयच्या वेपारांतूय खूब वाड जाल्ली. माल्टा ह्या इटलीचे दक्षिणेक आशिल्ल्या जुंव्याचेरूय इजीअनाभाशेन संस्कृताय उदयाक आयिल्ली. इ.स.प. २५००च्या सुमाराक इजीअन जुंव्यावयल्या आनी माल्टा जुंव्यावयल्या तारवटयांनी वेपाराच्या निमतान युरोपाच्या अस्तंत आनी दक्षिण प्रदेशांनी वचून, थंय ल्हव ल्हव आपले संस्कृतायेचो शेक बसयलो.

इ.स.प.२०००च्या सुमाराक काळ्या दर्याचे इशान्येक आशिल्ल्यान झुजारी पंगडांनी दक्षिण आनी अस्तंत युरोपांत घुरयो घालून थंयच्या लोकांक तांणी सतावन सोडिल्ले. थंयचे प्रदेश आपल्या शेकातळा हा़डटना, तांणी आपली झुजारी प्रवृत्ती हेर युरोपी लोकांभितर पातळ्ळी.

ग्रासी संस्क[बदल]

युरोपी संस्कृताय फांकोवपाक ग्रीसी विचारसरणी आनी हेर मुल्यांचो तेंको आसा. इ.स.प. २००० च्या सुमाराक इंडो-युरोपी लोकांचे पंगड येवन ग्रीसांत स्थायीक जाले. उपरांत तांणी इजीयन संस्कृतायेचेर व्हडपण मेळोवन क्रेटन हातासलें. इ.स.प. ११०० च्या सुमाराक इंडो-युरोपी लोकांचे आनीक पंगड ग्रीसांत रिगले. तांणी दक्षिण ग्रीसाचेर घुरयो घालून थंयच्या थळाव्या लोकांक धांवडावन घाले. उपरांत हे साबार पंगड एकठांय येवन तांणी आपल्यो स्वतंत्र सरकारी यंत्रणां उबारल्यो. दर एके यंत्रणेक ‘पुलीस’ अशें म्हणटाले. ‘पोलिटिकल’ हें उतर ह्याच उतरावयल्यान आयलां. ग्रीसी संस्कृतायेन इ.स.प. ४०० ते ३०० ह्या काळांत तेंगशी गांठली. अॅथन्स, स्पार्टा, थीब्ज आनी हेर बळिश्ट राज्यां ह्याच तेंपार भरभराटीक आयिल्लीं. लोकशायेचोय उदय ह्याच तेंपार जालो. उपरांत पर्शिया आनी ग्रीसां भितर व्हड झूज सुरू जालें. ह्या झुजा फाटल्यान ग्रीसी राज्यभितर यादवी झूज पेटलें. हाका लागून ग्रीसाची राजकीय आनी अर्थीक स्थिती इबाडली. पूण अॅथन्स शाराची पुर्विल्लें संस्कृतीक केंद्र म्हणून प्रतिश्ठा तशीच उरली. ह्या तेंपार ग्रीसाचे उत्तरेक मॅसेडोनिया राज्य भरभराटीक आयलें. इ.स.प. ३३८त तांणी ग्रीस हातासलें. इ.स.प. ३३६त अॅलॅक्झांडर द ग्रेट हो मॅसेडोनियेचेर राज्य करतालो. तांणे युरोप आनी आशियेंत आपलें व्हड साम्राज्य उबारलें. ताका ग्रीस संस्कृतायेविशीं आदर आशिल्लो, हाका लागून ताणें ग्रीसी संस्कृतायेचो आपल्या सम्राज्यांत प्रसार केलो.

अॅलॅक्झांडरा उपरांत मॅसेडोनिया राज्याक देंवती कळा लागली. पूण ग्रीसाचेर ताचो शेक तसोच उरलो.

रोमी साम्राज्य[बदल]

