आफ्रिका खंड

क्षेत्रफळान आशिया फाटोफाट संवसारांत दुसरो व्हडलो खंड. जुंव्यासयत क्षेत्रफळ 3,02,77,135 चौ.किमी. ह्या खंडांतल्यान विषुववृत्त, कर्कवृत्त आनी मकरवृत्त तिनूय पासार जातात. उत्तर दिकेक भूंयमध्यसागर, अस्तंतेक अटलांटिक म्हासागर, उदेंतेक तांबडो समुद्र, अरबी समुद्र आनी हिंदी म्हासागाराचो कांय वांटो.

ह्या खंडांत आल्जेरिया, आंगोला, बेनिन, बोटस्वाना, बुरुंडी, कॅमरून, केप वेर्दे, मध्य आफ्रिकन संघराज्य, चॅड, काँगो, जिबावती, ईजिप्त, विषुववृत्तीय गिनी, इथिओपिया, गॅबॉन,गांबिया, घाना, गिनी, गिनी-बिसाउ, आयव्हरी कोस्ट, केनिया, लेसोथो, लायबेरीया, लिबीया, मादागास्कार, मालावी, माली, मॉरिटानीया, मॉरिशस, मोरोक्को, मोझांबिक, नायजर,नायजेरिया, रॅवांडा, आंबाटोमे, प्रिन्सीपी, सेनेगल, सेशल्स, सिएर्रा लिऑने, सोमालिया, दक्षिण आफ्रिका, सुदान, स्वाझीलँड, टांझानिया, टोगो, ट्यूनिशिया, युगांडा, अपर व्होल्टा, झाइरे,झांबीया, झिंबाब्वे हे स्वतंत्र देश आसात.

नैऋत्य आफ्रिका हो वाठार दक्षिण आफ्रिकेच्या सत्तेखाला आसा. हाका संयुक्त राश्ट्रसंघान 1980 वर्सा स्वतंत्र राश्ट्र जाहीर करून नामिबीया हें नांव दिलें, पूण दक्षिण आफ्रिकेन अजून ताच्यावेली सत्ता सोडूंक ना, तेभायर ट्रान्सकेई, बोफुदॅटस्वाना, बँडा, आनी किस्केई हांच्या स्वतंत्रतायेक आंतरराश्ट्रीय थराचेर मान्यताय ना.

भूंयवर्णनः

हो खंड चडसो पोरन्या घटमूट आनी विस्तीर्ण फातरांपसून तयार जाला. हाचे उत्तरेक अॅटलास दोंगर आनी दक्षिणेक केप दोंगराच्यो वळी आसात. हांचे मदीं ऊंच सकयल अशे ल्हान व्हड दोंगर आनी फातरांचे वाठार आसात. विस्ताराच्या मानान हांगा ऊंच दोंगर आनी चड सकयल्लीं मळां उणीं आसात. 2,500 मी. परस ऊंचायेचे वाठार चड नात पूण जे आसात ते ज्वालामुखीच्यो तेंगश्यो नाजाल्यार कडक आनी घट आसात. 150 मी. परस उण्या उंचायेची भूंय दर्यादेगेवेल्यान 800 किमी. परस भितर आसा.

हांगा रुक्का, टांगानिका, किवू, एडवर्ड, आल्बर्ट, म्वेरु, उपेम्बा, व्हिक्टोरिया हीं नामनेचीं तळीं आसात. दर्यादेगांवेले ल्हान सान आनी कांय काळापुरतेच व्हांवपी कांय प्रवाह सोडले जाल्यार, खंडांत फकत 9 व्हडल्यो न्हंयो आनी तांचे जाळे पातळ्ळां. ते पैकी चॅड न्हंय दर्याक वचून मेळना. कितल्याशाच न्हंयांचीं पात्रां चड खोल नात. वाठाराच्या उंच सकयलपणाक लागून न्हंयो व्हांवतात ते वाटेंत तरेतरेचे धबधबे तयार जाल्यात.

काँगो न्हंयचो विस्तार सगळ्यांत चड म्हळ्यार 36,90,700 चौ. किमी. मेरेन आसा. तिची लांबाय 4,371 किमी. आसा. नायल न्हंयचो विस्तार सुमार 28,75,000 चौ. किमी. आसा आनी लांबाय सुमार 6,690 किमी. ही न्हंय जगांत सगळ्यांत चड लांबायेची आसा. एका वाळवंटांतल्यान पासार जावनय तिचें उदक उणें जायना. तिची मुखेल उपन्हंय नील नायल ही आसा. नायजर ही न्हंय सुमार 3,185 किमी. लांबायेची आसा. झांबेझी 3,541 किमी., ऑरेंज 2,092 किमी. लांबायेच्यो आसात. तेभायर लिंपोपो, मौलूया, चेलिफ, मेजेर्दो ह्या सारक्यो न्हंयोय आफ्रिका खंडांत आसात.

हवामानः

ह्या खंडाच्या विस्ताराक लागून हांगाचें हवामान विंगडविंगड तरांचें आसा. 37° उत्तर आनी 35° दक्षिण ह्या अक्षवृत्तीय विस्ताराक लागून दक्षिण आनी उत्तर ह्या दोनूय वाठारांतलें हवामान थंय आसा. तेभायर मदल्या वाठारांत विषुववृत्तीय हवामान आसा. उत्तर वाठारांनी जेन्ना शिंयाचो ऋतू आसता तेन्ना दक्षिण वाठारांनी गीम आसता.

सहारा-कलाहारी वाळवंटांतलो वाठार, झांबेझी न्हंयचो वाठार, विषुववृत्ताकडलो वाठार आनी दक्षिण दिकेंतले वाठार ह्या सगळ्या वाठारांनी हवामानांत सामके फरक आसात. दक्षिण वाठारांतल्या दर्यादेगांवेल्यान येवपी आनी उदेंत अस्तंतेकडल्या वाऱ्याक लागून दर्यावेळांवेल्या वाठारांनी पावस बरो पडटा. उत्तर दिकेक आशिल्ल्या भूंय मध्यसागरावेल्यान व्हांवपी वारें उत्तरेच्या वाठारांनी पावस हाडटा. वाळवंटांच्या वाठारांनी बदलपी हवामानाक लागून धुल्लाचीं वादळां जातात.

खण संपत्तीः

जगांतले खण संपत्तींत आफ्रिकेचो वांटो बरोच चड आसा. हागाचीं चडशीं खनिजां निर्यात जातात. जड खनिजांचें हांगा उत्पादन जाता. कोळसो संवसारीक उत्पादनाच्या 2% परस उणो, 1960 ते 1970 मेरेन पेट्रोलियम 1% परस उणें, मीठ 1.5%, बॉक्साइट 1.5% आनी लोखणाचे धातू 2% इतलेंच उत्पादन हांगा जातालें. पूण जगांतल्या कांय मोलाच्या खनिजांमदीं आफ्रिका सगळ्यांपरस फुडें आसा. जगांत मेळपी हिऱ्यांमदीं 98% हिरे हांगा मेळटात. झाइरे सारक्या देशांतले 85% हिरे उद्येगधंद्यात वापरतात जाल्यार फकत 15% रत्नां म्हूण वापरतात. हांगा जगांतली पयली म्हत्वाची युरेनियमची खण आशिल्ली आनी कितलोसोच तेंप मेरेन रेडियम मेळपाचें तें एकूच ठिकाण आशिल्लें. जगांतल्या भांगराभितर अर्द्यापरस चड भांगर आफ्रिकेंत मेळटा. भांगराचें चडशें उत्पादन दक्षिण आफ्रिका संघराज्यांत जाता.कोबाल्टच्या संवसारीक उत्पादनांपैकीं 70% झाइरे आनी झांबीयांतल्यान येता. क्रोम 40% दक्षिण आफ्रिका संघराज्य आनी झिंबाब्वे, मँगनीज 30% घाना आनी झाइरे हांगासरल्यान येता.दुसऱ्या म्हाझुजाउपरांत सहारा सारक्या वाळवंटांनी सैमीक तेल आनी वायूचो सोद लागलो.

