शेतकामती आनी शेतकाम

टप टप हुमेंच्यो पांवळ्यो देवतात, धर्तरी, जमीन, शेंतां पावसाक रावल्यात, मनशां, किडी, मुंयो पुरूमेंताक लागल्यात, शेतकामतींन शेतकामेंचीं सगलीं अवतां तयार केल्यांत, आतां सगळीं पावसाचे उमेदी आसात. शेतकाराचें जिवीत म्ह्ळ्यार सैम,तांतूंतली माती,आनी जमनींत ऋतूप्रमाणें उपजून आयिल्लें तीचेकडसून म्हेळील्लें दान,जशें भाताचें पीक,माती ही सगळ्यांचीं मांय,सैमांची तशीच मनशांची ह्या कारणांक लागून घडये जायत मनीस सैमांकडेन जल्म तें मरणां मेरेन आंवलंबून आसता.मनशाचो सैमच असो आसता की जेन्ना गीम येता तेन्नापावस जाय आनी पावस येता तेन्ना शिंयांचे दीस जाय आनी शिं येता तेन्नां गीम जाय,पावसाची चड करून वाट पळयतात तीं भुरगीं तशीं जाण्टीं,आनीझाडां-पेडां,पावसाच्या थेंब्याक सामकेच आशेंन रावपी आमचो शेतकार,हो शेतकार आमचें सगळ्याचें पोट तो शेत रोयता म्हूण आमकां भात,तांदूळ म्हेळटात जाका लागून आमच्या घरांत शीत,पुलाव,आनी हेर शीजता,सकाळचो आमचो नसतो पांव,गोंवांची चपाटी,नासतनां आसनां,अशें सगळें आसून आमकां कांयच पडून घेल्लें नासता,पूण त्या रोंप रोवपी शेतकाराचें मन पावसा बगर आकूळ-पीकूळ जाल्लें आसता,कारण ताच्या कामां पसून तो लोकांचें पोट भरता आनी ताका पयसो म्हेळटा,ताचें पोट,ताच्या भुरग्या बाळांचें पोट भरपाचो प्रशन्न आसता जशें म्हाबळेक्ष्वर सैल हांच्या ‘नवें’ कथेंतलो तो शेतकामतीचो घराबो भटान नवें शेंत काप्पाची पंरापरा पाळ्ळिना आनीं कसो ताच्या घरांत शेंत आसून तें पीकून पासून तो,ताची आवय,ताचीं बायल,भूरगीं उपाशी पडून तो रातचो आपलेंच शेंत कापून आपल्या घराब्याक पोट भरून व्हाडटा आनी शेंवटीं आपणें परंपरा पाळ्ळिना हाची ताका याद जावन,लोकाच्या तोमण्या पासून सूट् टपाक सकाळीं तो आनी ताची घरकान्न लोकाक बोवाळ मारून सांगतात की आपलें शेंत चोरांनी कापून व्हेलें,अशी ही शेंतकाराचेर बरयिल्ली कथा जावन आसा.शेताचें म्हत्व शेतकामत्याक खूब आसा कारण शेताचे मातयेतच ताच्या फूडाराचें बीं किल्लता,अशें म्हाका तरी दीसता.

शेतकाम करताना शेतकामत्याक खूब आवतां लागतात,हीच आवतां ताची पोट भरपाचीं सादनां जांवन आसा,ह्याच आवतांक लागून ताचो संवसार बरो जाता,ह्या आवतांचें नांवां आनी तांचो वापर स्पष्ट करतना पयली ज्या आवतांचें नांव येता ती म्हळ्यार नांगर,खोरें,कुदळ,कोयतो,रीस,वाधी,रूमडी,कानी,बैलगाडी,जूं(गुठो आनीं दातो),जोत,व्हिळो,कोयती,आडूं,हातर(ल्हान हात-याक डाळी)वा सळयें.नांगर गीम सोपचे पयलीं तपासून पळोवप आसतालें पयलींच्या तेंपार नांगर लाकडाचे आसताले.अश्या नांगरांक खंय येर आयली जाल्यार जांव चीर गेल्यार दूसरो नांगर करपाक शेतकार मेस्ताकडेन दितालो,ह्या नांगराक फुडें लोखणाची एक पट् टी बसयताले.तिका जोगाल अशें म्हणटात.ही पट् टी जमीन नांगरपाचें काम करतात.ह्याच नांगराक पाडे बांदले उपरांत ताका जोत अशें म्हणटात.

