राश्ट्रीयीकरण

राश्ट्रीयीकरण उद्येगधंदे आनी सेवा ह्या सदराखाल येवपी आस्थापनां (माध्यामां) हांचो कारभार थेट सरकारी नियंत्रणाखाला हाडप हाका सामान्यपणान राश्ट्रीयीकरण म्हण्टात. सामान्य जनतेक अर्थीक येणावळीचो लाव मेळचो आनी तातुंतल्यान अर्थीक समता घडची, तशेंच सामान्य जनतेक अत्यावश्यक सेवेचो फाव त्या मोलांत फायदो मेळचो हें जनहिताचें तत्व राश्ट्रीयीकरणाफाटलें मुशेल सूत्र आसा. कांय आडवाद सोडले तर राश्ट्रीयाकरण हें मुखेलपणान समाजवादाचें कारण आसा. लोकशायेंत समाजवादी अर्थिक धोरण म्हणून राश्ट्रायाकरणाचें समर्थन जालां. फायदो (येणावळ) हें खाजगी अर्थकरणाचें मुखेल तत्व जाल्ल्यान गिरायकाचेर विनाकारण अर्थीक भार पडटा. ह्याच तत्वाक लागून उद्येगमळार अडेची टंचाय निर्माण करपाची प्रवृत्ती जाता.

बीन फायद्याचे पूण सामान्य जनतेक गरजेच्या अशा उद्देगधंद्याकडेन खाजगी अर्थकारणांत दुर्लक्ष जाता. राश्ट्र उबारणेखआतीर आनी विशेश करुन आणिबाणीचे परिस्थितींत कांय उत्पादनां सामकीं गरजेचीं थारतात. ह्या सगळयांचेर केंद्रीय खाजगी उत्पादन वेवस्थेंत श्रम ह्या घटकाचें व्हड योगदान आसता. पूण प्रत्यक्षांत श्रम दिवपी कामगाराक ताच्या श्रमाच्या प्रमाणांत येणावळींतलो वांटो मेळना. ह्या सगळ्यांचेर केंद्रीय नियंत्रण आसप गरजेचें जाता, हातुंतल्यान राश्ट्रीयीकरणाचें समर्थन करप जालां. संवसारांतलो राश्ट्रीयीकरणाचो इतिहास सगळेच कडेन समाधानकारक ना. कांय आडवाद सोडले तरी राश्ट्रायीकरण हो खाजगी उद्देगधंद्याक एक आर्दश पर्याय थारुंक ना. हाचें मुखेल कारण म्हणजे खाजगी उद्देगयंत्रणेंत जी एके तरेचो कार्य क्षमता, शिस्त, स्वायत्ता, वेवस्थापन काळाशी अंतर्भुत आसा. अशे तरेची वेवस्था राश्ट्रीयीकारणांत हाडपाक व्हडलेंशें यश मेळूंक ना. तेभायर नफो (येणावळ) ही मोख सदळ दवरिल्ल्यान राश्ट्रीय उद्देगंधंद्याचो अर्थीक कणो दुबळो जावन नफ्या तोट्याचें फायदे – तोटे आशिल्ल्यान खंयचे एकेच वेवस्थेचेर पातयेवन रावप खंयच्याच राश्ट्राक परवडपासारकें ना. देखून मिश्रप अर्थवेवस्था हो तिसर पर्याय मुखार आयलो. हे वेवस्थेंत राश्ट्रीय तशेंच खाजगी उद्देगधंद्याक वाव मेळटा. गरजेप्रमाण आनी उत्पादन क्षमतेचे कुवतीनुसार उद्देगधंद्याची दोगांयमीं वांटणी करुन एकंदर अर्थ वेवस्था घटमूट करपाच्या उद्देशान भौतेक राश्टांनी ही मिश्र पद्दत आपणायल्या. येणावळ, कर, कामगारांचो वेवस्थापनांत सहभाग, खाजगी वेवस्थापनाचें नियंत्रण, संबंदीत कायदे अशा पूरक उपायांनी.