युरोपी संस्कृताय उबारपाक ग्रीसाफाटल्यान रोमी साम्राज्याचोय व्हड तेंको मेळ्ळा. रोमाचो उदय केन्ना जालो हाची निश्र्चीत म्हायती इतिहासकारांक मेळूंक ना. पूण इ.स.प.२७५ सावन रोमाचो इटली द्वीपकल्पाचेर शेक आशिल्लो. मुखावयल्या दोनशें वर्सांभितर रोमी लोकांनी सदयाचें स्पेन ते नैऋत्य आशियेंत, तशेंच आफ्रिकेचे उत्तर देगेमेरेन व्हड साम्राज्य उबारिल्लें. उपरांत तातूंत भर पडत गेली. ‘रोमी शांतताय’(Pax Romana) म्हळ्यार इ.स.प. २७ ते इ.स.प. १८० मेरेनच्या तेंपार रोमी साम्राज्यान तेंगशी गांठिल्ली. ह्या तेंपार बळिश्ट अशें कलाकूसरीचें, शिक्षण आनी वेपारांत चड उदरगत जाल्लें संवसारांत दुसरें आनीक साम्राज्य नाशिल्लें. रोमी लोकांनी ग्रीसी लोकांच्यो साबार कल्पना आनी चालीरिती आपणायल्ल्यो. देखून कांय इतिहासकार रोमी साम्राज्याचे संस्कृतायेक ‘ग्रॅको-रोमान’ अशें म्हणटात.

बांदावळशास्त्र, लॅटीन भास, कायदयाची तत्वां ही आपली खाशेली देणगी रोमी साम्राज्यान युरोपाक दिल्या. क्रिस्तांव धर्माचो उदय पँलेस्टायनांत जालो, पूण रोमी साम्राज्यांत तो फांकारलो. इ.स. ३०० चे निमाणेकडेन क्रिस्तांव हो रोमी साम्राज्याचो राजधर्म जाल्लो. इ.स. च्या चवथ्या शेंकडयामेरेन रोमी साम्राज्याचो खूब विस्तार जाल्लो. उपरांत ह्या व्हड साम्राज्याचेर देखरेख दवरपाक कठीण जाल्ल्यान, ल्हव ल्हव ताचे कुडके जावपाक लागले. पूण ३२४त सम्राट कॉन्स्टण्टायन हाणें सगळे प्रदेश एकठांय हाडून साम्राज्यांक जोडले. उपरांत ३९५त रोमी साम्राज्याची फाळणी जावन उदेंत रोम (बायझण्टायन साम्राज्य) आनी अस्तंत रोम अशे दोन भाग जाले.

अँजल्स, फँक, जूट, सॅक्सोन, वाँडाल आनी विसीगोथ ह्या जर्मानीक लोकांचे पंगड सबंद उत्तर युरोपांत पातळिल्ले. हे लोक क्रूर आनी अशिक्षित आशिल्ले. तांणी रोमी साम्राज्याचेर साबार खेपे घुरयो घाल्ल्यो. इ.स. ३०० ते ४०० ह्या तेंपार मध्य आशियेंतल्या ह्यून पंगडांतल्या मोंगोल लोकांनी तांकां अस्तंत रोमांत धांवडावन घाले. तातुंतले वाँडाल लोक स्पेनांत विसिगोथ लोक इटली द्वीपकल्पांत पावले. तांणी रोमी साम्राज्य लुटलें. अँजल्स, जूट आनी सॅक्सोन लोक ब्रिटनांत गेले. जाल्यार फँक लोकांनी फ्रांस घेतलो. ४७६त जर्मनीचो मुखेली ऑडेसर हाणें रोमी साम्राज्याचो निमाणो सम्राट रोमुलस ऑगुस्टुलस हाका सत्तेभायरो करून आपूण सम्राट जालो.

मध्युग[बदल]

अस्तंत रोमी साम्राज्याचो अंत (४७६ ते १५००) मेरेनच्या अस्तंत युरोपांतल्या काळाक मध्ययुग अशें म्हणटात. रोमी लोकांनी निर्माण केल्लें बळिश्ट साम्राज्याचे ह्या तेंपार ल्हान ल्हान कुडके जाले. ह्या काळांत पुराय खंडांत धर्म, शिक्षण, राजकारण आनी कला हांचेर रोमन कॅथलीक इगर्जेचोच शेक आशिल्लो. रोमी सत्तेवेळार भरभराटीक आयिल्ल्या वेपाराकूय मध्ययुगाचे सुरवेक सावनूच देंवती कळा लागली. हाका लागून शारांतले लोक शेतवडीवटेन घुंवले. ह्या तेंपार मध्यमवर्गीय लोकूच ना जाले. कला आनी शिक्षणीक म्हत्वूय उणें जालें. ‘मानोरिअॅलिसम’ (जमीनदार आनी शेतकामती) ही अर्थवेवस्था अस्तित्वांत आयली.