वनस्पतः

आफ्रिकेंतली सैमीक वनस्पत म्हळ्यार रानां, तण आनी वाळवंटांत वाडपी वनस्पत. दाट रानां आनी वालींच्यो जाळयो हांणी ह्या खंडाचो 10% परस मात्सो उणो वांटो भरला. तेभायर सॅव्हानाचो लांबरुंद तणाचो वाठार हांगा आसा, उत्तरेची आनी दक्षिणेची दर्यादेगेवेली वनस्पत एकामेकांपरस वेगळी आसा. उत्तरेवटेंतल्या दर्यादेगेवेल्या वाठारांनी युरोपीय वनस्पत बरीच दिसता. अॅटलास दोंगराचेर खाशेली आफ्रिकन वनस्पत सांपडटा. मोरोक्को, ट्युनीशिया आनी आल्जेरिया हांगा ऑलिव्ह, द्राक्षां हांच्याभायर बूचाचो ओक आनी अॅटलास, सीडार ह्या रुखांची रानां आसात. ह्या देशांनी आनी लिबियांत माकी ही सदां पाचवीचार आसपी वनस्पत आसा. अॅटलास दोंगराच्या उंचेल्या वाठारांनी आनी अस्तंतेकडल्या वाळवंटी वाठारांनी बऱ्याच जाग्यांचेर स्टेप तण आसा. ईजिप्तचे नायल न्हंयेलागसारचीं शेतां न्हंयेच्या उदकाक लागून सदांकाळ पाचवीं उरतात. कांय वाठार म्हळ्यार वनस्पत आनी उदक नाशिल्लीं सुकीं वाळवंटां. सहाराच्या दोंगरी वाठारांनी आनी कांय हेर वाळवंटांनी युरोपीय वनस्पत सांपडटा. वाळवंटांनी खाशेली वनस्पत म्हळ्यार खाजराचे रुख. तेभायर ताड आनी निवलांच्यो तरेकवार जातीय दिश्टी पडटात. युफोर्बिया नांवाचे झुंबराच्या आकाराच्या निवलांचें रान इथिओपियांत सांपडटा. नायल न्हंयेच्या वयल्या वाठारांत पॅपीरसची झाडां आसात. ह्या झाडांचो पूर्विल्ल्या काळार बरोवपाखातीर तकटे करपाक उपेग जातालो.

सकयल्या वाठारांतलीं ऊंच झाडां 60-65 मी. मेरेन वाडटात. तातूंतल्या बऱ्याच झाडांचीं मुळां खोल आनी पयस मेरेन पातळिल्लीं आसात. हांगाच्या बऱ्याच रुखांचें लांकूड मोलाचें आसता. आफ्रिकन महॉगनी, इरोको, म्व्हूल, ओबेची, आफ्रिकन रोजवूड, आफ्रिकन ट्यूलिप,आफ्रिकन एबनी, रेड आयर्नवूड, अफ्रारा, यॅलो सॅटिनवुड, अॅलिग्ना, आफ्रिका ओक हांच्या लांकडाचें मोल बरेंच आसा. हांचो उपेग रेल्वे स्लीपर, फर्निचर, आदाराचे खांबे सारक्या कितल्याशाच गजालींखातीर जाता. काँग्रो झेब्रावूड नांवाचे निर्यात जावपी लांकूडय हांगा मेळटा. कांय रुखांच्या सालींतल्यान टॅनीन मेळटा तर कांय रुखांच्यो साली न्हेसण म्हूण वापराक येतात. बऱ्याच रुखांच्या सालींचे दोर तयार करतात. जाग्यांप्रमाण आनी ऋतूंप्रमाण आंबो, चिंच, वड, नीम, अर्जून, कोंडे, बेतां आनी तरांतरांची उपेगी झाडां बरींच वाडटात. हीं झाडां चडशीं तणाचे प्रदेश आनी पावसाळी प्रदेश हांच्यामदीं वाडटात. शिया झाडाच्या फळांपसून लोणयासारके पदार्थ तयार करतात. जाल्यार मुसुंगा ह्या झाडांपसून तयार केल्लें सरबत लोकप्रिय आसा. बेनल्ली,बॅगोनिया बऱ्याच जाग्यांचेर जातात. व्हड रुखांपोंदा, ल्हान व्हड झोपां वाडिल्लीं दिसतात. रबर,कोको, कोला, रोबस्टाकॉफी हांची पिकावळ रानांच्या वाठारांनी जातात. तेल दिवपी ताड आनी मोव कापूस दिवपी कापोक (सांवर) हे रुखय रानांनी सांपडटात. तरातरांची वखदी आनी वासाची वनस्पत आफ्रिकेंत वाडटा.

विषुववृत्तीय रानांभोंवतणी सगळेवटेन सॅव्हानाचो वाठार पातळ्ळा. एलेफंट तण हें हांगाचें खाशेलें तण. हांगा तरातरांचीं तणां आसात. तातूंत मदींमदीं रुंद पानांच्या रुखांचीं रानां आसात.उदेंत आफ्रिकेंत तांकां मायोंबो अशें म्हणटात. ह्या वाठारांत एक ते अडेज मी. ऊंच आनी झोपांसारको वाडपी तणाचो एक प्रकार सांपडटा. ह्या तणाच्या वाठारांत 6 ते 20 मी. उंचायेचीं गांठी सारकीं दिसपी फांदयांची झाडां मदींमदीं दिसतात. शेताक फाव सारक्या वाठारांनी अदींमदीं शीनट, लोकस्टबीन, चिच सारकेय रुख दिसतात. थंड वाठारांनी उदकाचे देगेर पाचवींचार रानां दिश्टी पडटात. सुक्या वाठारांनीं ल्हान पानांचीं कांट्यारीं झाडां आसात. तातूंत बाभळीचींय झाडां आसात. पयसुल्ल्या वाठारांनी सत्रेच्या आकाराचीं झाडां आसात. हांगा तणय उणें आसता आनी आसता तें उणे ऊंचायेचें. झांबीयांत आनी ताच्या लागींच्या वाठारांनी पानां झडपी रुख आसात. तांतलो ऱ्होडेशियन साग म्हत्वाचो. मनशांची वाडपी संख्या आनी उजो हाका लागून रुख उणे जावन सॅव्हाना हें तण वाडीक लागलां. तण गोरवांक चरपाक आनी घरांनी पाखीं तयार करपाक उपकारता. ऊंच वाठारांतल्या स्वीट व्हेल्ड हांगाचें तण सुकल्या उपरांत जनावरांक खावंक बरें पडटा. झांबेझी आनी लिंपोपो वाठारांनी मोपेनची रानां आसात. थंय काँगोकोपल नांवाच्या बऱ्याच उपेगी पडपी झाडांची दाटी आसा. कालाहारीचो वाठार आनी सेनेगल सावन उदेंत आफ्रिकेवटेन वचपी पटो कांट्यांच्या झोपांनी भरला. थंड वाठारांनी बाभळी सारकीं दीक दिवपी आनी धुपासारके बऱ्या वासाचे पदार्थ दिवपी झाडां आसात. वखदी झाडांचेंय प्रमाण बरेंच आसा. हांगाचें तण ल्हान आनी वाळवंटाकडल्या स्टेप प्रकारचें आसा. उदेंतेच्या वाठारांत सेल सारकीं ऊंच वाडपी झाडां आसात. ह्या झाडांक बरेच कांटे आसतात. न्हंयचे लागीं उदकाक तेकून चिखलांत वाडपी झाडांचे रान आसा (Mangrove forest). उदेंतेच्या वाठारांत चिखलांत वाडपी झाडां आशिया खंडांतल्या झाडांकडेन बरींच लागीं आसात. ही वनस्पत तांबडो दर्या ते दरबानवटेन दक्षिणेकडेन मेरेन सांपडटा. आंगोलांतल्या लोंगा न्हंयचे देगेर आनी सेनेगल न्हंयचे देगेर ही चिखलांतलीं झाडां चड दिश्टी पडटात. वाल्व्हिसबे ते मॉकमेडीस मेरेनच्या वाठारांत वेल चिटसचिया नांवाचें फकत आफ्रिकेंत वाडपी एक खोशेले तरेचें झोंप वाडटा. हाचो मुळ्याभशेन सुमार 30 सेंमी. दाट कुडको भुंयेखाला आसता आनी वयर फकत दोनूच पानां येतात.

