रासो काव्य

रासो काव्य वीरससात्मक काव्य. ह्या काव्यांत राजाचो आश्रित, चारण वा भाटांनी राजा तशेंच वीरपुरुशांनी युध्दाच्या वेळार दाखयल्ली वीरता आनी राजा तांच्या मोगा विशींचें पद्यमय वर्णन डिंगल ह्या पोरन्या राजस्थानी मिश्रीत हिंदी भाशेंत केल्लें आसता. चारणांनी रचिल्ल्या ह्या काव्याक ‘चारण काव्य’ अशेंय म्हणटात. ह्या काव्याचो रचणूकेचो काळ इ. स. चो 10 वो शेंकडो ते 18 वो शेंकडो अशें मानतात. ह्या काव्याच्या प्रकारांतल्या म्हत्वाच्या एका काव्यांत, ‘वीसलदेवरासो’ त ‘रसायण’ उतराचो उपेग परतून परतून जाला. ताचेवयल्यान ‘रहस्य’ आनी उपरांत ‘रासो’ अशी ह्या उतराची व्युत्पत्ती मानतात. रसायण रहस्य रासो.

हिंदी साहित्यांत हीं काव्यां काव्यातत्वाचेर आनी काव्यगुणांचे नदरेन चड म्हत्वाचीं आसात. रासोकाव्यानच हिंदी साहित्याच्या सुरवेच्या काळांतल्या चडशा साहित्यिक निर्मणी जाल्या. त्यावेळच्या सोबीत, सुवेवस्थित आनी साहित्यिक भाशेची उत्तम देश म्हणू ह्या ‘काव्या’ कडेन पळोवक येता. ह्या काव्यांत त्याकाळावयल्या छप्पय, कवित्त, दूहा वा दोहा, तोमर, शार्दूलविक्रिडित, स्यग्धरा, त्रोटक, आर्या, अडिला, ढोसा, मात्रा, रड्ढा, धत्ता, पध्दडिया अशा जायत्या छंदांचे प्रयोग जालाते. अपभ्रंशाच्या चडशा छंदपंडितांनी रासो छंदाचें लक्षण सांगलां आनी रासक वा रासाबंध नांवान चालंक आशिल्ल्या काव्यरुपाचेंय लक्षण सांगंलां. विरहांक हाणें वृत्त जातिसमुच्चयांत म्हळां:

अडिलाहि दुवहएहिं व मत्तारड्डहिं तहअ दोसाहिं’ ।

बहुएहिं जो रइज्जइ सो भण्णइ रासओ आम ।।‘

अर्थ: जातूत चडशे अडिला, दुवहअ, मात्रा, रड्डा आनी ढोसा हे छंद आसात ते रचनेक रासक म्हणचें.

जाल्यार स्वयंभू हाणें स्वयंभूछंदस् हांतूत म्हळां

धत्ता छड्डणी आहिं पध्दडिया सुअण्ण रुअण्ण रुएहिं ।

रासबंधो कव्वे जण – मण अहिराम होई ।।

म्हळ्यार – काव्यांत रासकाव्य हें धत्ता, छप्पय, पध्दडिया आनी हेर जायत्या रुपकांवरवीं मनभुलोवणें जाता.

ह्या काव्याचो मुखेली रस हो वीर आनी शृंगार आसतालो. झुजाचें सुंदर आनी जीवें वर्णन, कल्पनांनी भरिल्लीं वर्णनां आनी विशयाक तशेंच आश्याक फावो तशी ओजस्वी भास हीं ह्या काव्याचीं खाशेलपणां आसात.

हातूंत नृत्यगीतांची परंपरा आशिल्ली तशी छंदांची विविधताय आशिल्ली म्हळ्यार रचनेंत वेगळ्या वेगळ्या छंदवृत्तांचो वापर करुन निखटें वाचन करपाखातीर बरयल्लीं, अशे दोन परंपरागत काव्याप्रकार मेळटात. नाचून, गावन, अभिनय करुन दाखोवपी रासो काव्याचे परंपरेक जैन परंपरा म्हणू वळखतात. जैन धर्मासंबंदीचे विचार आनी तांचे तीर्थंकर, धर्मोपदेशक आनी संघपती हांचीं चरित्रां तशेंच धर्मोपदेशाचीं वर्णनां हो ह्या रासोकाव्याचो मुखेल उद्देश जावन आसा.

