कुचिपुडी नाच
कुचिपुडी नाच, नाट्य आनी संगीत हांचो शास्त्रीय मेळ जाल्लो एक नृत्यप्रकार. कुचिपुडी नाचाक भारतीय शास्त्रीय नाच प्रकारांत एक वेगळेंच स्थान आसा. हो नाच निबर आनी उर्बेभरीत आसून अवकाश आनी कालाचेर जैत मेळोवपाचो हावेस तातूंत दिसून येता. इतल्या उत्साहपूर्ण आनी स्फूर्तीदायक मोडणांतल्यान वचून लेगीत ताचेर दृकप्रत्ययवादाची (impressionism) मात्तूय सया पडूंक ना. हो नाच उमाळो आनी स्फुरण हाडपी आसून उपाट पद्यात्मक आसा. ह्या नाचांत दोळ्यांच्य हालचालींतल्यान शौर्य आनी संवेदन हांचो आविश्कात घडटा आनी ताची समाजीक भावनिश्ठा फकत मोगीकांच्या नाजूक भावविश्वाइतलीच मर्यादित ना, तर ती सर्वस्पर्शी आसा.
आंध्र प्रदेश राज्यांतल्या ‘कुचेलापुरम्’ ह्या खेड्याच्या नांवावयल्यान ह्या नाचाक ‘कुचिपुडी’ हें नांव पडलें. सातव्या शेंकड्यांत, भक्तीचो प्रचार करपाच्या हेतान कुचिपुडी नाचाचो जल्म जालो. आंध्र प्रदेश राज्यांतल्य कृष्णा जोल्ह्यांत कुचिपुडी हें एक खेडें आसा. ह्या गावांत ३००० लोकसंख्या आशिल्ली कांय झोपडपट्टीची वसती आसा. १६०८ त, हो नाच पळोवन गोवळकोंड्याचो नबाब अब्दुल्ला कुतुबशाह खुश जालो आनी ताणें नर्तकांक तांचो राबित्याचो गांव ‘कुचिपुडी’ आनी भोंवतणचीं पांच गांव इनाम म्हूण दिलीं. कुचिपुडी गांव विजयवाड्याक सावन ५० किमी. अंतराचेर आसा. कुचिपुडीच्या भोंवतणच्या वाठाराक इतिहासीक नदरेन खूब म्हत्व आसा. कुचिपुडी गांवाच्या १० किमी. अंतराचेर आशिल्लो श्रीलाकुलम् गांव इ. स. प. दुसर्या शतमानांत सातवाहन साम्राज्याची राजधानी आशिल्ली. घांटशाळा हें बुध्द तीर्थक्षेत्र कुचिपुडीसावन कांय मैल अंतराचेर आसा. ‘पद्म’ ह्या गीतप्रकाराचो रचनाकार ‘क्षेत्रगण’ हाचें जल्मस्थान मोव्वा हें कुचिपुडी लागसारून आसा. हाचेवयल्यान अशें दिसून येता की कुचिपुडी भोंवतणच्या वाठारांत पोरनें सांस्कृतिक दायजूय आसा. पूर्विल्ल्या काळांतलीं देवळां आनी तातूंतलें कोरीवकाम, बौध्द अवशेश, अजंठा आनी एलोरा लेणी, अमरावती आनी रामप्पा देवळां हांचेअव्यल्यान अशें दिसून आयलां की आंध्र प्रदेशांतल्या शास्त्रीय नाच प्रकारांची परंपरा दोन हजार वर्सांइतली पोरनी आसा.
हेर भारतीय नृत्यप्रकारांप्रमाणच कुचिपुडी नाचांतलीं तत्त्वां भारतीय नाट्य शास्त्राचेर आदारिल्लीं आसात. सुरवातीच्या काळांत दादले आनी बायलो कुचिपुडी नाचांत शिवाविशींचे कांय पौराणिक कथाभाग सादर करतालीं. दादले शिवाच्या देवळांनी अनुष्ठानरुपी (ritual) नाच सादर करताले जाल्यार बायलो देवळाच्या कल्याणमंडपांनी देवांखातीर ‘केलिका’ (मनोरंजन) हो नाच करतालीं. उपरांतच्या काळांत, कुचिपुडी नाचांत पुनरुज्जीवन घडून आयलें आनी तातूंत वैष्णव पंथांतल्या कांय हळुवार रम्याद्भूत (romantic) घटकांचो आस्पाव जालो. कुचिपुडी कलाकारांनी भागवत पुराणांतल्यो कांय कथा सादार करपाक सुरवात केली. ताका लागून ह्या नर्तकांक आनी कलाकारांक ‘भागवतुल्’ अशें म्हण्टात. कांय वर्सां उपरांत ह्या नाचाचो उत्साह उणो जायत गेलो. पूण सिध्देंद्र योगी (१३५०-१४५०) हाणें कुचिपुडी नाचाक एक पध्दतशीर शास्त्रीय बुन्याद घालून दिली. कुचिपुडी गांवांतल्या ब्राम्हण कुटुंबांतलो पयलो भुरगो कुचिपुडी नाच प्रकाराक अर्पण करूंकूच जाय असो दंडक ताणें घालून दिलो.