दोंगरी वनस्पतीमदीं सदांच पाचवीं आसपी रानां, रुंद पानांचीं आनी पांनां झडपी झाडां, तण,कोंडे मेळटात. उंचायेवेल्या रानांत वाडपी रुखांचेर शेळो आनी बेनल्लांची रास आसता. ज्यूनिपर, हॅगेनिया, निडीया सारकीं झाडांय हांगा मेळटात. दोंगराच्या वाठारांनी व्हायोलॅट, डॉक, क्रेन्सब्रिल,वुडसॅनिकल, बटरकप, स्कॅबियस सारके युरोपीय जातीचे रुख मदींमदीं दिश्टी पडटात. गोरखचिंच (Baobab) सारकें झाड हांगा बऱ्याच प्रमाणांत आसा.

उदेंतेकडेन आशिल्ल्या तणांच्या वाठारांक ‘ हायव्हेल्ड ’ म्हणटात. मादागास्कार जुंव्याचे उदेंतेक पावसाचीं रानां आसात. अस्तंतेक पानां झडपी झाडांची रानां, आनी मदल्या वाठारांत रुख नाशिल्लो तणांचो वाठार आसा. नैऋत्य वाठारांत दाट पानांच्या निवालांच्या जातीची वनस्पत सांपडटा. मादागास्कार जुंव्यावेली वनस्पत आफ्रिकेच्या मूळ भुंयेपरस विंगड आनी तरांतरांची आसा.

रानां आनी तरेकवार वनस्पत हें आफ्रिकेचें खाशेलेंपण जावन आसा.

मोनजातः

आफ्रिकेंतली मोनजात तरेकवार आनी संख्येन भरपूर आसा. आफ्रिकेची लांबरूंद भूंय, विषुववृत्तीय आनी गरमेच्या हवामानांत आशिल्ले ह्या खंडाचे वाठार, युरेशियाकडेन आयिल्लो बऱ्याच तेंपाचो संबंद आनी त्या वाठारांतल्यान आफ्रिकेंत आयिल्ली मोनजात हाकालागून हांगाच्या तरेकवार मोनजातीक जाय तशी परिस्थिती फाव जाल्या. हांगाचे पयलींचे आदिवासी शिकार करून जियेताले. मनशांची संख्या हांगा वाडूंक लागल्याउपरांत मोनजातीची जीण इल्ली इल्ली उणी जावंक लागली. युरोपीय लोकांच्या वसाहतींचे उदरगतीन हांगाचे मोनजातीचेर खर परिणाम केलो.

सहाराच्या दक्षिणेवटेनचो वाठार तणाचेर जगपी मोनजातीच्या व्हडल्या व्हडल्या पंगडांक आनी तांच्या मांसाचेर जियेवपी जनावरांक अन्नाचे नदरेंतल्यान बऱ्याक पडटा. पूण विषुववृत्तीय पावसाच्या रानांनी तणाचेर पोट भरपी जनावरां रावंक शकनात. भूंयचर जनावरां सामकींच उणी सांपडटात. ऊंच झाडांचेर मात माकड, सुकणीं आनी तरांतरांचे सोरोप आसतात. सूर्याचो उजवाड मेळोवच्याखातीर ऊंच वाडपी झाडांच्या दाट रानांनी, झोपांनी रावपी किडे तरांतरांचे आसतात.किडे, सुकणीं, माकडां, आनी हेर जनावरांच्या आवाजान रानां गाजिल्लीं आसतात. आफ्रिकेच्या उत्तर दर्यादेगेवेल्या मोनजातीभितर दक्षिण युरोपीय, भूंयमध्यसागरी आनी नैऋत्य आशियांतली मोनजात भरसल्या. ईशान्य आफ्रिका आनी इथिओपियाच्या उंचेल्या वाठारांनी तांबड्या दर्याचे पलतडची अरबस्तानांतलीं जनावरां दिश्टी पडटात. मादागास्कार जुंवो खूब तेंपापयलींच मूळ भूंयेकडल्यान पयस गेल्ल्यान थंयची मोनजात मूळ आफ्रिकेंतल्या मोनजातीपरस वेगळी आसा.

सस्तन जनावरांच्या वट्ट 17 मुखेल जातींमदल्यो 13 आफ्रिकेंत सांपडल्यात. किडे खावपी मोनजातीच्या स जातींतल्यो चार जाती मूळ आफ्रिकेंतल्यो आसात. हातूंत मादागास्कारचे टेनेरेक्स, उत्तर आफ्रिका ते केप मेरेन सांपडपी एलेफंट चिचुंदऱ्यो, विषुववृत्तीय उदकांतलो ऑटर आनी तरेकवार चिचुंदऱ्यो आनी हेजहॉग हे आसात. वागोळीं बरींच आसात. पूण तांच्या 10 प्रकारांमदीं आफ्रिकेचो खास असो एकय प्रकार ना. फ्रूट बॅट (एक प्रकारचें वागोळें) हांची संख्या सगळ्यांत चड आसा. अस्तंत आफ्रिकेत भयांकृत हॅमरहेड नांवाचें वागोळें आसा पूण ‘ व्हॅम्पायर बॅट ’ हे जातीचीं वागोळीं मात हांगा दिश्टी पडनात. आफ्रिकेंत माकडांच्यो तरेकवार जाती आसात, तेभायर तांची संख्याय बरीच आसा. वायव्य वाठारांत बार्बरी, तणांच्या वाठारांत बुश बेबी, रानांनी पॉटो, बॅबून अशा कितल्याशाच तरांचीं माकडां हांगा पळोवंक मेळटात. गोरिला आनी चिंपाझी फकत आफ्रिकेंतूच आसात. अँटइटर (मुयो खावपी), मॅनॅटी, डुगाँग सारकीं जनावरां रानांनी आसात. सोशे, कोळहुंदीर, झाडावेल्यो, जमनीवेल्यो आनी उडटात तसल्यो चानयो, केळ्यांच्या रानांतले हुंदीर, साळ, मुंगूस हीं ल्हान-व्हड जनावरां, विंगड विंगड वाठारांनी आसात. जर्बोअ फकत उत्तरेवटेन मेळटा. इथिओपिया हांगा वायटी खावपी आर्डव्हार्क आसा. तणाच्या वाठारांनी आनी तांच्या लागींच्या रानांनी हत्ती, हायरेक्स, झेब्रा, गाडव, गेंडो, तरांतरांचीं हरणां, कुरंग (gazelle), फेनेक, एलंड, नू, इंपाला, ओकापी, ल्हान व्हड म्हांयडोळ ह्या सारकी मोनजात सांपडटा. उदक उणे आशिल्ल्या वाठारांनी जिराफ मेळटात. रानमेंढरां, रानबोकडां, हरणांच्यो कांय जाती, आयबेक्स सारकी मोनजात फकत उत्तर वाठारांत थोडी आसा. वाळवंटाच्या वाठारांनी उंट आसात. चिखलाच्या वाठारांनी हिप्पोपोटेमस (पाणघोडो), तरेकवार बेबे, न्हंयो-तळ्यांभितर मानगीं आनी कांसव बऱ्याच प्रमाणांत दिश्टी पडटात. केप वाठारांत काळो रेडो सांपडटा. म्हांयडोळाभशेन कोब्रा (पारो), मांबा, व्हायपर, पफगॅडर, हॉर्न्ड अँडट सारक्या जातींचे सोरोप आनी पाली, शेड्डे, नायल मॉनिटर सारकी सरपटपी मोनजात आसा.

तण खावपी जनावरांफाटल्यान शिंव, चित्तो, बिबटो वाग, तरस, कोलो, सिव्हेट आदी मांसाहारी जनावरां आसात. आफ्रिकेंत कोलसुणीं आनी वांस्वेलां मात दिश्टी पडनात.