नरपती नाल्ह ह्या रासो कवीचें वीसलदेवरासो हें काव्य. इ.स. 1955 हो ह्या काव्याचो रचनाकाळ मानतात. तरीकूय ह्या काळासंबंदान दुबाव आनी मतमत्तांतरां आसात. कांय जाण इ.स 1255 हो काळय हाचो रचनाकाळ म्हणटात. देखीक-

बारह सै बहोत्तराहां मँझरी । जेठवदी नवमी बुधिवारि ।

नाल्हरसायण आरंभई । सारदा तूठी ब्रह्माकुमारि ।

कासमीर मुख मंडनी । रास प्रसागो वीसलदेराई ।।

ह्या श्र्लोकांतले पयले वळीवयल्यान इ. स. 1272 वर्साचो उल्लेख मेळटा. हिंदींतल्या डॉ. मोतीलाल मेनारिया, माताप्रसाद गुप्त सारकिल्या कांय विद्वानांनी ह्या ग्रंथाक आदिकाळांतली रचना मानूंक ना. 14 व्या, 16 व्या शतमानांतल्या नरपती नांवाच्या एका गुजराती कवीकडेन ताचो संबंद आसुंये अशें मत उक्तायलां. पूण ह्या काव्याची एक प्रत अशी मेळ्ळ्या जिचेर ताचो रचनाकाळ इ.स.1096 अशें मेळटा. तातूंत संवत् सहम तिहत्तर जानि, नाल्ह कविसा सरसीय वाणी अशो वळी बरयिल्ल्यो मेळटात. विसलदेवरासो’ क हिंदी साहित्याच्या आदिकाळांतलें श्रेश्ठ आनी म्हत्वाचें तशेंच पयलें काव्य मानतात. हें मुळांत गेय काव्य आशिल्लें. ताकालागून काळमानाप्रमाण ताच्या स्वरुपांत बदस जायत गेले. हो ग्रंथ पुराय स्वरुपांत उपलब्ध ना. पुण डॉ. माताप्रसाद गुप्त हांणी ताचे 128 छंद संपादीत केल्ली एक प्रत सिध्द केल्या. ताचे वयल्यान ह्या काव्याची भास ही आदिकाळांतले हिंदीचें सहज, सोंपें रुप दाखोवपी भास आसा अशें दिसता. हे भाशेंत अपभ्रंश आनी हिंदी भाशेचीं रुपां मेळटात.

पुराय रुपांत नाशिल्या ह्या काव्याचें कथानक चार भागांनी वांटलां. भोजपरमार राजाची कुंवर राजमती आनी अजमेरचो राजा तिसरो विसलदेव हांच्या लग्नाचें वर्णन पयल्या खंडांत, दुसऱ्या खंडांत राजमतीन केल्ल्या अपमानान दुखावल्ल्या वीसलदेवान रागान ओरिसाक युध्दाखातीर वचप हाचें वर्णन, तिसऱ्या खंडांत विरहान जळपी अथेवणी लागिल्या राजमतीचें दूख आनी चवथ्या खंडांत राजमती एका पंडिताकडल्यान वीसलदेवाक संदेश धाडटा आनी तो येतकच श्रृंगारुन ताचे भेटेक कशी वता हाचें चित्रण आयलां. ह्या काव्यांत वीररसाचें चित्रण जालांच पूण श्रृंगारांतल्या वियोगाचें आनी संयोगाचेंय नकसूद चित्रण आयलां. कुलीन राजमतीच्या स्वभावाचें संयमित चित्र दोळ्यांमुखार उबें करपांत कवी जैतिवंत जाला. देखीक –

“अस्त्रीय जनम काईं दीघऊ महेस ।

अवर जनम थारई घणा रे नटेस ।

राणि न सिरणीय धडलीय गाइ

वणषण्ड काली अंबा नइ चंपाकी डाल ।

हऊं बइसती अंबा नइ चंपाकी डाल ।

भषती दष बीजोरडी ।

इणि दुष झूरड अवलाजी बाल ।“ अशे तरेन तिचे विरह अनस्थेचें चित्र चड प्रभावी करपाखातीर कवीन सैमाच्या वर्णनाचोय आदार घेतला. ह्या काव्याचे 500 परस चड छंद मेळटात. पूण तातुंतले 128 छंदच प्रमाण मानतात. गीत – नृत्याचे परंपरेंतलो वीसलदेव रासो होच एक रासो जैनाभायरो आसा.