रीस म्हळ्यार लांब रूंद अशी पट् टी तशींच पान म्हळ्यार नांगराच्या फुडल्या भागाक जोगाल बसयल्ली आसता,त्या भागाक पान अशें म्हणटात,जोगाल ज्या हुकान बसयल्ली आसता त्या हुकाक वाधी अशें म्हणटात,नांगराचो लाकडी भाग मुठ कसो आसता आनी जोत आमुडटल्याच्या हातांत आसता ताका रूंमडी अशें म्हणटात,काथ्या पासून जी दोरी तयार केल्ली आसता ताका कानी म्हणटात. ह्यो सगल्यो वस्तू म्हेळून तयार जाता तो नांगर.हालीं तेंपार हो नांगर उरूंक नां.आतां पुराय लोखणांचो नांगर बरींच वर्सां चलतात.तांची चडशीं तोड-मोड जायना.तें परते परतें सारके करचें पडनां,तशेंच ह्या नांगरानी जमीन बेगीन खणून जाता.पयलीं कांय शेतकामत्यांकडेन बैलांगाडो आसतालो आनी ताचो उपेग भात हाडपाक,येवपाक वचपाक करताले.आतां गाड्याची सुवात रीक्षेन घेतल्या.

गीमांच्या तेपार शेतकार आपलीं सगळीं आवतां कामांक तयार करता आनी जेन्नां गीम सोपून जूनांचो म्हयनो सूरू जाता तेन्ना ताच्या कामांची सूरवात जाता,तातूंत मदीं-मदीं पावस आपालिपा खेळटा पूण एकदांच जर पावस पडत रावलो जाल्यार थांबनां,अश्या पावसाच्या दिसानी शेतकामती आपणें साबांळून दवरिल्ले बीं भायर काडटा.हे बीं खूब तरेचें आसता खासा गोंयचीं आसतात,पूण आयज आशिल्या हायब्रीड बिंयांन आमची हीं पोरणीं बिंयां हालींचे शेतकामती वपरिनांत,तींय एक दीस ना जावन वतलीं.त्या उपरांत आमकां गोंयच्या शिताचो वास आनी रूच आनी खंयच्याच हायब्रिड जातीन मेळचीनां,नांवां लेगीत आयकूंक गोड जशीं कंरगुट,मुणें,खोचरी,शिट् टो,शिड् डी,खारो आजगो,खारोळी,कोनफीरसाळ,जिरेसाळ,मोदीयामांडलां,हातूंतली कांय बींयां सोडलीं जाल्यार बाकिच्या बिंयांचीं फक्त नांवांच उरल्यांत,जेन्ना बीं घालपाचो वेळ येता तेन्ना शेतकामती आपणें साबांळून दवरिल्ले बीं घालता,हें सगळ्यांचें गरजेचें.तशेंच हेर आवतानीं काम करतानां ताचो उपेग जाता,गुठो आनीं दांतो हांचो जाता तसो.गुठो म्हळ्यार दोन कण्यांक सुमार एक येदभर रूंद जोडिल्ली फळी,नांगरलें उपरांत परतो गुठो मारतात.हाचें कारण नांगरून वयर सकयल जाल्ली जमीन एका तळार हाडप तशी नडणी,तण नांगरून वयर सरलां तें मातयेच्या पोंदा पडून कूसचेंम्हण गुठो मारतात.आनी दांतो जो आसता ताचो आकार दांतांचो आशिल्या कारणांन ताका दांतो अशें नांव पडलां,गिठ्या सारको दांतोय कोण्यांक जोडिल्लो आसता.एके फळेक एका वटेन दांत आसतात.शेतजमनीर चरयो(एक सारक्यो उब्यो वळ्ळी)येवच्यो तशेंच जमीन भुसभुशीत जांवची जांव जमनीर खंय चुकून तेंफ(जमनिचो ल्हान-व्हड खणून आयिल्लो कुडको)दिकळ उरलां तें दांत्यासकल पडून ताचो चुरो जांवचो म्हणून शेता जमनीर दांतो मारतात.जूं म्हळ्यार लाकडाचो धणूच्या आकाराचो एक लांब कुडको.जूं दान पाड्यांक एकठांय बांदता.तें पाडयाच्या मानेर दवरतात.ह्या ‘जूं’क दोनूय वाटानीं दोन दोन करून चार आसतात.तांतूतल्यान कानीं घालून ते पाड् ड्याचे मानेर बांदतात केन्ना केन्ना पाडे मस्ते आसल्यार तांकां घराकडेनच जीं बांदून व्हरतात, ताका सांगडायला अशें म्हणटात.हेर चडशीं अवतां आयज लाखणांचां जालीं तरी जूं मात आजून साकडी उरलां,ताचीं कारणां म्हळ्यार लाकूड वतांन सुकून ल्हव जाता.तशेंच लोखणांचे जडायेक लागून पाड्यांचे मानेर वळ पडून घावो जांव येता.मळी,आख,खाजनां,ही अशी तीन तरांची जमीन आसता,मळी ही मात्शी उंचार आसता दोंगराच्या मुळसांत वयर-सकल अशी आसता.असले जमनीर सर्द पीक येवपाक कूब पावस लागता.आख ह्या जमनीक गोंयच्यावेगवेगळ्या वाठारानी वेगवेगळीं नांवां आसात.ही जमीन पिकाळ आसता आनी मली परस ,सकल एका तळार आसता.खूब पावस पडटकच असल्या जमनींत उदक भरता.हें उदक जमनीर जिरता आनी कांय दिसांनीं झरें फुटून व्हांवूंक लागता.हाका उमळ जाली एशें म्हणटात.ही जमीन खूब पिकाळ आसता.पावसांत तशेंच गीमांत ह्या जमनीरखूब पीक येता.गिमांच्या तेंपार चवळी,हळसांदे,मिरसांगो, कांदे,भजीपालो,कणगां,वांयगीं तशेंच भातपीक काडटात.जी जमीन न्हंयेक लागीं आसता,ताका खाजनां अशें म्हणटात,असल्या शेंतानीं न्हंयेचें खारें उदक पावता आनी जमीन खार जाता.ह्या जमनीर चड कांय पीक येना,अश्या जमनीर चड प्रमांणांन नुस्तें पोसपाक चड बरें जाता,आनी धंदोय बरो जाता.

