रासलीला

रासलीला : वज्र वाठारांतलें एक धर्मीक आनी संगीत नृत्यनाट्य. रसानां समूह नव रसाचो समुदाय आनी रस उत्पद्यते यस्मात जाचो पसून रस उत्पन जाता तो, असो रास शब्दांच्यो दोन उत्पत्यो सांगल्यात. पुर्विल्लया संस्कृतांत तशेंच अपभ्रंश साहित्यांतय रास शब्दाचो उल्लेख मेळटा.

रासक्रिडा हो वृंदावनांत रावपी श्रीकृष्ण आनी गोकुळांतल्यो गोपी हांचे जिणेतलो एक अमृतमधुर प्रसंग आसा. भागवत पुराणाच्या दशम स्कंधांतल्या 29 ते 33 ह्या अध्यायांत रासांचें वर्णन आयिल्लें हे पांच अध्याय भागवताचे प्राणभूत मानील्ले आसात.

रासपंचाध्यायींत रासाचें वर्णन आयलां तें अशें – शरद ऋतुंतले पुनवेराती चंद्र क्षितिजावयल्यान वयर सगळेकडेन फांकारलें. अशावेळार श्रीकृष्णाक गोपाबालां वांगडा ताचें धवेंफुल्ल चान्नें सगळेकडेन फांकारलें. अशावेळार श्रीकृष्णाक गोपाबांला वांगडा क्रिडा करपाची इत्सा जाली. ताणें आपली मुरली ओंठाचेर तेकयली आनी तातुंतल्या गोड तान छेडली. ती तान सगळ्या व्रजमंडलांत घुमली, तेन्ना वज्रांतल्यो गोपी ती तान आयकून मोहित जाल्यो आनी हातांतले काम थंयच सोडून, आपल्या वस्त्राचें भान दवरिनासतना घरच्यांच्या विरोधाक आयकनासतना विरोधाक आयकनासतना वृंदावनांत यमुनादेगेर उब्या आशिल्ल्या कृष्णाकडेन धावल्यो. तेन्ना कृष्णान तांकां इतल्या रातच्यो तुमी भुरग्याबाळांक सोडून कित्याक आयल्यात, हें योग्य न्हय. तुमी आयल्यांत तशींच परत वचात, अशें तांकां सांगलें.

कृष्णाच्या तोंडांतली हीं खर उतरां आयकून त्यो दुखी जाल्यो. तांणी कृष्णाक म्हळें तुका आमच्या मनांतलो भाव कळटा, आमी तुजेकडेन रास खेळूंक आयल्यात.

गोपींची ही उपाट भक्ती पळोवन कृष्णा खोशी जालो आनी ताणें तांची इत्सा पुराय करपाचें थारायलें. उपरांत यमुनेच्या वाळवंटांत ते राती रासलिल्क सुरवाती जाली. गायन – वादनाचो साथीचेर जसो जसो नाच सुरु जालो तसो तसो गोपींक आपल्या भाग्याचो गर्व ना करपाक कृष्ण थंयचो नाच जालो. सगळ्यो गोपी व्याकूळ जाल्यो आनी कृष्णाक पुराय रानांत सोदूंक लागल्यो. थंयच्या झाडांझुडपांकडे, शेवण्यांकडे तांणी कृष्णाची चवकशी केली. पीण कृष्ण तांकां खंयच मेळ्ळो ना. कृष्णाच्या वेगवेगळ्या लिलांचें अनुकरण करुंक लागल्यो. ताचे भितरली एक गोपी कृष्ण जाली, दुसऱ्यो कांय जाण तांच्यो संवगडी जाल्यो. कृष्णाचे वेगवेगळे खेळ खेळत तीं वृंदावनांत फिरुंक लागलीं. तेन्ना एकेकडे तांकां कृष्णाच्या पावलांच्यो कुरवो (पावलट) दिसल्यो. ताच्या लागसारच एके बायलेच्या पावलाच्यो कुरवो आशिल्लो. तें पळोवन आपले आराधिके वांगडा एकांतांत क्रिडा खेळपाक कृष्ण गेलो हें तांकां कळ्ळें, तेन्ना कृष्णाच्या पावलांच्या कुरवांची सुलूस घेत तीं फुडें वचूंक लागलीं. तेन्ना तांकां एका जाग्यार कृष्णाची ती मोगी भान शेणिल्ले अवस्थेंर मेळ्ळी. तिका कृष्णाविशीं विचारलें तेन्ना आपल्याक आपल्या भाग्याचो गर्व जाल्ल्यान कृष्ण आपल्याक सोडून गेलो अशें तिणें सांगलें. तें आयकून गोपी परत विलाप करुंक लागल्यो. कृष्णाची याद काडून काडून त्यो पुरायतरेन कृष्णामय जाल्ल्यो. तांच्या मनांतलो गर्व ना जालो, तेन्ना कृष्ण परत तांच्या मुखार प्रगट जालो. ताका घेवन कृष्ण यमुनेच्या वाळवंटांत गेलो.थंय गोपींनी फेर धरलो. कृष्णान आपलीं जायतीं रुपां केलीं आनी दोन गोपींमदीं एक कृष्ण अशें महावर्तुळ निर्माण जालें. ह्या वर्तुळाच्या मदीं उबो रावन बासरी वाजोवपाक आनीक एक कृष्ण निर्माण जालो. अशे तरेन शरद ऋतुच्या पुनवेक चान्न्या राती कृष्णान गोपीं वांगडा रासोत्सव रचलो.