ह्या काव्याचो सांगातान हिंदींतली श्रृंगार काव्याची परंपरा मुखार चलत रावली. विद्यापतीसावन सुरु जाल्ली ही परंपरा भक्तीकाळांत प्रेमाख्यानक कविता आनी मुखार रीतिकाळांत श्रृंगार काव्य म्हणू विकास पावली.

जैन परंपरेंतल्या ह्या रासो काव्याच्या आनीक कांय मुखेल कवींचीं आनी तांच्या काव्यांचीं नांवां आशी आसात –

जीनदत्त सूरी हाचो रचनाकाळ इ. स. 1200 उपरांत मानतात. ताणें रचिल्ल्या ‘उपदेश रसायनां’ त 32 तरांचे छंद आसून जैन धर्मा संबंदींचो उपदेश हो ताचो विशय आसा. शिलीभद्र सुरी हाणें ‘भरतेश्र्वर बाहुबली रास’ हें इ. स. 1410 वर्सा आनी पंचपांडवरास हें इ.स. 1410 वर्सा वरयलें. पयल्या काव्यांत 203 छंद आसून ऋषभेद राजाचे दोन चले भरतेश्र्वर आनी बाहुबली हांच्यामदल्या सत्तेच्या झुजाची कथा आयल्या. दुसऱ्या काव्यांत 63 छंद आसून तातूंत जैन धर्माचो उपदेश केला. तिसरें रासोकाव्य 790 छंदांचें आसून पांडवांच्या चरित्राचें वर्णन केल्लें आसा.

आसगू हाणें ‘जीवदया’ रास आनी ‘चंदनबालारास’ ही 1257 त रचून दयाधर्माचो उपदेश आनी चदनबालेची धर्मीक कथा हे एक विशय अनुक्रमान वर्णिल्यात. धर्मसूरी हो त्यावेळावयलो आनीक एक रासोकवी. ताचो रचना काल निश्र्चिततायेन खबर ना. पूण ‘जंबूस्वामी रासो’ ह्या काव्यांत ताणें जंबूस्वामाच्या चरित्राचें वर्णन केल्ल्याचो उल्लेख मेळटा.

विजयसेन सूरी हाणें ‘रेवतगिरीरासू’ हें इ.स. 1288 त बरयलें. ह्या काव्यांत गिरनारांतल्या जैन मंदिराच्या जीर्णोध्दाराची कथा 72 छंदांतवर्णिल्या. तेच प्रमाण पाल्हण हाणें ‘नेमिजिर्णद रासो’ ची रचना इ. स. 1206 त केल्या. ह्या काव्यांत 54 छंदांची रचना जाल्ली आसा. इ. स. 1300 तल्या देल्हणी ह्या कवीन ‘गयसुकुमालरास’ ह्या नांवान गयसुकुमाराचें चरित्र 34 छंदांतल्यान वर्णन केल्लें आसा. गुजरातांतलो आनीक एक कवी मंडलिक हाणें संघपती पेथड हांचें चरित्र ‘पेथड रास’ ह्या नांवान इ. स. 1360 त रयलां. ताणें ह्या काव्यांत 65 छंदांचो उपेग केला.

अंबदेव सूरीचो रचनाकाळ इ.स. 1371 मानतात. ‘समरारासू’ ह्या नांवाचें आती समरा ह्या संघपतीचें 110 छंदांतलें चरित्र तातूंत वाचूंक मेळटा.