गोरवां पोसप हो शेतकांमत्यालो जोड धंदो.जोता खातीर पाड्यांची जांव रेड्यांची गरज आसता.तांच्या वांगडाच हेर गोरवांक शेतकांमती पोसतात.गोरवांच्या शेंणांचो उपेग शेणीथाप्पा खातीर तशेंच आंगण(खेळ),घर सारोवपाखातीर करतात.पावसांच्या तेंपार शेंणीं तापूंक म्हेळनां शेंण तशेंच भरून गायरींत उडयतात.गायर म्हळ्यार गोठ्या कुशीक खणींल्ली व्हड भांय ,तातूंत चुलीचो गोबर आनीं गायेलें शेंण,घरांतलो कोयर,उडयतात,अशे तरेन गोबर आनी शेंण एकठांय जाता आनी त्या मिस्रणांक गोबरी अशें म्हणटात.गोबरी पावस पडचे आदीं माथ्यार धरून वा गाड्यान,रिक्षान,ट्रकान व्हरून शेंतात घालतात.हें काम चडशें मे म्हयन्यांत जाता.

एप्रील,मे म्हयन्यांत खंडणी करतात पयलीं खोरें घेंवन खंडणटालीं आतां सरकारी वा कोणालींय मशिनां मागून हाडून आपल्या शेताची खंडणीं करतात,मेर घालप.मेर शेतांत उदक आडोवन दवरपाचें तशेंच उदकाची पातळी उणी-अदीक करपाक मदत करता.चारूय वाटांनी मेरो लावन कुणगी तयार करतात.व्हडलो चवखण तयार करता ताका कुणगी अशें म्हणटात.ल्हान चवखणांक कुणगुली अशें म्हणटात. कुणग्यांत मदीं उदक भितर घेवपाक तशें भायर सोडपाक सुवात दवरिल्ली आसता.ती मेरेक आसता ते सुवातेक पोण्ण अशें म्हणटात. खूबश्या गांवांनी मशिनांन खणून घेतले उपरांत मे म्हन्यांत सुक्यो मेरो लावपाचें काम करातात.ल्हान-ल्हान तेंपां लांगी करून एकामेकांर दवरून मेर पावसांत लायिल्या मेरांपरस घट जातात. दोन शेंतांची वेगळांवणी करतले मेरेक नीसाची मेर अशें म्हणटात.ही मेर नीट आनी मातशी आंगान मोटी आसता.पावस पडत आसता,तेंन्ना झाडांक नवी कोमरी फुटुक लागता,शेतांत जोत घालतात तेन्ना पड्डे सारके शेंतात चलचे म्हूण शेतकामती पाड्डयां समजता तसली भस उलयता देखीक,1)ही री री री.....2)हीरी हीरी....3)हो हो....4)व्हलो व्हलो.....

