रायगड

Hea vixoiavoir Romi Konknnint boroil'lem pan vach: Raigad

Dawn at Raigad fort

Photo of Shivaji's Raigad fort

रायगड महाराष्ट्रांतलो एक नामनेचो इतिहासीक किल्लो आनी शिवछत्रपतीन घडयल्ल्या हिंदवी स्वराज्याची राजधानी. रायगड जिल्ह्यांत तो महाडचे उत्तरेक 25 किमी. अंतराचेर आनी जंजिऱ्याचे उदेंतेक 65 किमी. अंतराचेर सह्याद्री दोंगर 5.125 चौ. किमी. चेर आसा. ताची उंचाय 846 मी. आसून, सरभोंवतणी सांदोशी, छत्री निजामपूर, वाघेरी वाडी, पाचाड अशा खेड्यांचो पुंजुलो दिसता. रायरी हें दोंगुल्लेचें पोरनें नांव. जिब्राध्य असोय ताचो उल्लेख करतात. इशान्येकडे लिंगाणा, उदेंतेकडे तोरणा, दक्षिणेकडे कांगोरा, चांभारगड, सोनारगड, वायव्येकडे तळेगड, उत्तेरकडे घोसाळगड हे गड रायगड किल्ल्याभोंवतणी राखणदार कशे उबे रावल्यात. तेचखातीर शिवाजी महाराजान थंय राजधानीची स्थापना केली.

दंतकथा[बदल]

शिवाजी – संभाजी हांच्या काळांत इंग्रज, डच, पुर्तुगेज ह्या वकिलानी. ह्या किल्याक भेट दिवन ताचें वर्णन बरोवन दवरलां. 12 व्या शेंकड्यांत रायरी हें मराठी पाळेगारांचें निवासस्थान आसलें. 14 व्या शेंकड्यांत ह्या पाळेगारांनी विजयनगराचें मांडलिकत्व आपणायलें. इ. स. 1436 त दुसरो अल्लाउदीन बहमनीशाहान रायगड आपल्या ताब्यांत घेतलो. इ.स. 1479 त अहमदनगराच्या निजामशाहान रायरी आपल्या ताब्यांत घेतली. इस्तंबोल हो ताचो किल्लेदार दिली. फुडें 1621 त मलिक जमरुन हो हवलदार जालो. मागीर परत हो किल्लो निजामशाहींत गेलो. मोगलानी निजामशाही नश्ट केल्याउपरांत आदिलशाहान जाल्ले कबलातीप्रमाण रायरी आदिलशाहीकडे आयली. आदिलशाहींत 1636 ते 1644 च्या अदमासाक जंजिऱ्याच्या सिध्दी घराण्यांतलो इब्राहीम-सय्यद कब्बरी आनी शेख अली हांकां हवालदारीचो हक्क दिलो. चंद्रराव मोरे हाचेकडे रायरी आदिलशाहाच्या वतीन गेली. शिवाजी महाराजान जावळी जिकून 1656 च्या सुमाराक चंद्रराव मोऱ्याकडले सगळे किल्ले काबीज केलो. 15 एप्रिल ते 14 मे 1656 च्या अदमासाक रायरी शिवाजीच्या हातांत आयली. तेन्ना शिवाजीन रायरीचें रायगड नांव दवरलें आनी तीन चार वर्सांभितर थंय ल्हान व्हड तीनशें वास्तू बांदल्यो. 1662 वर्सा शिवाजीन राजधानीखातीर रायगडाची निवड केली आनी 1674 त तो छत्रपती संभाजीच्या ताब्यांत आसलो. फुडें मोगलांनी तो घेतलो. 1689 त परत मराठ्यांनी घेतलो. 1735 तो किल्लो उत्तर पेशवाईंत राजकीय बंद्यांची बंदखण जाल्ली. नाना फडणीस आनी दुसरो बाजीराव हाणें पडट्या काळांत ताचो आलाशिरो घेतलो. मराठ्यांचो पराभव करुन ब्रिटीश लश्करी अधिकारी कर्नल प्रॉथरान 10 मे 1818 त रायगड जिकून घेतलो. त्याचवेळार तोफांच्या माऱ्यांत जायतो इमारती मोडल्यो. ते उपरांत शिवजयंती उत्सवानिमतान 1897 त लोकमान्य टिळक स्मृतीनी लोकजागृतायेकलागून ह्या इतिहासीक वास्तूकडेन परत लक्ष दिलें, आतां तें पर्यटकांचें एक प्रेक्षणीय स्थळ जालां. नगारखाना, मनोरे, बुरुज, देवळां अशो कांय वस्तू नश्ट जाल्ल्यो आसून लेगीत, ते वास्तूचे भव्यतेची कल्पना येता. किल्ल्याक हिरकणी, टकमक, भवानी आनी श्रीगोंदे अशीं चार तोंकां आसून, टकमक तोंक आनी हिरकणीविशीं जायत्यो कथा प्रसिद्द आसात.