जळारां, मूस, कोळी, त्सेत्से नांवाचो मूस, मुयो, दोमळे, वायटी, सरपटपी किडे, रंगयाळे पाखे, म्होंवामूस ह्या सारके तरेतरेचे किडे सांपडटात. हे किडे तणांच्या वाठारांनी आनी रानांतल्या झोपांनी चड आसतात. सुकणींय हांगा तरातरांची आसात. हातूंतली बरींचशीं स्थलांतर करपी आसात. हांगा मेळपी 70 तरेकवार सुकण्यांच्या प्रकारांत शहामृग, सेक्रेटरी बर्ड, देनमाशासारकी तकली आशिल्लें बकें, टुरॅको-म्हळ्यार केळीं खावपी सुकणें, कोली, हेल्मेट, श्रायक्स, शुगरबर्ड, हीं आफ्रिकेचीं खाशेंलीं आसात. गिनी फाउल, ऑनपेकर्स, हनी गायडस् हीं इथिओपियांत सांपडपी सुकणीं. रानांच्या वाठारांनी मोर, कीर बरेच दिश्टी पडटात. सोबीत पाखांची तरांतरांची सवणीं हांगा आसात. गावपी सवणीं चुकून दिश्टी पडटात. घोण, गिदां, आयस, फ्लेमिंगो हेसारकीं सुकणींय हांगा आसात.

केप वाठारांत जॅकअॅस, पेंग्विन, केपसील ही मोनजात आसा. आफ्रिकेंत मोनजातीची संख्या आनी प्रकार जगांतल्या सगळ्या खंडांपरस चड आसा, पूण मनशांच्या वावकार लागून हातूंतली कांय नश्ट जावपाची भिरांत निर्माण जाल्या.

इतिहास आनी राजकी परिस्थितीः

आफ्रिका हो एक खंड जरी दिसलो तरी इतिहासीक, धर्मीक आनी वंशीक नदरेंतल्यान तांचे दोन विंगड विंगड वांटे जाल्ले दिसतात. सहारा हें वाळवंट ह्या खंडाच्या सुमार 40% वाठाराचेर पातळ्ळां आनी ह्या वाळवंटाक लागून आफ्रिकेचे दक्षिण आना उत्तर अशे दोन वांटे जाल्यात. सहारा वाळवंटाची लांबाय रुंदाय चड आशिल्ल्याकारणान आनी ह्या वाळवंटांतल्यान प्रवास चड कठीण जाल्ल्यान उत्तरेवटेनच्या वाठारांचो दक्षिणेकडेन संबंद चडसो येवंक पावलोना. ताका लागून ह्या दोनूय वाठारांच्या संस्कृतीक, धर्मीक आनी राजकी इतिहासांत बरोच फरक दिसून येता.

मनीस संस्कृतायेचे सामके पोरने पुरावे आफ्रिकेंत सांपडल्यात तांच्यावेल्यान ह्या खंडांत मनीस 10 लाख वर्सांपयलींसावन आशिल्लो म्हणपाचें समजता. कांय मनीसवंशशास्त्रज्ञांच्या मतान पयलो जगांतलो मनीस हांगासरूच आशिल्लो. खबर आशिल्ल्या इतिहासावेल्यान क्रि. पयलीं सुमार साडेतीन हजार वर्सां उत्तर आफ्रिकेंत ईजिप्तच्या लोकांनी बरेच पुरावे बरोवन दवरल्यात. ह्या पुराव्यांक लागून आफ्रिकेच्या इतिहासाचेर उजवाड पडटा. पूण सहाराचे दक्षिणेवटेनच्या वाठारांसबंदान खंयच इतिहासीक पुरावे नात, तेभायर खंयच्याच गजालींवेल्यान इतिहासाचो सोद घेवप शक्य जायना.

जगांतल्या पोरन्या संस्कृतायांमदीं ईजिप्तची संस्कृताय येता. नायल न्हंयच्या पिकाळ वाठाराक लागून पयलींचे ईजिप्त संस्कृतायेंतले लोक बरेच गिरेस्त जावंक पावले. इ.स. पयलीं हांगा बांदिल्ले पिरॅमीड ह्या लोकांच्या म्हानपणाची गवाय दितात. ह्या लोकांचे हेर दर्यादेगेवेल्या देशांकडेन वेपार-धंदे चलताले. क्रिस्तपयलीं 2000 वर्सा ईजिप्तांतल्या लोकांचे फिनीशिया (आतांचो लॅबनान) आनी शेजरा आशिल्ल्या अस्तंत आशियांतल्या लोकांकडेन संबंद आशिल्ले. क्रि. पयलीं 11 व्या शेंकड्यांत फिनीशियन साम्राज्याचो विस्तार जालो आनी तांणी आफ्रिकेंचे उत्तरेक भूंयमध्यसागर देगेर आपले वसाहतीची थापणूक केली. क्रि. पयलीं 814 वर्सा फिनीशियन लोकांनी कार्थेज शाराची थापणूक केली. आतांच्या ऱ्यूनिस शारालागीं खंयतरी हें शार आशिल्लें. ही फिनीशियाची संस्कृताय कितलींशींच वर्सां आफ्रिकेचे उत्तर देगेर आशिल्ली. पूण फुडें ती इल्ली इल्ली ना जावंक लागली आनी निमाणो क्रि. पयलीं 146 वर्सा रोमन लोकांनी तिचो नाश कालो.

क्रि. पयलीं 5 व्या नी 6 व्या शेंकड्यांत ग्रीक लोकांनीय हांगा आपल्यो वसाहती वाडयल्यो आनी वेपाराक सुरवात केली, पूण देशाभितरल्या झगड्यांक लागून आनी इराणाआड जाल्ल्या झुजाउपरांत ग्रीकांचो शेक हांगा उणो जालो. सुर्वेक रोमन लोकांनी कार्थेजच्या लोकांआड वेपाराक लागून बऱ्योच लडायो केल्यो पूण आपल्यो वसाहती बांदप तांकां शक्य जालें ना. रोमन लोकांनी इ.स. चे सुरवातीच्या ईजिप्त जिखून घेतलो आनी ईजिप्त रोमन साम्राज्याचोच एक वांटो जावन गेलो. रोमन साम्राज्याआदीं हांगा ग्रीक साम्राज्य आशिल्लें, पूण रोमन लाकांनी कर्थेजच्या वाठाराक आफ्रिका हें नांव दवरलें आनी फुडें तें सगळ्या खंडाचेंच नांव जावन गेलें.

रोमन साम्राज्य आफ्रिकेंत बरेच शेंकडे थिरावल्या उपरांत ४२९ त व्हँडॅाल लोकांनी आफ्रिकेचेर घुरी घाली आनी रोमन लोकांचें साम्राज्य काबार केलें. फुडें ६ व्या शेंकड्यांत हो वाठार बायझेंटिन साम्राज्याच्या शेकातळा गेलो. ६४२ वर्सा अरब लोकांनी हांगा पावल दवरलें आनी आफ्रिका आपल्या हातांत घेवंक सुरवात केली. ल्हव ल्हव उत्तर आफ्रिकेचे अस्तंत देगेवेलो मोरोक्कोमेरेनचो वाठार तांणी जिखून घेतलो. आठव्या शेंकड्यामेरेन अरबांनी हांगाचो चडांत चड वाठार आपले सत्तेखाला दवरलो.

इतिहासीक नदरेंतल्यान आरबांनी हांगा दोन म्हत्वाच्यो गजाली केल्यो त्यो म्हळ्यार अरबी भाशेचो आनी इस्लाम धर्माचो प्रसार. ह्या दोन गजालींक लागून आफ्रिकेंतल्या अरब राश्ट्रांचो आशियांतल्या अरब राश्ट्रांकडेन लागींचो संबंद आसा. ११ व्या शेंकड्यापयलींच आफ्रिकेंतल्या बऱ्याच निग्रो राज्यांनी इस्लाम धर्म आपणायलो. आठव्या शेंकड्यासावन 11 व्या शेंकड्यामेरेन घाना नांवाचें निग्रो राज्य नायजर न्हंयच्या वयल्या वाठारांत बरेंच फुडारिल्लें. हाचें कारण म्हळ्यार सहारा वाळवंटांतल्यान जावपी वेपाराचेर आशिल्लो तांचो शेक. 11 व्या शेंकड्यांत मालीक जातीच्या लोकांनीय घानाचेर जैत मेळयलें आनी माली नांवाच्या साम्राज्याची थापणूक केली. पूण सोयळाव्या शेंकड्यांत म्हळ्यार 1591 वर्सा सोंघाय लोकांनी माली राज्य मश्ट केलें आनी अशेतरेन अस्तंत आफ्रिकेंतलंय पयलें निग्रो राज्य काबार जालें.