रासनाच रासाचे नित्य रास, अवतरित रास आनी अनुकरणात्मक रास अशे तीन प्रकार मानिल्ले आसात. व्रजवृंदावनांत कृष्ण आपल्या आंनदप्रसरिणी मासतात. हिकाच नित्यरास म्हणटात. श्रीकृष्णसंप्रदायी मानतात. हिकाच नित्यरास म्हणटात. श्रीकृष्णान व्दापर युगांत अवतरित रास अशें म्हण्टात. व्रजांतले भक्त लोक कृष्णाचे रासलिलेचें जें अनुकरण करतात तीका अनुकरणात्नक रास अशें म्हण्टात. रासलिलेंतलीं मुखेल पात्रां म्हळ्यार श्रीकृष्ण, राधा, श्रीदामा, आनी ललिता आदी व्रजांगना. कृष्ण आनी राधा हांचे सेवेखातीर जायत्यो सखीय आसतात. तातूंत ललीता, विशाखा, सुचित्रा, चंपकलता, रंगदेवी, सुदेवी, तुंगविद्या आनी इंदूरेखा ह्यो मुखेल आसात. हें दर एके सखीचो एक एक युथ म्हळ्यार संच आसता. आपआपल्यो युथ घेवन युथेश्र्वरी ह्या रासांत येतात.

नित्य रास : हातूंत नाचाचो आस्पाव जाता. रास सुरु जावचे आदीं श्रृंगार कक्षांत कृष्णाच्या माथ्यार मुकूट चडयतात आनी ताका दिवे आनी निवेद्य दाखोवन ताची पुजा करतात. उपरांत कृष्ण विडो खावन रंगमाचयेर येता आनी राधेवांगडा सिंहासनार बसता. गोपीय रंगमाचयेर येवन बसतात. उपरांत रास मंडळीचो स्वामी येवन सगळ्या पात्रांची पुजा करता. गोपी – राधा- कृष्णाची आरती करतात आनी नित्यरासाची वेळ जाल्ल्याचें सुचयतात. उपरांत कृष्ण आनी राधा एकामेकाची तुस्त करुन एकामेकांक रासमंडलांत उपरपाखातीर विनयतात. उपरांत सगळीं नाचाखातीर उबीं रावतात आनी स्वामी गीत गावंक सुरु करता. हें गीत अशें-

नाचता रास में रास- बिहारी नँचवत है ब्रजकी सब नारी

तादीम- तादीम तत- तत थेई- थई। थुंगन- थुंगन देत गति न्यार

तततता थेई तततता थेई तततता थेईष तिटक तिटक धिलांग

धिकतक, तोदीम धिलांग, तकतो

ता धिलांग, धिग धिलांग, धिकतक

तोदीम तोदीम, धेताम धेताम

धिलांग धिलांग धिलांग तक गदगिन थेई

तततता थेई, तततता थेई तततता थेई ।।

हें गीत सुरु जातकच ताका वाद्याची साथ दितात आनी कृष्ण, राधा, गोपी तालार नाच सुरु करतात. अशे तरेन स्वामी एक एक गीत गायत रावता आनी त्या त्या गीताच्या तालार कृष्णा, राधा आनी गोपी नाचतात. मदीं मदीं दोहे, कविता, सवैयो आदी गावप जाता. अशा वेळार नाचपी लोक सुशेग घेतात. ते उपरांत सामुहीक गायन आनी रासनृत्य जाता. ह्यावेळार केन्ना केन्नाय टिपऱ्यांचे वा केन्नाय गोफ गुंफापाचे नाच जातात व्रज वाठारांत गुजरिया, मयूर, ताली, उंडा, पद, चलकला आदी रासांची नामना आसा. रासाचो प्रसार गुजरात, राजस्थान आनी मणिपूर ह्या वाठारांतय जाल्लो आसा