रासोकाव्याची दुसरी परंपरा वीरगाथेच्या रुपांत बरयिल्ली मेळटा. ती जैन रासोकाव्यापरस वेगळी आसा. दोगांचेय रचणूकेचे शैलींत वेगळेंपण आसा. ह्या काव्याच्या विरायवस्तुचो मुळावो संबंद राजाचें चरित्र वा ताची तोखणाय करप हो आशिल्ल्यान हाची लांबाय कवीच्या मरणाउपरांत वाडत वता. ह्या काव्यांच तेवेळचे राजनीतीक परिस्थितीचें पडबिंब पडलां. पण चडशा काव्याचे नायक काल्पनिक आशिल्ल्यान ताका इतिहासीक म्हत्व चडशें नां. पूण काव्यगुणांच्या बाबतींत मात तें सरस आसा. हातूंत वीर रसाचो आविश्कार पुराय कळाशीन आनी प्रौढतायेन जाला. तांच्यांतली झुजांचीं वर्णना जितीजीवीं दिसतात आनी तीं ओजगुण आनी गौडीरीतीक पोसवण दिवपी जाल्यांत. ह्या सांगतात रौद्र, बीभत्स वा भयानक ह्या रसांचोय फावोतसो हाडल्या.

हीं रासोकाव्यां पळयतकच अशें दिसता, मूळ रचपी ज्या राजाची वीरगाथा रचताले त्या राजाचें वंशजय आपल्या आश्रित कवींच्या आदारान मुखार आपणाल्याय चरित्रांचो आस्पाव करताले. देखून ह्या काव्यांनी मध्यकालीन राजांचेंय वर्णन मेळटा तेचतरेन

उपरांतच्या भाशेच्योय प्रती मेळटात आनी हाकाच लागून तांच्या अस्सलतायेचो दुबाव अभ्यासकांक येवप सभाविक जाला.

छंदांची विविधताय आशिल्ल्या रासो काव्याच्या दुसऱ्या प्रकारांत अपभ्रंशकाळांतली दोन रासोकाव्यां मेळटात. हेमचंद्राचें मुंजरासो (इ.स. 1054 ते 1197 ह्या काळांतलें) आनी अब्दुर्रहमानाचें संदेशकाळांतलीं पयल्या काव्यांत मुंजराजाचें चरित्र 16 छंदांत आनी 6 वृत्तांत आयलां जाल्यार दुसऱ्यांत एका मोगीकेच्या विप्रलंभशृंगाराचें 223 छंदांत आनी वेगवेगळ्या वृत्तांतलें वर्णन आयलां.

चंदवरदाई हांणी 1161 वर्सा बरयिल्लें पृथ्वीराजरासो नांवाच्या रासो काव्याक हिंदींतलें लिखीत रुपांतलें पयलें महाकाव्य अशें मानतात. हाचीं चार संस्करणां मेळटात. तातूंतत सुमार 69 समय म्हळ्यार खंड आनी 70 छन आसात. पिंगल शैलींत हरयिल्ल्या ह्या काव्याची कथा पृथ्वीराजाच्या जायत्या झुजांकडेन तेच तरेन ताणें वेळच्यावेळार केल्ल्या लग्नांकडेनय संबंदीत आसा. वीररसात्मक काव्यांत श्रृंगाररसय भरसून आयला. तशेंच विशयाक फावो थंय वीर आनी रौद्र रसांतली कठोर पदां रचल्यांत. देखीक, पळेयात –

‘मनहुं कला ससिभान कला सोलह लो बन्निय ।

बाल बैस ससि ता समीप अमृत रस पिन्निय ।

बिगसि कमल स्त्रिग भ्रमर नैनु खंजन म्रिग लुटिटय ।

हीरकीर अरु बिम्ब मोती नख अहिघुटिटय ।

छत्रपति गयंद हरि हंस गति बिह बनाय संचै सचिय ।

पद्मिनी रुप पद्मवतिय, मनहुँ काम कामिनि रचिय ।।“

अस्तूरीच्या सुंदरकायेचें वर्णन करुन वीर आनी श्रृंगार रसा सांगातान हेर रसांची येवजण करपांत चंदवरदाई पाटांगडो आशिल्लो.