चोर दाराखेरीज किल्ल्याक एकूच व्हडलें दार आसा. सगळ्या वटांनी कातळ आनी कडेन तटबंदी आसा. नाणेदार हें रायगडाचें सुरवातीचें प्रवेशदार आसून, ताचो भितरले वटेन महादार लागता. थंय 22 मीटर उंचायेचे दोन बुरुज आसात. मनोऱ्याचे अस्तंतेक एकवीस सोपणां चडून गेल्याउपरांत बालेकिल्ल्याचें दार लागता. ताचें क्षेत्रफळ 300 x 150 मीटर आसून, सरभोंवतणी तटबंदी आसा. भितरलेवटेन पोरने इमारतीच्यो दोन वळी लागतात. उजवेवटेन राण्यांचे सात म्हाल आसून दावेवटेन नोकरांच्यो कुडी आसात. बालेकिल्ल्याचे मदीं सिंहासानाचो चवथरो आसून तो सुस्थितींत आसा. सिंहासना मुखार फवारे आसून, ताचे मुखार उदेंतेक 16 मीटर उंचायेचो भव्य नगारखानो आनी बालेकिल्ल्याचें मुखेल प्रवेशदार आसा. हांगाच शिवाजी महाराजाचो दरबार भरतालो. ह्या सभाघराचो आवाजाचे नदरेन विचार केल्लो आसा. कारण नागरखान्यामुखार आशिल्ले व्यक्तिक सिंहासनालागीं उलयल्लें स्पश्ट आयकूंक येता. ताच्या मुखार शिवाजीचो वाडो आनी त्या भोंवतणी कार्यालयीन इमारती आसात.

नागरखान्याचे उदेंतेक कुशावर्त नांवाचें तळें आसून, लेगींच श्रीगोंदे तोंक आसा. तशेंच शिवाजीच्या अश्ट प्रधानांचे वाडे आसात. ताच्या मुखार दारुखान्याचें कोठरा 25 x 6 मी. आसा. बालेकिल्ल्याचें वायव्येक पीलखान्याची जीर्णशीर्ण वास्तू, ताचे उत्तेरक गडावयल्या बाजारपेठेचो अवशेश, दोनूय वटेंतलीं मेळून सुमार 44 दुकानां आसात. दोनय रांकेंत फरसबंदी आसून बारा मी. रुंद रस्तो आसा. थंयच्यान इशान्येच्या प्राकारांत हेमाडपंती पद्दतीन बांदिल्लें जगदीश्र्वर महादेवाचें देवूळ आसून, ताच्या प्रवेशदाराकडे मारुतीची सोबीत पाशाणी मूर्ती आसा. देवळाभोंवतणी नृत्यांगनांच्यो मितितिथी आनी शके हाचो उल्लेख आसा. देवळाच्या उदेंत दारामुखार शिवछत्रपतींची समाधी आनी घुमटाकृती यादीस्तीक आसून, ताच्या मुखार इमानी वाद्या सुण्याचेंय यादस्तीक आसा. ते भायर फरामदारशाह ह्या मुस्लीन साधुची कबर, हत्ती तळें, गंगासागर तळें ह्योय वास्तू आसात.