जोत आमूडटना पाड्याकडेन आपलेंपण दाखोवपी शेतकार तशेंच रागान तांचेर जोताची बडी मारपी शेतकामती सैम आनी मोनजात ही दोनय तांगेली भुरग्या सारकींच आसतात.शेंतांत जेन्ना रोव मारतात(बीं घालप),तेन्ना शेतकामती जायतीं गांवठी सारीं शेंतात घालताले.जशें कुसयिल्लें नूस्तें,शेंण,गोबरी,ही सगळीं सारीं आदीं वापरतालीं.ही सारीं नीज आसतालीं जाका लागून किडी-जीव जायनासले. पूण हालिंसाराक हें चक्र बदल्लां.आतां शेतकामती रसायनीक सारें वापरतात जाका लागून शेतांत तोळ पडटात,कीड लागता,तशेंच भाताचेर बारीक जीव तयार जातात.ते मारपाक वीखारी वखदांचो वापर करचो पडटा,हीं वखदां भातांत पावतात आनी जेवतात-खाताना मनशांचे कुडींत रिगतात.काळांतरान ह्या वखदांचो बदीकार कुडीचेर जावपाक लागता आनी मनीस दुंयेंत जाता.पावसांत शेतकमती आपल्याक पावसा पासून राखण करपाक साधनां वापरपातात त्यो म्हळ्यार कांबळ,घुराम आनी कण्णो,कांबळ दादले घेताले.बायलां घुराम वापरतालीं.घुरांमांची सुवात फुडें कण्णयान घेतली,आतां कापोतीचें यूग आयलां आनी घुराम,कण्णो हीं भुतकाळांत घेल्यांत,फकत कांबळ कंय चुकून दिश्टी पडटा.कापोती सांबाळपाक सोप्यो तशेंच वापरुंक हलक्यो आसतात.नडणीं करतात ही नडणी तरांतरांची आसता,जशी पोल्लें,तावस,चींचण,सुळके,धो, बिमल,पीखडी,साळकी अशीं ही नडणांचीं नांवां.लूंवपाचो वेळ येता तेन्ना शेतकामती शेंतात काम करतात तेन्ना तांकांहेर लोक जाय पडटात त्या दादल्यांक मानाय आनी बायलांक कामे-यांक म्हणटात,आनी ती लुंवतना जी मुखेल आवतां गरजेचे आसता तें म्हळ्यार कोयती जाका सारकें उतर म्हळ्यार व्हिळो,शेत लूंवन जातकच,मळणी करतात,भाताची मळणी खबू तरांनी करतात.एका पाड्डयाक एका खुंटाक बांदून भात ताच्या पांयांपोदाक घालतात आनी भात खावचें न्हंय म्हूणताका वांटकुळेंच भोंवडायतात,अशीं चार पांच गोरवांच्या आदारान मळणीं करतात,दुसरे तरेची मळणी म्हळ्यार एके फळयेर थोडीं-थोडीं कणसां घेवन तीं आपटीतात.तशें केल्यार भात आनी तण वेगळें जाता.पूण तशें केल्यान गोटो मात हेवटेन तेवटेन उसळटा,आंतां भात मळपाची यंत्रां उपयोगांत हाडटात. भात मळपाखातीर हातर जाय पडटा,ही हातर शेंनरीच कशी आसता,हातराक कांयकडेन सळयें अशें म्हणटात.भात मळेउपरांत वारें घालतात कारणत्या भातांत तण,पोल्ल,कुसकूट भायर पडटा,आनी बरें भात तयार जाता,हें भात वतांत सुकयतात आनी ताचो पुरूमेंत करतात तो कड्यानी,मुड्यानी आनी साकांनी भरुन दवरतात.तांदळांची गरज पडटा तेन्ना कड्यांतल्यान भात काडून तें उकडटात आनी ताचें तांदूळ करतात.हाका उकडे तांदूळ म्हणटात,अशे तरेन शेतकामती शेत ओंपून पीक काडटात आनी आपलें पोट भरतात. पोट म्हजें, मानांय हांव वता थंय धांव धांव शेतांत म्हज्या कांवळे कांव कांव पेजे नीस पोटांत व्हांव व्हांव शेत म्हजें शेतकामती हांव गोंयच्या निसर्गाचो मोगी हांव.