एका हम्मीर रासो चो बरोवपी महेश आसा. हाच्या प्राकृत-पैंगलमां त मेळिल्ल्या कांय छंदांवयल्यान ह्या काव्याची कल्पना केल्या. रथामौराचो राजा हम्मीर वा अमीर आनी अल्लाउद्दीनाच्या झुजाचें वर्णन तशेंच हम्मीराची तुस्त तोखणाय 300 छंदातल्यान केल्या. जाल्यार ह्याच शीर्शकाच्या दुसऱ्या रासोकाव्याचो रचपी जोधराज मानतात. हाचो रचनाकाळ इ. स. 1785 हातूंतय हम्मीर राजाच्या चरित्राचें वर्णन आयलां.

उत्तर प्रदेशांत ‘आल्हा खंड’ नांवान जें काव्य प्रचलित आसा तेंच परमाला रासो चें मुळावें आनी खरें रुप मानतात. हाचो कवी जग्निक, पूण ‘परमाल रासो’ ची खंयचीच प्रत उपलब्द नाशिल्ल्यान ताच्या साहित्यिक गुणांविशीं कांयच सांगपाक येना. हें काव्य गेय स्वरुपांतलें आशिल्ल्यान तातूंत उपरांतच्या काळांत नवे नवे श्र्लोक वा पदां भरसून गेलीं आनी हाच्या मूळ स्वरुपांत बदल जायत गेल्ल्यान मूळ रुपांतलो अंश शुध्द रुपांतल्यान मेळना. पूण छंद – विधानाचे नदरेंतल्यान ह्या काव्याची एक खाशेली शैली आसा तिका ‘आल्हशैली’ मानतात. देखीक पळेयात –

“ बारह बरसलैं कूकर जीवै, अस तेरह लौं जियै सयार ।

बारह अठारह क्षत्रिय जीवें, आगे जीवन कौं धिक्कार ।। “

ह्या काव्याची कथा म्हळ्यार परमाल आनी पृथ्वीराज हांचेमदीं नहोबाच्या लागसार जाल्ल्या युध्दाचें वर्णन. आल्हा आनी उदल हे परमालाचे सामंत. कांय कारणांक लागून ताका सोडून जयचंदराजा लागीं वचून रावले. पृथ्वीराजान परमालाचेर घुरी घालतकच परमाल तांकां आफोवन हाडटा आनी तेय राजाक आदार दितात. पृथ्वीराजा आड जाल्ल्या झुजांत हे दोगय जाण वीरगतीक पावून परमाल हारता.

नल्हसिंह भट्टान इ.स. 1268 त विजयपाल रासो ह्या अपभ्रंशांतल्या रासोकाव्याची रचना केली. 42 छंदांतल्या विजयपालाच्या झुजांचे ओजस्वी शैलींत ताणें वर्णन केलां.

दलपत विजय हाणें खुमार रासो नांवाचें रासो काव्य बरयलां अशे मानतात. ह्या काव्याची जी प्रत मेळ्ळ्या ती पुराय नाशिल्ल्यान ह्या काव्याच्या रचनाकाराविशींय टीकाकारांच्या मनांत दुबाव आसा. इ. स. 810 सावन इ.स 1000 हाचे मदीं जे तीन वेगवेगळे खुमाण चितोडचे राजा जावन गेले तांच्या झुजांचें हें चित्रण. देखून कांय विद्वान ही रचना 17 व्या शतमानांतली अशें मानतात. हाचें कारण 17 व्या शेंकड्यांतल्या राजांचेंय वर्णन हातूंत मेळटा. पुण आ. रामचंद्र शुक्ल हिका णवव्या शतमानांतच जाल्या हाचो पुरावो त्या काव्यांतच आसा. तो म्हळ्यार ह्या काव्यांत तेवेळच्या राजाचें जीवें वर्णन, तेवेळच्या समाज परिस्थितीचें फावो तितलें गिन्यान आनी हिंदी भाशेचीं आरंभिक काळांतलीं रुपां.