मध्य युगांत फँक लोकांनी युरोपांत बळिश्ट राज्य उबारिल्लें. तांच्या राज्यांत सदयाचे बेल्जियम, फ्रांस आनी नेदरर्लंडस् या देशांचो आस्पाव जातालो. चालर्स द ग्रेट (७६८ ते ८१४) हाच्या तेंपार फ्रँक साम्राज्याचो विस्तार आनीक वाडलो. ताणें रोमन कॅथलीक इगर्जेक उखलून धरून अस्तंत रोमी साम्राज्य परतून स्थापीत करपाचो खूब यत्न केले. पूण ताच्या मरणाउपरांत फ्रँकीश साम्राज्याचे खूब कुडके जाले. इ.स. ९०० त जर्मनीचो ओट्टो पयलो हाणें इटलीचो उत्तर भाग हातासून ‘पवित्र रोमी साम्राज्य’ उबारलें. पूण ताच्या मरणाउपरांत तेंय अस्ताक पावलें.

फ्रँकीश साम्राज्याचो अस्त जाले उपरांत, सैन्य आनी राजकारण हांचेर आदारिल्ली सरंजामशाय पद्दत अस्तित्वांत आयली. १०००चे सुरवेक ह्या सरंजाम मुखेल्यांक युरोपांत शांतताय प्रस्थापीत करपाक यश मेळ्ळें. हाका लागून व्यापार परत वाडलो. शारांचें म्हत्वय वाडलें. शेतकामती आपापलो गांव सोडून काम सोदपाच्या निमतान शारांनी वचपाक लागले. व्यापार आनी उद्देग वाडिल्ल्यान मध्यम वर्गीय लोकांच्या आदारान राजकर्ते सरंजाम मुखेल्याआड झगडापाक लागले. तशेंच शेतकामत्यांनी तांचे आड उठाव केले. अशें रीतीन ल्हव ल्हव सरंजामशाय पद्दतीचो अंत जालो.

चवदाव्या शेंकडयाचे सुरवेक यादवी झूज, पिडा, इबाडिल्ली अर्थीक स्थिती आनी दुकळ हांकां लागून युरोपी लोक उबगल्ले. पूण उपरांत तज्ञ आनी कलाकारांनी धर्मशास्त्र सोडून मनीस कुळयेचेरूय चड भर दिल्ल्यान युरेपी संस्कृतायेंत, अर्थवेवस्थेंत तशेंच राजकारणांत बदल घडून आयले. चवदाव्या शेंकडयाच्या दुसऱ्या अर्दाकसावन युरोप मध्य युगांतल्यान ल्हव ल्हव भायर सरून प्रबोधन काळांत प्रवेश केलो. अरबस्थान आनी उत्तर आफ्रिकेंत मुसलमानांचो शेक वाडलो. उपरांत तांणी आपली मोख युरोपाकडेन घुंवडायली. तांणी अस्तंत युरपांत घुरयो घालून थंयचे साबार प्रदेश हाताशिल्ले. उपरांत ते ११०० ते १३०० मेरेन युरोपी लोकांनी पॅलेस्टायन ही आपली पवित्र भूंय घेवंचेखातीर थंयच्या मुसलमानांआड साबार धर्मझुजां उबारिल्लीं. पूण युरोपी लोकांक यश मेळ्ळें ना. त्यांच काळांत तांचेभितर वेपार चलतालो. उपरांत हे वेपारी संबंद वाडत गेले. युरोपी संस्कृतायेक मुसलमानांचें खूब योगदान मेळ्ळां.

प्रबोधन काळ[बदल]

चवदाव्या शेंकडयाचे सुरवेक सावन युरोपांतले मध्ययुगीन स्थीती बदल जावन, नव जागृताय आनी नवनिर्मितीखातीर गरज आशिल्ली चैतन्यशील मेकळीक मेळपाक लागली. त्या काळांत विचारवंतांचो वर्ग वाडोवन तांणी अंधश्रध्दांचेर टिका करून बुध्दीवाद आनी प्रयोगशीलतेक म्हत्व दिलें. धर्मशास्त्र सोडून तांणीं मनीसकुळयेचेर चड भर दिल्लो. हातुंतल्यानूच प्रबोधन काळ सुरू जालो. प्रबोधन काळांतल्यानूच सद्याची युरोपीय संस्कृती तयार जाली अशें म्हणटात. युरोपांतलें धर्मसुदारणा आंदोलन हो प्रबोधन काळांतल्या विचारांचो एक परिणाम. धर्मसुदारणेची चळवळ मुखेलपणान धर्मीक आसली तरी तिणें युरोपाची राजकीय, समाजीक, धर्मीक आनी संस्कृतीक जीण बदलून उडयली. प्रबोधनाकाळांत युरोपांत अर्थीक भरभराटूय जाली. दर्मसुदारणा चळवळ मुखेलपणान रोमन कॅथलीक इगर्जेंत बदल घडोवन हाडपाखातीर सुरू जाल्ली. पूण तिचो परिणाम म्हळ्यार प्रोटेस्टंट धर्माचो उदय जालो. प्रोटेस्टंट धर्मीय लोक मुखेलपणान उत्तर युरोपांत मेळटात.