मिश्र वेवस्थेक संरक्षण दिवपाची कल्पना मुखार आयल्या. भारताच्या स्वतंत्र्यापयलीं कांय अर्थवेव्हार ब्रिटीशन सरकाराच्या प्रशासमाखाल आशिल्ले. तरी मुखेलपणान ब्रिटीश वेपाऱ्याक आयात निर्यात करप सोपें जावचें ह्या उद्देशान ती वेवस्था केल्ली. स्वातंत्र्या उपरांत लोकशाय राज्यतंत्राची समाजवादी वेवस्था ही मोख मुखार दवरुन अर्थीक नियोजनाच्या मार्गान अर्थीक विकासांतल्या समाजीक हीत साधप हें उद्दीश्ट दवरिल्ल्यान मिश्र अर्थ वेवस्था हो पर्याय भारत सरकारान स्विकारलो. हाचो परिणान म्हणून व्हड प्रमाणात भौशिक, अर्थीक मळार भारत सरकारान भांडवल घालें. लोकोपयोगी वस्तू आनी सेवा हांचें उत्पादन आनी समान वांटप हाचेर सरकारी उद्देगधंद्यांनी भर दवरलो. फुडाराक उपेगी वस्तूची टंचाय भरुन काडप आनी बंद पडिल्ल्या उद्देगंधंद्यांतल्या कामगारांक काम दिवप ह्या दोन मोखींची तातूंत भऱ पडली. उद्देगधंद्यांत कर्जरुपान दुडवांपुखण करपी वेपारी बँकांचें सरकारान 1969 आनी 1980 त राश्ट्रीयीकरण करुन सरकारी मळार चलपी उद्देगधंद्यांक चालन दिली आनी ह्याच वांगडा ह्या संस्थांचो जावपी अर्थीक दुरुपयोग उणो केलो. सद्याचे परिस्थितींत भारतीय अर्थ वेवस्थेंत खनीजां, कोळसो, तिखें, विज, सारें, येरादारी, दळणवळण, उदकापुखण, वित्तपुरवण, संरक्षण, उत्पादन आदी मळां व्यापक रुपान सरकारी वेवस्थाखालां हाडल्यांत. सरकारी क्षेत्रांतली गुंतवणूक (आंकडे कोटी रुपयांत )

येवजण क्रं. सरकारी क्षेत्र वट्ट गुंतवणूक वट्ट गुंतवणुकीचो शेंकडो/प्रमाण पयली येवजण 1,560 3360 46.4 दुसरी येवजण 3,731 6831 54.6 तिसरी येवजण 7,180 11,280 63.7 चवथी येवजण 13,655 22,635 60.3 पांचवी येवजण 36,703 63,751 57.6 सवी येवजण 84,000 158,710 52.9.

सरकारी उद्देगंधंद्यामार्फत उत्पन्न जाल्ल्या म्हालाची निर्यात आनी आयात पर्यायीकरणांतल्या सरकाराचे तिजोरेंत व्हड प्रमाणांत परकी चलन जमा जाता. देशांतलें बेकारीचें प्रमाण कमी करपांतय सरकारी उद्देगधंद्यांचो बरोच हातभार लागता.

सरकारी क्षेत्रांतल्यो उद्देगधंद्यांनी 1968-69 त वट्ट 85 कोटी रुपया फायदो मेळयलो. 1983-84 त तो 3569 कोटी रुपया जालो. फकत नफ्याचो हिशोब केल्यार 1968-69 ते 1971-72 ह्या काळांत ह्या उद्देगधंद्यांक नुकसान जाल्ल्याचें दिसता. 1972-73 त तांकां कांय प्रमाणांत म्हळ्यार 8.18 कोटी रु. फायदो मेळ्ळो. 1973-77 तो कोटी रु. जालो. ते उपरांतचीं रिणां परत नुकसान दाखयतात. 1982-83 वर्सा फकत फायदो 613 कोटी रु. जालो. पूण 1983-84 त तो 246 कोटी मेरेन उणो जाल्ल्याचें दिसता. वट्ट फायद्याचें गुंतवणुकीचें प्रमाण 1968-69 त फकत 2.8% आशिल्लें, तें 1973-77 वर्सा 8.4 टक्क्यांमेरेन वाडलें. 1982-83 वर्सा तें 13% आशिल्लें. 1983-84 वर्सा हें प्रमाण 11.9% मेरेन देवलें. भारतांतल्या सरकारी उद्देगधंद्यांची परिस्थिती समाधानकारक ना अशें मानून लेगीत भारतीय समाजवादी अर्थवेवस्थेंत राश्ट्रीकरण अपरिहार्य आसा. आर्थीक नियंत्रणांतल्यान अर्थीक समता हें राश्ट्रीयीकरणांचें उद्दीश्टा आशिल्ल्यान फकत फायदो-नुकसान हे कसोटीचेर राश्ट्रीयीकरणाचें मुल्यमापन करप समा जावचें ना. भारतासारक्या प्रगतशील देशाखातीर अशे अर्थवेवस्थेची नितांत गरज आसा. अशे वेवस्थेच्या अणभवांतल्यान आवश्यक ती जतनाय घेवन भौशिक क्षेत्राची कार्यक्षमता वाडोवपाचो विचार जावप होच हाचेर उपाय दिसता.