हें काव्य पांच हजार छंदांचें आसून राजांची झुजां आनी तांच्या लग्न सुवाळ्याचीं वर्णनां हीं ह्या काव्याची फाटभूंय. संदर्भाप्रमाण तातूंत नायिकाभेद, सऋतुंची वर्णनां मेळटात. पूण राजाची तुस्ततोखणाय होच खरो विशय जावन आसा. वीर रसासागाताना श्रृंगार रसाचोय फावोस प्रयोग सुरवेक सावन निमणेमेरेन जाला. हातूंत दोहा, सवैया, कवित्त अशे छंद आसात. राजाचीं वर्णनां आसूनय तीं काव्यात्मकतायेच्यो सरस अशो देखी थारल्यात. देखीक :

पिड चितोड न आविऊ, सावण पहिला तीज ।

जोवै बार बिरहिणी, खिण – खिण अणवै खीज ।

संदेसो पिण साहिबा, पाछो फिरिय न देह ।

पंछी घाल्या पिज्जंरें, छटण रो संदेह ।।

भट्टकेदार हाणें इ. स. 1168 त ‘जयचंद्र प्रकाश’ नांवाचो रासोकाव्याग्रंथ रचिल्लो असो उल्लेख मेळटा. जाल्यार मधुकर कविन इ. स. 1183 त ‘जयमयंक जस चंद्रीका’ बरोवन जयचंद राजाची तोखणाय वर्णिल्या. ‘शारंगधर पद्दती’ हो सुभाशितांचो ग्रंथ बरोवपी शारंगधर (इ. स. 1300) होय रासो कवी अशें मानतात. ते भायर ‘रामरासो’, ‘राणारासो’, ‘रतमरासो’ (कुंभकर्ण इ. स. 1675)

कायमरासो’, ‘शत्रुसाल रासो’ (डुंगरसी 1710), ‘मांकण रासो’ (कीर्ति सुदंर इ. स. 1757), ‘सगतासिंह रासो’ (गिरिधर चारण इ. स. 1755), ‘हम्मीर रासो’ (हेश कवी), ‘हम्मीर रासो’ (जोधराज 1785),’ रासा भगवंत सिंह का’ (सदानंद), ‘करहिया कौ रायसो’ (गुलाबकवी) ‘रायस आनी’ रासा भइया बहादुर ‘सिंह का’ (शिवनाश) ‘कलियुग रासो’ (अलिरसिक गोविंद 1865), ‘पारीछंत रायसा’ (श्रीधर 1873) अशें आनीक जायत्या ल्हान व्हड कवींचीं रासो काव्यां आसात अशे उल्लेख मेळटात. पूण ह्या कोणाचेंच काव्य उपलब्द नाशिल्ल्यान तांच्या सत्यतायेची आनी काव्यगुणांची चर्चा स्पश्टतायेन करपाक येना.

ह्या काव्यात रास, रासा, रायसा, रासू वा रासो अशें म्हणटालें. रासोकाव्य हें त्यावेळाच्या सुंदर, सुवेवस्थित साहित्यिक भाशेची बरी देख आसा. तातूंत त्या काळांत चालंत आशिल्ली कवित्त, छप्पर, दूहा, तोमर, शार्दूल विक्रिडित, स्त्रग्धरा, त्रोटक, आर्या अशें तरेच्या जायत्या छंदांचो प्रयोग जातालो. अपभ्रंश भाशेंतल्या जैन रासो काव्याची रचना पश्र्चिम राजस्थानांत आनी गुजरातेंत जाताली जाल्यार छंदबध्द रासो काव्याची भास आर्विल्ली (आधुनिक) हिंदी आसून तांची रचना हिंदी प्रदेशांतले कवी मुखेल करुन करताले. पयल्यांत धर्मीक नदर म्हत्वाची दवरुन रचना जाताली जाल्यार दुसऱ्यांत निखटी साहित्यिक नदर मुखेल मानून रचना जाल्ली.

वीरकाव्याची ही हिंदी साहित्याच्या आदिकाळांती परंपरा आदिकाळाच्या उपरांतय चालंत उरल्या. भक्तीकाळांत पृथ्वीराज दुरसा, बाँलीदास, सूर्यमल्ल हांणी जाल्यार रीतिकाळांत भूषण, लाल, सूदन हांणी वीर काव्यां बरोवन ती परंपरा जीवी दवरली. हे वटेन आधुनिक काळांत मैथिलीशऱणगुप्त आनी रामधारीसिंह ‘दिनकर’ सारकिल्या कवींनय जायतीं वीरकाव्यां रचल्यात.