आफ्रिका खंडाच्या आर्विल्ल्या इतिहासाक युरोपीय भोंवडेकार आनी संशोधक हांच्या ह्या खंडांतल्या भोंवडेवेळार सुरवात जाता. सहाराचे उत्तरेवटेनचे दर्यादेगेची युरोपीय लोकांक बऱ्याच शेंकड्यापयली म्हायती आशिल्ली. पूण आफ्रिकेच्या भितरल्या वाठारांनी नदर पावपाक तांकां पिळग्यांनी वर्सां लागलीं. 14 व्या शेंकड्यात चीनांतल्या मिंग राजवंशान मंगोलियन तार्तर लोकांचेर जैत मेळयलें आनी त्याच काळांत आशियांत जावपी भानगडींक लागून युरोपीय लोकांचो चीनाक वचपी खुष्कीचो मार्ग बंद जालो. उदेंतेकडल्या वाठारांनी आपलो संबंद तिगोवन दवरचेखातीर युरोपिय लोकांक दुसरो मार्ग सोदून काडपाची गरज पडली. पोर्तुगालचो राजकुंवर हेनरी (1394-1460) हाच्या फुडारपणाखाल पोर्तुगेजांनी हांगा संशोधन करून अस्तंत दर्यादेगांचेर आपल्यो वसाहती तयार केल्यो. ताच्या उपरांत बऱ्याच वर्सांनी म्हळ्यार 16 व्या शेंकड्यांत हेनरी (1394-1460) हाच्या फुडारपणाखाल पोर्तुगेजांनी हांगा संशोधन करून अस्तंत दर्यादेगांचेर आपल्यो वसाहती तयार केल्यो. ताच्या उपरांत बऱ्याच वर्सांनी म्हळ्यार 16 व्या शेंकड्यांत ब्रिटीश, डच, फ्रेंच ह्या युरोपीयांनी हांगा ल्हान सान वसाहतींची थापणूक केली. ह्या वसाहतींचो उपेग उदेंतेकडेन वचपी तांच्या व्हड्यांक गरजेच्या वस्तींची पुरवण करपाखातीर जातालो. तेभायर हत्तीचे दांत, भांगर आनी गुलाम हांचो युरोपीय लोकांनी थळाव्या लोकांकडेन वेपार सुरू केलो. गुलामांचो वेपार हो मुखेल उद्येग जालो. 1441 वर्सा पयलेच फावट हांगाचे गुलाम पोर्तुगालांत पावले पूण ह्या धंद्याक नेट आयलो तो 16 व्या शेंकड्याच्या सुरवाती सावन. शेंकड्यांनी वर्सां अरब हांगासावन गुलाम व्हरून अस्तंत आशियांतल्या देशांनी विकताले. युरोपीय लाकांनी हांगाच्यो लोकांचो फायदो घेवन, तांच्याभितर झुजां लावन गुलाम धरले आनी ह्या गुलामांक अमेरिकेंत व्हरून विकपाक सुरवात केली. युरोपीय लोकांनी भेटयल्ल्या तरांतरांच्या वस्तूंत लागून हांगाचेच लोक गुलामांच्या धंद्याक फाटबळ दिवंक लागले. अस्तंत आफ्रिकेंतलो दाहोमीचो राजा गुलामांक धरचेखातीर आपलें सैन्य धाडटालो. बरेच फावट रातीच्या वेळार युरोपीय आनी तांकां मदत करपी लोक निग्रो लोकांच्या घरांक उजो लायताले आनी उज्याचे भिरांतेन पळपी लोकांक धरून गुलाम करताले. 16 ते 18 व्या शेंकड्यामेरेन हो धंदो चालूच आशिल्लो. ह्या तीनशीं वर्सांच्या काळांत सुमार देड ते दोन कोटी गुलाम अमेरिकेक व्हरून विकले. तेभायर सुलामांक व्हरपी व्हड्यांचेर परिस्थिती सामकी वायट आसताली. जाणकारांच्या मतान सुमार 40 ते 50 लाख गुलाम दर्यावेल्या प्रवासांतूच मेल्यात. गुलामांच्या वेपाराआड युरोपांत आनी अमेरिकेंत बोवाळ जावंक लागलो. गुलामगिरी थांबोवपाखातीर चळवळी सुरू जाल्यो. हे चळवळींक लागून आयिल्ल्या कायद्यान अमेरिकेंतल्या गुलामांची मुक्तताय जाली. 1787 वर्सा ब्रिटिशांनी आफ्रिकेचे अस्तंतेवेले देगेर सिएर्रा लिऑने वाठारांत मुक्त जाल्ल्या गुलामांखातीर एके वसाहतीची थापणूक केली. 1821 वर्सा अनेरिकेन ह्याच वाठारांत दुसरी वसाहत तयार केली, तिका ‘ लायबेरिया ’ अशें नांव दिलें. ही वसाहत फुडें 1847 वर्सा पुराय स्वतंत्र जाली. युरोपीय राश्ट्रांनी गुलामगिरीचेर जरी बंदी आसली तरी अरब राश्ट्रांनी ही चाल बंद जावंक नाशिल्ली. अरब देशांभितर जावपी गुलामांचो वेपार बंद करचेखातीर ब्रिटिशांनी 19 व्या शेंकड्याच्या शेवटाक न्यासालँड आनी युगांडा हे वाठार आपले सत्तेखाला घेतले आनी थंयच्यान गुलाम मेळोवपाचो अरबांचो मार्ग बंद केलो.

उद्येगीक क्रांतीउपरांत कारखान्यांखातीर माल मेळोवपाक युरोपांतल्या चडशा राश्ट्रांची नदर आफ्रिकेचेर गेली. थंयच्यान ताडाचें तेल, रबर आनी मदेराच्या लांकडाची पुरवण युरोपांत जावंक लागली. हांगा सावन कापूस, कॉफी, कोको, साकर ह्या सारक्यो गजालीय युरोपांत वचूंक लागल्यो. हांगाचो माल युरोपांत विकचेखातीर हांगाची बाजारपेठ आपल्या हातांत घेवप असो युरोपीय राश्ट्रांचो विचार आशिल्लो. ते नदरेन पोर्तुगालान 1482 वर्सा घानाच्या वाठारांत पावल दवरलें. फुडें ताणी आंगोला हांगाय आपलो शेक गाजोवंक सुरवात केली. दक्षिण आफ्रिकेंत केप टावन हांगा डच लोकांनी 1652 वर्सा उदेंतेकडेन वचपी आपल्या व्हड्यांक सामानाची पुरवण करचेखातीर आपलें केंद्र केलें. ह्या केंद्राचो फुडें वसाहतींत बदल जालो. 1658 वर्सा फ्रेंचांनी सेनेगल वसाहतीची थापणूक केली. त्या आदीं 1562 त ब्रिटिशांनी सिएर्रा लिऑने आपल्या हातांत घेतिल्लें. 1806 वर्सा तांणी केप ऑफ गुड होप चेर आपलो शेक गाजयलो. 19 व्या शेंकड्याच्या मध्यापयलींच युरोपीय देशांनी हांगा आपापल्या साम्राज्याची बुन्याद मारली.