कुचिपुडी नाच प्रकारांत नृत, नृत्य आनी नाट्य हांचो सोबीत संगम घडून येता. ‘नृत’ हातूंत ‘तिरमनम’ आनी ‘जती’ हांचो आस्पाव आसता. भारत मुनी हाच्या मताप्रमाण, कुचिपुडी हो पारंपरिक आनी वास्ताववादी अभिनय तासांची फाव ती भ्ररसण आशिल्लो संपूर्ण नृत्य-नाट्य प्रकार आसा. अभिनयाचे हे सोबीत भरसणेक लागून प्रेक्षकांक ‘रस’ तयार जाता. नाटकाची सैमीक माची नाचाखातीरूय वापरील्ल्यान, कुचिपुडी कला प्रकारांत नाट्य आनी नृत्य हाची सोबीत भरसण जाल्ली दिसून येता.
कुचिपुडी हें नृत्यनाट्य चान्न्याचे राती देवळाच्या आवारांत करपाची प्रथा आसा. लोकांची गर्दी चड जाली जाल्यार रस्त्याच्या एका तोंकाक माची उबारून थंय हो नाच जाता. नृत्यनाट्य सुरू जांवचेपयलीं ‘हास्यगाडू’ (विदूषक) प्रवेश करता आनी वाकडींतिकडीं तोंडां आनी अंगविक्षेप करून लोकांक हांसयता आनी तांचें लक्ष माचयेवटेन ओडून घेता. गायक आनी वाद्यवृंद माचयेचे उजवे वटेन बसतात. वाद्यांमदीं टाळ, मृदंग, व्हायोलिन. वीणा हांचो आस्पाव आसता. मागीर सूत्रधार प्रवेश करता आनी नांदी गावन नृत्यनाट्याचो आशय सांगता. नाचांतल्या मुखेल पात्रांक ‘दरूवु’ अशें म्हण्टात. कुचिपुडीचे कांय नाचप्रकार अशे: ‘शब्दम्’ म्हळ्यार एके खाशेले संगीतशैलीप्रमाण गायिल्लें आनी एकाद्र्या नाट्यपूर्ण कथाप्रसंगाचेर आदारिल्लें काव्य. हातूंतल्यो रचना नृत्याभिनयाक पोशक आसता. देखीक – ‘दशावतारशब्द’ ह्या प्रकारांत विष्णूच्या धा अवतार नृत्यांकित करतात. अशाच तरेन ‘श्रीरामशब्द’, ‘मंडुकशब्द’, ‘अर्धनारीश्वरशब्द’, ‘प्रल्हादशब्द’, ‘कृष्णशब्द’ ह्या रचनांचेर नाच करतात. ‘कलापम्’ ह्या प्रकातांत वादविवादात्मक. तत्वज्ञानात्मक आनी हेर विंगड विंगड चर्चांचो आशय आशिल्ल्यो काव्यरचना नृत्यवध्द करतात.
देखीक – ‘गील्लकलापम्’ ह्या प्रकारांत ब्राम्हण आनी गौळण हांचो तात्विक संवाद आसा. ‘भामाकलापम्’ हो प्रकारूय खासा लोकप्रिय आसा. ‘तरंगम्’ ह्या प्रकारांत एकाद्र्या खाशेल्या आराध्यदेवतेच्या लीलांचें वर्णन ल्हारांच्या तरंगांप्रमाण वेगवेगले तरेन करतात. ‘बालगोपाल तरंगम्’ ह्या प्रकारांत परातीचे कडेचेर दोनूय पांय दवरून वा पालथ्या कळशाचेर उबो रावन वा तकलेचेर उदकाचो भरिल्लो कळसो दवरून तो पडूंक दिनासतना हो नाच करतात. ‘पदम्’ म्हळ्यार पद. सगळो सैम बायलेच्या रूपांत आसून परमेश्वर हो एकूच पुरुष आसा. परमपुरुषांत लीन जावपांतूच सैमरुपी बायलेचें साफल्य आसा, असल्या आशयाचीं जायतीं पदां कुचिपुडींत आसतात.