अर्वाचीन काळ[बदल]

मध्ययुगाचे अखेरेक सरंजामशायेक देवती कळा लागले उपरांत, तशेंच कॅथलीक इगर्जेचो शेक उणो जाले उपरांत राजकरत्याचो शेक वाडत गेलो. तशेंच वास्को द गामान उदका मार्गांतल्यान भारताचो सोद लायलेउपरांत वसणूकवादाक चालना मेळ्ळी. उपरांत साबार युरोपी देशांनी आशिया, आफ्रिका आनी अमेरिकेच्या खंडांनी आपापल्यो वसणूको उबारिल्ल्यो. ह्या देशांकडेन जावपी व्यापाराक लागून वसणुकवादी युरोपी देशांची संपत्ती वाडत गेली.

अठराव्या शेंकडयांत नव्या नव्या सोदाक लागून ग्रेट ब्रिटनांत उद्देगीक वाड नेटान जाली. एकुणिसाव्या शेंकडयाच्या मध्याक ही उद्देगीक क्रांती हेर अस्तंत युरोपी देशांनी पातळ्ळी. उद्देगीक क्रांतीक लागून भौशीक, अर्थीक आनी राजकीय बदल घडून आयले. मध्यम वर्गीयांचो आंकडो वाडत गेलो. हे क्रांतीक लागून भांडवलशायेचोय जल्म जालो. क्रांतीच्या सुरवेच्या काळांत कामगारांची खूब सतवणूक जाताली. उपरांत हातुंतल्यानूच कामगार संघटना, तशेंच कम्युनिझम सिध्दांतांची वाड जाली.

आधुनीक काळांत युरोपांतली सगळ्यांत म्हत्वाची गजाल म्हळ्यार लोकशायेची वाड. लोकशाय तत्वांचो उगम पुर्विल्ल्या ग्रीसांत जाल्लो. तरी तीं तत्वां सुरवेक उपेगांत ग्रेट ब्रिटनान हाडलीं. १६८९त ब्रिटीश पार्लामेंटान राजाचे साबार हक्क काडून ते आपल्याकडेन दवरले. १७८९त जाल्ले फ्रेंच क्रांती उपरांत फ्रांसान आपली शासन यंत्रणा लोकशाय पद्दतीचेर उबारली. फ्रांसेझ क्रांतीउपरांत थंय सैनिकी अधिकारी नॅपोलियन बोनापार्त हो सत्तेर आयलो. आपल्या विस्तारवादी धोरणाक लागून ताणें साबार युरोपी देशांचेर घुरी घालून ते फ्रांसाक जोडले. १९१४ आनी १९१५ त युरोपांत शांतताय प्रस्थापित करचेखातीर, तशेंच लोकशायेचो पुरस्कार करचेखातीर युरोपी मुखेल्यांची विएन्ना शारांत परिशद भरिल्ली.

आशिया आनी आफ्रिकेंतल्या साम्राज्य विस्ताराखातीर १८७० ते १९१४ मेरेन युरोपी राश्ट्रांभितर सर्त लागिल्ली. पयलें म्हाझूज हें हे सर्तीचो एक परिणाम जावन आसा. फ्रांस, ग्रेट ब्रिटेन आनी रशिया मेळून जर्मनी आनी ऑस्ट्रिया-हंगेरी हांचेआड झुजांत देंवलीं. १९१७ त अमेरिकाय जर्मनीआड झुजपाक लागली. ह्याच वेळार रशियेंत व्हड जावन थंय कम्युनिस्ट हुकूमशायेचो शेक सुरू जालो. १९१८ त जर्मनी आनी ताच्या इश्ट राश्ट्रांची हार जाली. १९१९ त वर्सायस कबलात जावन पयलें म्हाझूज काबार जालें. पयल्या म्हाझुजाक लागून ‘लिग ऑफ नेशन्स’ ही संस्था अस्तित्वांत आयली. ऑस्ट्रिया-हंगेरी हांचें ल्हाल ल्हान कुडके जावन नवीं राशट्रां उदयाक आयलीं. साबारकडेन राजशायेचो अंत जावन लोकशाय पद्दत अस्तित्वांत आयली.