आफ्रिका खंडाच्या भितरल्या वाठाराचो सोद लागल्या उपरांत ताचेर शेक गाजोवपा खातीर सर्त लागली. अशे तरेन ही सर्त चालू आसतना अमेरिका आनी तेरा हेर राश्ट्रांनी 1884 वर्सा आफ्रिके संबंदान एक परिशद बर्लिन हांगा आपयली. हे परिशदेंत एक थाराव आयलो. जातूंत काँगो न्हंयचे येरादारीचेर आंतरराश्ट्रीय नियंत्रण आसचें आनी आफ्रिकेंतल्या वाठारावेली युरोपीय राश्ट्रांची सत्ता तांच्या थंयच्या शक्तीवेल्यान थारावची अशें थारलें. आपल्या फायद्यापासत किरिस्तांव मिशनऱ्यांच्या थंयच्या कार्याक फाटबळ दिवन हे परिशदे उपरांत दरेक राश्ट्रान आफ्रिकेंत आपली शक्त वाडोवपाचे यत्न सुरू केले. 1904 वर्सा फ्रांसान ईजिप्ताविशीं ब्रिटनाक सगळे अधिकार दिले आनी ब्रिटनाकडल्यान मोरोक्कोचो हक्क मेळयलो. स्पेनाच्या हातांतय बरेच वाठार आयले. 1914 वर्सा जेन्ना पयलें म्हाझूज पेटलें तेन्ना लायबेरीया आनी इथिओपिया सोडून सगळे आफ्रिकन देश युरोपीय राश्ट्रांच्या गुलामगिरीखाला आशिल्ले. म्हाझुजांत जर्मनीचेर जैत मेळयल्या उपरांत राश्ट्रसंघाच्या (League of Nations) यत्नांक लागून हांगा आशिल्ल्यो जर्मन वसाहती ब्रिटन, फ्रांस आनी बेल्जियम हांकां वांटून गेल्यो पूण ह्या वसाहतींचेर शेक गाजयतल्या राश्ट्रांचेर राश्ट्रसंघाची आनी फुडें संयुक्त राश्ट्रांची नदर उरताली.

पयल्या म्हाझुजासावन दुसऱ्या म्हाझुजामेरेन चडसो आफ्रिका खंड वसाहतवादी युरोपीय राश्ट्रांच्या शेकातळा आशिल्लो. फुडें 1920 वर्सा दक्षिण आफ्रिकेंतल्या केप ऑफ गूड होप, नाताल, ऑरेंज फ्री स्टेट आनी ट्रान्सव्हाल ह्या चार ब्रिटीश वसाहतींची एकी जावन एक संघराज्य तयार जालें. हें राश्ट्र जरी ब्रिटीश राजकारणांतल्यान स्वतंत्र जालें तरी थंय कमी संख्या आशिल्ल्या ‘ गोऱ्या ’ लोकांचेच राज्य चलता. 1922 वर्सा ईजिप्त स्वतंत्र जालें. 1936 वर्सा इटलीन इथिओपियाचेर जैत मेळयलें. ह्या वेळार इटलींत मुसोलिनीचें सरकार आशिल्लें.

दरेक साम्राज्यवादी राश्ट्रान आफ्रिकेचेर आपली संस्कृताय, भाशा आनी धर्म हांचें वजें घालें. आपल्या राज्यकारभाराखातीर सकयल्या पांवड्यावेले नोकर मेळचे हे खातीर शिक्षणाचो प्रसार केलो.

दुसऱ्या म्हाझुजाच्या वेळार जर्मनी आनी इटली ह्या दोनूय राश्ट्रांचें सैन्य आफ्रिकेंत देंवलें, पूण ब्रिटीश सैन्याच्या फुडारपणाखाल हेर इश्ट राश्ट्रांनी तांचेर जैत मेळयलें. 1941 वर्सा इथिओपियाची इटलीकडल्यान मुक्तताय जाली.

1930 उपरांत आफ्रिकेंत बरेच राजकी पक्ष तयार जाले आनी तांणी आपल्या राजकी हक्कांची जाणविकाय आफ्रिकेच्या लोकांक करून दिवपाचे यत्न केले. दुसऱ्या म्हाझुजावेळार हांगा वातावरण मात्शें बदल्लें. लोक चडांतचड गिन्यान मेळोवपाखातीर फुडें सरले. 1941 वर्सा रुझवेल्ट आनी चर्चिल हांणी म्हाझुजावेळार आफ्रिकेच्या खंयच्याच राश्ट्राक इश्ट राश्ट्रां गुलाम करचीं नात. तांकां दरेकल्याक आपनिर्णयाचो अधिकार मेळटलो, अशें जाहीर केलें.

दुसऱ्या म्हाझुजाउपरांतच्यो राजकी घडामोडी चड म्हत्वाच्यो. ह्या घडामोडींतल्यान आफ्रिकेच्या चडशा राश्ट्रांच्या स्वतंत्रतायेची बुन्याद घाली. हांगा राजकी जागृताय जावन अरब,निग्रो आनी हेर फुडाऱ्यांक आपले राजकी शक्तीची जाणीव जाली. तांणी राज्य चलोवपी साम्राज्यवाद्यांकडेन स्वतंत्रतायेची मागणी केली. 1950 ते 1960 ह्या धा वर्सांत एका फाटल्यान एक आफ्रिकन देश स्वतंत्र जाले. हे गजालींक संयुक्त राश्ट्रसंघाची मोलादीक मदत जाली. 1951 त लिबिया, 1956 त ट्यूनिशिया, मोरोक्को आनी सुदान हीं राश्ट्रां स्वतंत्र जालीं. कांय राश्ट्रां मात साम्राटवाद्यांच्या शेकातळाक हालींहालीं मेरेन आशिल्लीं.

आफ्रिकेच्या आनी खासा करून निग्रो इतिहासांत 1960 हें वर्स भांगर उतरांनी बरोवपासारकें. ह्याच वर्सा 17 वसाहतींक मुक्तताय मेळ्ळी. तांतल्यो 12 फ्रेंच वसाहती आशिल्ल्यो. मध्य आफ्रिका प्रजासत्ताक, चॅड, काँगो, दाहोमी, गाबाँ, आयव्हरी कोस्ट, मादागास्कार, माली मॉरिटॅनिया, नायजर, सेनेगल आनी अपर व्होल्टा ह्यो त्यो वसाहती आशिल्ल्यो. स्वतंत्रताय मेळोवपी निमाणो देश म्हळ्यार झिंबाब्वे. पयलीं हाचें नांव ऱ्होडेशिया आशिल्लें. 1980 वर्सा तो मुक्त जालो.

आफ्रिका खंडांतल्या सगळ्या राश्ट्रांक एकठांय हाडपाचे यत्न चालू आसात पूण ह्या कामांत बऱ्योच अडचणी आसात. खंडाचो विस्तार युरोप आनी अमेरिकेपरस चड आसा. हांगा शेंकड्यांनी तरेकवार भाशा लोक उलयतात, भाशाच न्हय तर संस्कृताय विंगड विंगड आसा. उत्तरेवटेनचीं राश्ट्रां इस्लामधर्मी आशिल्ल्यान अरबी भाशा आनी अरबी संस्कृतायेचो तांचेर बरोच प्रभाव पडला. सहाराचे दक्षिणेवटेन निग्रो संस्कृताय आसा. ते भायर युरोपीय राश्ट्रांनी हांगा राज्यकारभार केल्ल्यान तांचोय बरोच प्रभाव आसा. स्वतंत्रताय मेळ्ळ्या उपरांतलेगीत इंग्लीश आनी फ्रेंच भाशा राश्ट्रभाशेच्या रुपान बऱ्याच देशांनी थीर जाल्या.

आफ्रिकन देशांकडेन भारताचे संबंद बरेच पोरने आसात. वेपाराच्या निमतान बरेचशे भारतीय हांगा गेल्ले. तेभायर उंसाच्या मळ्यांनी काम करपाक भारतांतल्यान बऱ्याचशा कामगारांची आयात जाल्ली.जगाच्या राजकारणांत आफ्रिका खंडाचें म्हत्व बरेंच वाडलां. पोरनी साम्राज्यशाय सोंपल्या उपरांत, महाशक्तींचे सत्ता गाजोवपाचे सर्तींत ह्या खंडाचो फुडारिल्ल्या देशांनी बेस बरो उपेग करून घेतला. हांगाच्या राजकी, शिक्षणीक आनी हेर मळांवेल्या फाटीं आशिल्ल्या परिस्थितीचो फायदो युरोपीय देशांक बरोच जाला.