कुचिपुडी नाचांतल्या कलाकारांची रंगभूषा सादीच आसता. पुरुषपात्रां धोतर, जाकीट तशेंच कांय अलंकार आणी मुकूट घालतात. स्त्रीपात्रांचो भेस साडी पोलको असो सादोव आसता. बायलां अलंकार आनी दागदागिने वापरतात. तातूंत लांब सोडिल्ले विणयेचेर जो दशावतार पटो वा नखेत्रपटो बसयल्लो आसता, ताका प्रतीकात्मक अर्थ आसा. ह्या पट्याचो वयलो भाग चार अलंकारांनी सोबयल्लो आसून तो चार वेदांचें प्रतीक अशें मानतात. पट्यासकयले तीन घोंस त्रीभुवनाचें प्रतीक जाल्यार दरेका घोंसाभोंवतणी ल्हानल्हान आनीकूय तीन घोंस आसतात, तें नवग्रहांचें प्रतीक अशें मानतात. विणयेवेलो हो नखेत्रपटो लांकडी आसून ताचेर भांगरापटो मारिल्लो आसता. हो नखेत्रपटो म्हळ्यार विश्वाचें एक प्रतीक अशें मानतात. हो नखेत्रपटो सत्यभामा आपले विणयेचेर घालता. सत्यभामा हो एक ‘जीव’ (आत्मो) आनी आपले विणयेचेर घालता. आनी तिणें घाल्लो नखेत्रपटो म्हळ्यार जीवाभोंवतणचें विश्व, असो हाचो खोल अर्थ आसा.
ह्या नखेत्रपट्याच्या अलंकाराविशीं एक आख्यायिका सांगतात, ती अशी: देव आनी दानवांक अमृत वांटपावेळार भगवान विष्णून मोहिनीचें रूप धारण केलें, तेन्ना ताणें हो अलंकार परिधान केल्लो. मोहिनीन परतें विष्णूचें रूप घेवन कांय युगांउपरांत भगवान विष्णून जेन्ना कृष्णाचो अवतार घेतलो तेन्ना ताणें जो नखेत्रपट्याचो अलंकार सत्यभामेक दिलो.
कुचिपुडी कलेंत नखेत्रपट्याच्या अलंकाराक म्हत्वाची सुवात आसा. ‘भामाकलापम्’ नाचप्रकार सुरू जातकच सत्यभामा पड्ड्याचे एके वटेन उबी रावता आनी नखेत्रपटो आशिल्ली आपली केंसाची लांब विणी लोकांक दिसतली अशे तरेन पड्ड्याचे दुसरे वटेन सोडटा. प्रेक्षकांमदल्या खंयच्याय कलाकाराक, सत्यभामेचें सवंग करून माचयेवेले सत्यभामेवांगडा सर्त करपाखातीर हें एक जाहीर आव्हान आसता. हें आव्हान स्वीकारून तातूंत कोणूय जैतिवंत जालो जाल्यार ताका सत्यभामेचे विणयेवयलो नखेत्रपटो इनाम म्हूण फाव जाता. कुचिपुडी नाच परंपरेंतलो हो वांटो म्हळ्यार एक खाशेलेपण जावन आसा. कुचिपुडी नर्तकांचे अलंकार ‘पुंगू’ लांकूड, ‘बडीदा’ लांकूड आनी हेर लांकडांपसून तयार केल्ले आसतात. बायलां नर्तक वट्ट ३२ वेगवेगळे अलंकार घालतात जाल्यार दादले नर्तक तलवार, गदा आनी रूपडें मेळून वट्ट १० अलंकार घालतात.
कुचिपुडी नाचप्रकारांतल्या मुखेल नर्तकांनी कोराडा नरसिंहराव, सत्यनारायण शर्मा, इंद्राणी रेहमान, यामिनी कृष्णमूर्ती, रीतादेवी हांचो आस्पाव जाता. लक्ष्मीनारायण शास्त्री, चिंता कृष्णमूर्ती हे कुचिपुडीच्या मळावेले नामनेचे सुरू जावन आसा.
संदर्भ
[बदल]