रासलीला : रासनाचाच्या उपरांत रासलीलेची सुरवात जाता. हातूंत श्रीकृष्णाचे जीणेंतल्या कांय खाशेल्या प्रसंगांक लीलांचें रुप दिल्ले आसा. कृष्णजल्म, पुतनाउध्दार, कालियादमन, गोवर्धमधारण, कंसवध, उध्दवसवांद आदी लिला भागवत पुराणाचेर आदारिल्ल्यो आसात. तशेंच अन्नप्राशन, चंद्राचे खेळप, श्याम सगाई आदी लिला सुरदास, नंददास ह्या सारक्या कवींच्या कवनांचेर रचिल्ल्यो आसा.

रासलिलेची रंगमाची उक्ती आसता. ल्हान ल्हान भुरगे कृष्णाचीं आनी गोपीची सवगां करतात. तांकां संस्कृतप्रचार ब्रज भाशेंतले व्हड व्हड संवाद, पदां रसिया पाठ आसतात. कृष्णाच्या माथ्याचेर मोराचो मुकूट, कपलाचेर चंदनाचो तिबो, गळ्यांत माळ्ळो आनी कानांत कुंडलां आसतात. राधेच्या आनी गोपींच्याय माथ्याचेर मुकूट आनी आंगार अलंकार आसतात.समाजी म्हळ्यार वृंदवादन हें रासलिलेचें म्हत्वाचें आंग आसा. हार्मेनियलम, सारंगी, मृदंग, झांज, बासरी, तंबोरो हीं वाद्यं समाजी वाजयता. रासमंडलीचो स्वामी दोहा रसिया, कवित्त, सवैया, आदी पदां गावन रासलिलेचें निर्देशक करता. जेन्ना पदां गावप जातात तेन्ना तांचो अर्थ व्रज भाशेंत सांगतात.

व्रज प्रदेशांत जायत्यो रासमंडळ्यो आसात. ह्यो मंडळ्यो वृंजावनांत तशेंच हेर व्हड व्हड शारांत रासलिलेचे प्रयोग करुन दाखयतात. ह्या मंडळ्यांत वृंदावनांतलो स्वामी हरगोविंद हांच्यो मंडळ्यो प्रसिध्द आसात. चडशा स्वामींनी बापायकडल्यान परंपरेन आयिल्लो वेवसाय आपणायतात. हे सगळे ब्राह्मणच आसात, तेचपरी रासलिलेंत भाग घेवपी किशोरय ब्राह्मणच आसतात आनी ते चडकरुन रासधारी स्वामीच्या परिवारांतलेच आसतात. सात आठ वर्सांची जातकच भुरगीं रासलिलेंत काम करुंक लागतात आनी सादारण 12 वर्सांचीं जातकच तीं काम करप सोडून दितात. रासांतल्या कलाकारांनी गळ्यांत जानवें आनी माळो घालूंक जाय असोय नेम आसा. तेचपरी शुध्द जेवण आनी अध्ययन ह्यो गजालीय तांचे खातीर गरजेच्यो मानल्यात.

सद्याच्या काळांत कलात्मक नदरेन रासलिलेचो पावंडो उणो जायत चलला. आदल्या तेंपार ह्यो मंडाळ्यो देवळांच्या आलाशिऱ्यान रावताल्यो आनी थंयच तातुंतल्यान कलाकारांचें शिक्षण जातालें. तशेंच नेमान त्या देवळांनी रासलिलेचे प्रयोग करुन दाखोवप जातालें. सद्याच्या काळांत देवळांचें उतपन्न घटिल्ल्यान रासधारींक पोटाखातीर व्रजाभायर वचून व्हड शारांत प्रयोग करचें पडटात. थंयच्या प्रेक्षकांचे रुची प्रमाण तांकां रासलिलेंत हास्यविनोदी, संवगां, गीतां आनी सादारण काव्य हांचो आस्पाव करचो पडटा. ताका लागून मूळचे भावगंभीर रासलिलेपसून सद्याची रासलिला खुबूच वेगळी आसा. -कों. वि. सं. मं.