आंगोला सारकिल्या देशांत लश्कर धाडून क्युबासारके कम्युनिस्ट देश थंय कम्युनिस्ट विचार वाडोवपाचो यत्न करीत आसात.

भाशाः

सुमार तीन शेंकड्यांआदीं दक्षिण आफ्रिकेंत वचून रावपी डच लोकांचे भाशेक ‘आफ्रिकान्स ’ अशें नांव दितात. इंग्लीशीवांगडा तिका आफ्रिकन संघराज्याची राश्ट्रभाशा म्हणून मान्यताय आसा. मूळ डच लोकांची भाशा आफ्रिकनांनी आपल्याक जाय तशी वापरुन घेतली आनी तिची थंयच्या बोली भाशांकडेन भरसण जावन ही भाशा तयार जाली. पूण ही भाशा आफ्रिकन संघराज्याची आसा. पुराय खंडांत एका लाखापरस चड लोक उलयतात तसल्यो सुमार 30 भाशा आसात. उत्तरेवटेनच्या राश्ट्रांनी अरबी भाशेचो वापर बरोच जाता. सादारणपणान नायजर-कोंगो भाशापंगड, चारी नायल आनी नायलो सहारन भाशा आनी खोसीयन भाशा अशे हांचे तीन वांटे करुं येतात.

नायजर-कोंगो भाशापंगडाच्यो सुमार 890 ल्हान व्हड भाशा आसात, तेभायर हजारापरस चड बोली आसात. हेर भाशा पंगडांच्योय अश्यो कितल्योश्योच भाशा आनी बोली आसात.

लोकः

हांगा रावपी लोक विंगड विंगड प्रकारचे आसात. उत्तर आफ्रिकेच्या वाठारांनी रावपी जे लोक आसात ते आफ्रो-आशियायी भाशा उलोवपी आसात. ह्या लोकांमदीं मोरोक्को, ट्यूनिशिया, आल्जेरियाचे बर्बर आसात. हातूंतले लोक गंवांच्या कोराचे, काळ्या दाट केंसांचे आनी पातळ नाकाचे आसात. बऱ्याच वाठारांनी वर्णसंकर जाल्ल्यान सेमेटिक भाशीक अरबांकडेन बर्बरांचो संबंद आयलो. सहारा वाठारांत तर शुवा हे अरबवंशी लोक आनी तुआरेग हे बर्बरवंशी एकामेकांमदीं बरेच भरसल्यात. अस्तंत आफ्रिकेच्या वाठारांनी खासा करून सुदान वाठारांत काळ्या आनी ह्या गंवांकोराच्या लोकांच्या संकरांतल्यान तयार जाल्ले लोक दिश्टी पडटात. उदेंत आफ्रिकेंत अरब आनी बांटू ह्या थळाव्या लोकांमदल्या संबंदांतल्यान ‘ स्वाहिली ’ संस्कृतायेचे लोक निर्माण जावंक पावले. इथिओपिआ आनी सोमाली लँड हांगा हॅमेरीक भाशापंगडाचे कुशीटीक लोक दिसून येतात. उरिल्ल्या सगळ्या वाठारांनी निग्रो लोक दिश्टी पडटात. हे लोक दाट तपकीरी नाजाल्यार काळ्या किट्ट आंगाचे, दाट मुदयाळ्या केंसाचे, बसक्या नाकाचे आनी दाट ओंठांचे आसात. हांचे चार मुखेल प्रकार आसात. सहाराचे दक्षिणेवटेनचे सुदानी; अस्तंत आफ्रिकेच्या रानांतले गिनी; दर्यादेगेवेले, मध्य आनी दक्षिण आफ्रिकेंतले बांटू आनी उदेंत आफ्रिकेचे निलॉटिक.

बांटू प्रकारचे लोक हांगा सगळ्यांत चड आसात. हांच्याभितरले पावसाच्या रानांनी रावपी पिग्मी, कालाहारी वाठारांतले सान (बुशमॅन) आनी खोयरवोय (हॉटेंटॉट्स) हे चड नामनेचे पंगड जावन आसात.

सामक्या दक्षिणेच्या वाठारांत 17 व्या शेंकड्यांत आयिल्ले युरोपीय आनी हेरकडले लोक दिसून येतात. बांटू ह्या थळाव्या लोकांकडेन तांकां आपली वसती करचेखातीर बरींच झुजां वरचीं पडलीं.

जगांतली 10% लोकसंख्या आफ्रिकेंत आसा. चडशे लोक अस्तंत आफ्रिकेच्या वाठारांत रावतात. धा लाख लोकांपरस चड लोक संख्या आशिल्लीं शारां म्हळ्यार कायरो, अलेक्झांड्रिया हीं ईजिप्त देशांत, झाइरे देशांतलें किन्शाशा, नायजेरियांतले लागोसा, तेभायर काझाब्लांका, जोहान्यबर्ग, आदिस अबाबा आनी आल्जिअर्स.

कलाकुसरः

आफ्रिकेच्या वाठारांत पूर्विल्ल्या काळासावन विंगड विंगड कलांच्यो पध्दती आनी शैली आसात. पंदराव्या शेंकड्यासावन आफ्रिका खंडाचो अस्तंतेकडल्या वसाहतवाद्यांकडेन संबंद येवंक लागिल्लो. पूण एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या शेवटासावन युरोपांतल्या संग्रहालयांनी दवरिल्ल्या आफ्रिकन कलाकुसरीक लागून जगाक ताची खबर कळ्ळी. तेचपरी युरोपीय,मिशनरी, वेपारी हांणी आफ्रिकेंत पुंजायल्ल्या वस्तूंक लागून सगळ्यांची नदर हांगाच्या कलाप्रकारांचेर पावली. पूण हांगाच्यो बऱ्यांतल्यो बऱ्यो कलाकृती वसाहतवाद्यांनी आनी मिशनऱ्यांनी लासून उडयल्ल्यान त्यो लोकांमुखार पावल्योच ना. आफ्रिकेच्या लोकांक युरोपीय लोकांनी हिणसावंक सुरवात केली आनी ताका लागून हांगाच्या लोकांकय स्वताच्या कलाकुसरीविशीं ल्हानपण आनी लज दिसूंक लागली.

आफ्रिकेंतचे कलाकार आपल्या कलाकृतींनी सैमांतल्यो गजाली तशातश्यो चित्रित करीनात.बऱ्याच कलाकृतींभितर सैमांत दिसपी गजाली वेगळे पध्दतीन निर्मीत करतात. हेच गजालीक लागून युरोपीय देशांतल्या कलाकारांचें लक्ष आफ्रिकन कलाकुसरीचेर गेलें. एकाद्रे गजालीचें वास्तववादी चित्रण करपाचे पारंपारिक कलापध्दतीक लागून उत्स्फूर्त कलानिमर्णेक आडमेळें येता अशे विचार युरोपांतल्या कलाकारांमदीं वाडीक लागिल्ले. आफ्रिकन कलेचें खाशेलेपण रोखडेंच तांच्या काळजांत रिगलें. अस्तंत आफ्रिका, सहाराच्या दक्षिणेवटेनचो वाठार, उदेंतेकडलो तळ्यांचो वाठार आनी मध्य आफ्रिका, उत्तर सुदान, आंगोला हांगा निग्रो कला चड बरेतरेन वाडीक लागली. बांटू भाशा उलोवपी लोक ह्या वाठारांनी आसल्या कारणांन बांटू कला आनी निग्रो कला हांचो विचार एकठांय जावंक लागलो. पंगडांचे आनी जातींचे फुडारी, धर्मीक फुडारी आनी राजा हांची समाजाचेर मालकी आसताली, ताका लागून धर्मीक श्रध्दा, परंपरा आनी पोरन्यो चालीरिती हांचो प्रभाव कलेचेर पडला.