पयल्या म्हाझुजाउपरांत युरोपांत हुकूमशाय परत वाडली. जर्मनींत हिटलराच्या फुडारणपणाखाल नाझी आनी इटलींत मुसोलिनीच्या शेकतळा फॅसिस्ट तत्वप्रणाली अस्तित्वांत आयली. त्या दोगांयनी व्हड सैन्य उबारून युरोपाची शांतताय परतून भंग केली. दोगूय हुकूमशाहा एकठांय जावन तांणी भोंवतणच्या प्रदेशांचेर घुरयो घालपाक सुरवात केली. हातुंतल्यानूच मुखार दुसरें म्हाझूज सुरू जालें. दुसऱ्या म्हाझुजांत मुखेलपणान ग्रेट ब्रिटन, फ्रांस, अमेरिका आनी रशिया एकठांय येवन जर्मनी, इटली आनी जपान हांचेआड झगडपाक लागले. ह्याय वेळार जर्मनी आनी ताच्या इश्ट राश्ट्रांचेर हार पडली. झुजा उपरांत ‘एकवटीत राश्ट्रां’ ही संस्था अस्तित्वांत आयली. तशेंच झुजांत वांटो घेतिल्ल्या राश्ट्रांची अर्थीक, भौशीक आनी राजकीय स्थिती इबाडिल्ल्यान, तांचो वसणुकांवयलो शेक उणो जायत गेलो. हाका लागून आशिया आनी आफ्रिकेंतल्या साबार वसणुकांनी आपआपलें स्वातंत्र्य जाहीर केलें. अमेरिका आनी रशिया हीं संवसारांतलीं दोन बळिश्ट राश्ट्रां म्हणून अस्तित्वांत आयलीं. रशियेन उदेंत युरोपांतल्या राश्ट्रांचेर शेक बसोवन थंय कम्युनिस्ट सरकारांची स्थापना केली. जाल्यार अस्तंत युरोपी देश अर्थीक आनी सैनिकी गरजांखातीर अमेरिकेचेर आदारून रावले. उपरांत ह्या दोनूय पंगडांभितर शीतझूज सुरू जालें. उपरांत दोनूय पंगडांतले देश स्वंत्रपणान एकामेकांकडेन वेव्हार करपाक लागिल्ल्यान १९७० मेरेन शीत झुजाचो नेट उणो जायत गेलो. १९७० उपरांत चडशा युरोपी देशांभितर वेपारी आनी सैनिकी कबलाती जावन युरोपांत शांतताय आनी उदरगत घडोवन हाडपाचे यत्न जाले. तांकां खूब प्रमाणांत यशूय मेळ्ळें.

हालींच्या तेंपार म्हळ्यार १९८० वर्साचे सुरवेक सावन सोविएत युनियन आनी उदेंत युरोपांत खूब गरजेचे अशे बदल घडून आयल्यात. सोविएत युनियनाचो मुखेली मिखायल गॉर्बाशॉव हाणें राजकीय, भौशीक आनी अर्थीक मळांचेर सुदारणा घडोवन हाडपाखातीर कांय येवजणो आंखल्यो. हाचो परिणाम म्हळ्यार पोलंड, हंगेरी, चॅक आनी स्लोव्हाकिया, जर्मनी, रूमानिया आनी बल्गेरिया ह्या देशांतल्या लोकांनी निदर्शनां करून चड स्वातंत्र्य आनी कम्युनिस्ट सत्ता बंद करपाच्यो मागण्यो केल्ल्यो. १९८९-१९९० त ह्या देशांनी उकत्यो वेंचणुको जावन कम्युनिस्टांभायर हेर पक्षांक भौमत मेळ्ळें. १९९०त अस्तंत आनी उदेंत जर्मनीचें एकीकरण जालें. १९९१त वॉरसॉ कबलात बरखास्त केली. १९९१त रशियेंतूय कम्युनिस्ट सत्तेचो अंत जालो. इस्टोन्या, लाटविया आनी लिथुआनिया हांणी रशियेसावन वेगळें जावन आपलें स्वातंत्र्य जाहीर केलें. उपरांत हेर १२ प्रजासत्ताकांनीय सोविएत युनियनासावन वेगळे जावपाचे निर्णय घेतले. १९९१-९२ त युगोस्लावियेंतल्या स प्रजासत्ताकांतल्या चार प्रजासत्ताकांनी आपलें स्वातंत्र्य जाहीर केलें. १९९२ त आल्बनियेंत जाल्ले वेंचणुकेंत कम्युनिस्टांचेर हार पडली.

संदर्भ[बदल]

"https://gom.wikipedia.org/w/index.php?title=युरोप&oldid=202035" चे कडल्यान परतून मेळयलें