धर्मीक सण आनी उत्सवांनी रुपडीं, मूर्ती सारक्या गजालींक म्हत्व आसता. थारावीक आकार आनी पध्दतीच्यो मूर्ती, पेले, वाद्यां, पेटलां, रुपडीं, आसनां ह्या सारक्यो गजाली थारावीक उत्सवांखातीर आसतात. हांगाच्या कलाकाराक आपल्या समाजाभितर मान आसता. कलेचें शिक्षण ताका गुरु नाजाल्यार घरच्या जाण्ट्यांकडल्यान मेळटा. थंयचे परंपरेप्रमाण तो कलाकृती तयार करता. मूर्तीकला ही हांगाची मुखेल कला. चडश्यो मूर्ती लांकडांत कोरांतिल्ल्यो आसतात. तेभायर हत्तीचे दांत, ब्राँझ, लोखण, फातर, माती, शिंगां, हाडां हांचोय उपेग मुर्तींखातीर जाता. दरेक पंगडाची वा जमातीची मूर्ती तयार करपाची खाशेली शैली आसता. हांगाच्या लोकांमदल्या कलाप्रकारांत दिसपी सारकेपण आनी खाशेलेपण ह्यो गजाली मतींत दवरून हांगाच्या वाठाराप्रमाण कलापध्दतीचे पांच मुखेल प्रकार करतात. 1. सुदान 2. गिनी कोस्ट 3. नायजेरिया 4. कॅमरुन 5. अस्तंत आफ्रिका आनी दक्षिणेमेरेन मध्य आफ्रिका.

सहाराचे दक्षिणेवटेंतले, सुदान हांगासल्ले कलाकार अप्रतिरूप आकार आनी भुमितीक रचणूक हांचो वापर करून मूर्ती तयार करतात. ह्यो मूर्ती उब्या आकारांचे मनीस आनी जनावरांक दोळ्यांमुखार दवरून केल्ल्यो आसतात. हातूंत मनशाचें रुप एके वेगळेच शैलींतल्यान चित्रीत करतात. ह्या वाठारांतल्यो सेकोनी-कुन, डोगोन, मोस्सी, बाम्बारा आनी बागा ह्या जमातींच्यो कलाकृती नांव घेवपासारक्यो आसात.

गिनी कोस्टचे कलाकार सैमीक गजालींचेर मूर्ती करतात. सुदानच्या शिल्पांभशेन अप्रतिरुप आकारांचो वापर कांय मुर्तींनी केल्लो दिश्टी पडटा. थंयच्या कलाकृतींनी रुपड्यांचें प्रमाण चड आसा. जनावरांचे वा मनशांचे आकार ह्या रुपड्यांक दितात. बुंडूवा सांडे, पोरो ह्या सारक्यो जमाती हीं शिल्पां निर्मितात.

आयव्हरी कोस्ट हांगाचे बौउले कलाकार मूर्ती आनी रुपडीं तयार करतना वास्तव आनी प्रतिरुप आकारनिर्मणी करतात. घाना (गोल्ड कोस्ट)चे ‘ अशांटी ’ कलाकार भांगराच्या पीठ्याचें वजन काडपाक ब्राँझची सोबीत वजनां तयार करपांत फिशाल आसात. हांगाच्या अकुआ-बा जमातींतल्यो बायलो बाळंटेर बरो जावन भुरगें सोबीत जावचेखातीर खासा पध्दतीच्यो मूर्ती गुरवारपणांत आपल्यालागीं दवरतात.

नायजेरियाच्या कलाकारांचो कलेच्या मळावेलो पांवडो बरोच ऊंच आसा. हांगाच्या बेनिन आनी आयफे कलाकारांनी तयार केल्लीं ब्राँझची आनी मातयेचीं बरींच शिल्पां सांपडल्यांत.मूर्तींभितर भूमितीक आकार आनी अलंकारिक कोरांतिल्लें काम हांची बरी भरसण पळोवंक मेळटा. एकॉय, आयजो आनी आयबो हांच्यो लांकडाच्यो कलाकृती सोबीत आसात. आयबो जमातीचे लोक रुपडीं तयार करपांतय बरेच हुशार आसात.

कॅमरून मूर्तिशिल्पांमदीं लाकडाचेर भांगराचो, ब्राँझचो नाजाल्यार धव्या धातूचो पत्रो मारून तरांतरांची आसनां तयार करतात. तेभायर हांगा मूर्तिकलेपरस बेबो, शेड्डो, सोरोप हांच्या आकारांचीं शिल्पां चड दिसून येतात. गाबाँ वाठारांतले बाकोरा आनी फँग जमातीचे लोक खाशेल्या प्रकारच्यो मूर्ति करतात. तांची शैली हेरांपरस वेगळी आसा.

काँगो वाठारांत लोखणाचे खिळे आनी पत्रे मारिल्ल्यो लांकडी मूर्ति दिसतात. अशा प्रकारच्यो मूर्ति लागीं दवरल्यार दुश्टपणां पयसावतात असो तांचो भावार्थ आसा. रुआंडा-ऊरुंडी वाठारांत शस्त्रां आनी भांगराची कलाकुसर चड आसा. ह्या सगळ्या वाठारांत बुशोंगो, बालेगा, मायूम्बे,बाकोन्गो, बाम्बाला, बायाका, बालुबा ह्यो सगळ्यो जमाती शिल्पां आनी मूर्तिंभितर आपापलें खाशेलेंपण राखून आसात.

चित्रकलेच्या मळार आफ्रिकेंत दक्षिण आनी मदल्या वाठारांत पोरन्या होंवरींनी फातरांच्या वण्टींचेर चित्रां काडिल्लीं दिसतात. रेडिओ-कार्बन पध्दतीन तपासल्या उपरांत हीं चित्रां इ.स.प. 4500 वर्सां आदलीं आसात अशें समजलां. आफ्रिकन लोकांक आंगाचेर गोंडून घेवपाचो भोव घोस्त. चडशे लोक आपल्या आंगार तरांतरांच्या भडक रंगांनी रंगोवन घेतात. पोरनीं चित्रां तांबड्या आनी काळ्या रंगांनी रंगयल्यांत. बांटू आनी बुशमॅन चित्रां काडपांत हुशार आसात.

सहाराचे दक्षिणेवटेनचें आफ्रिकन संगीत म्हळ्यार आदिम संगीताचोच एक प्रकार म्हूण वळखतात. ह्या संगीतांतलें सादेंपण, समाजीक, धर्मीक गजालींकडलो ताचो संबंद आनी नाचाचो ह्या संगीताक लाबिल्लो सांगात ह्या गजालींक लागून ह्या संगीताचें खाशेलेपण तिगून उरलां.

आफ्रिकन संगीतान जगांतल्या संगीताक मोलादीक पालव दिला. विसाव्या शेंकड्यांतलें युरोपांतलें बरेंचशें संगीत आफ्रिकन संगीताचेर आदारित आसा. आफ्रिकन लोक संगीत, जाझ, रॉक ह्यासारके प्रकार आफ्रिकन मूळ संगीतांतल्यान फुडें सुदारित केल्यात. तरांतरांची वाद्यां हांगाचे लोक वापरतात. ‘ थंब पियानो ’, ‘ झांझे ’ हीं हांगाचीं मूळवाद्यां, तेभायर ‘ हार्प ’ वा ‘झायलोफोन ’ सारक्या भायल्यान आयिल्ल्या वाद्यांचोय संगीतांत वापर जाता. ताल हें एक ह्या संगीताचें खाशेलेपण. वेगवेगळ्या वाठारांनी विंगड विंगड तरांचें संगीत आयकूंक मेळटा, पूण तालाचे नदरेन ह्या संगीतांत बरेंच सारकेपण आसा.

1904 वर्सा सुमार आफ्रिकन निग्रो कलेचेर पारीसच्या बऱ्याच कलावंतांची नदर गेली. सेझान्, गोगँ आनी व्हान गॉग हांच्या चित्रकलेच्या प्रभावान आफ्रिकेवटेन चडांत चड कलावंत शिक्षणाचे नदरेन पळोवंक लागले.