शक्तिदेवता

देवनागरी

Romi

शाक्त संप्रदायाचें सगळ्यांत श्रेश्ठ अशें उपास्य दैवत. शक् म्हळ्यार समर्थ जावप ह्या धातूक क्तिन् प्रत्यय लागून शक्ती हें नांव जाला. सामर्थ्य, पराक्र, प्राण हे शक्ती शब्दाचे तीन मुखेल अर्थ आसात. दर एका घटकांत कार्याच्या उत्पादनाक उपेगी आनी त्या घटकापासून केन्नाच वेगळावंक मेळना असो जो खाशेलो धर्म आसता ताका शक्ती अशें म्हणटात. दर एका घटकाची खाशेली अशी एक शक्त आसता. ताका लागून शक्तीय खूब आसात.तातूंतल्यो तीन शक्ती मुखेल आसात त्यो अश्यो-१)अंतरंग:हे शक्तीक नारायणाची स्वरूपशक्ती अशें म्हळां.२)तटस्थ:स्वरुपात्मक न्हय आनी विजातीय न्हय, अशे शक्तीक तटस्थ म्हळां आनी ३)बहिरंग:महतत्वा पसून पृथ्वी मेरेन आनी समस्त भौतिक वस्तूंसकट अशी जी संवसाररूप प्रकृती तिका बहिरंग शक्ती म्हणटात.

हेर देवतां भशेन शक्तीच्याय रुपाची कल्पना केल्या. सामर्थ्याचें प्रतीक असो शींव हें तिचें वाहन आसा. ती चतुर्भुज, अश्टशुज, दशभुज, अष्टादशभुज आसा. तिच्या हातांनी त्रिशूळ, खड्ग, खेटक, परशू अशीं शस्त्रां आसात. तिच्या कपलाचेर तिसरो दोळो आसा. तिका चंडी, चामुंडा, भैरवी, कात्यायनी, कौशिकी, त्रिपुरा, ललिता, श्रीविधा, कामारण्या, मीनाक्षी, भगनती अशीं नांवां आसात. दर एका नांवा रुपाचें एक खाशेलपण आसून ताचे फाटल्यान कितेंय तरी कथा आसा.

शक्तीचीं कार्यां: नारायणाचे शक्तीक महालक्ष्मी अशें नांव आसा. लक्ष्मीतंत्रांत ती स्वता आपलीं कार्यां सांगता तीं अशीं-

तिरोभावस्तथा सृष्टि: स्थिती: संहतिरेव च । अनुग्रह इति प्रोक्तं मदीयं कर्मपश्रकम् ।

अर्थ-१)तिरोभाव म्हळ्यार कर्मरूप अविधेन जीवात्म्याक रेवाडटा २)सृश्टी ३)तिचो सांबाळ ४)सृश्टीचो संहार आनी ५)अनुग्रह म्हळ्यार जीवात्म्याक मोक्ष मेळोवन दिवप हीं म्हजीं पांच कर्मां आसात.

शक्तीचीं तीन मुखेल रुपां: मूळ जी आधा शक्ती वा महामाया तिका दुर्गा म्हणटात. हे दुर्गेनूच फुडें देव कार्या खातीर आनी मनशाचे उदरगती खातीर प्रसंगा प्रमाण तीन रुपां घेतलीं. महासरस्वती हीं तीन रुपां त्रिगुणात्मक आसात. महाकाली ही तमोगुणी आसून ती त्याच गुणांच्या रुद्रशिवाकडे संबंद आसा. महालक्ष्मी ही सत्वगुणी आसून ती जगदंबा आसा आनी सत्वगुणी विष्णुकडे संबंद आसा.तिका ही विदयादायी देवता आसा. ह्या तिनूय रुपांच्यो उत्पतिकथा मार्कंडेय पुराणांतल्या सप्तशतींत दिल्यात. तांचो आपरोस असो आसा-

१)महाकाली: प्रलय काळांत विष्णु योगनिद्रेंत शेषशय्येचेर न्हिदिल्लो आसतना, ताच्या कानांतल्यान मधु आनी कैटभ नांवाचे दोन दैत्य भायर सरले. पयलींच तांकां ब्रम्हा दिसलो. ते बरोबर ते ताका मारपाक धांवले. ब्रम्ह्यान भगवंताचे योगनिद्रेची तोखणाय करून तिका सांगलें, तूं ह्या असुरांक भुलय आनी त्या विष्णुक जागो कर. तें आयकताच विष्णुच्या आंगांतल्यान महाकाली उत्पन्न जाली आनी विष्णु जागो जालो. उपरांत विष्णु आनी त्या दैत्यांचें झूज पेटलें. माहाकालीन त्या दैत्यांक वेवस्तित भुलयले आनी तांकां बुध्दिभ्रम जालो. तांणी विष्णुक सांगलें, तूं बरो झूज खेळटा आमी तुजेर प्रसन्न जाल्यात, तुका जाय तो वर माग. ताचेर विष्णुन आपल्या हातांनीच तांकां मरण येवचें असो वर मागलो. दैत्यांनी विष्णुक जाय तसो वर दिलो पूण एक अट घातली, जे सुवातीर उदक आसचेंना अशाच जाग्यार विष्णुन तांकां मारचें कारण त्या वेळार प्रलय जाल्ल्यान सगली पृथ्वी उगकान भरिल्ली. विष्णुन तांची अट मान्य केली आनी आपले मांडयेर तांच्यो तकल्यो घेवन कापून उडयल्यो. अशे तरेन महाकालीन मधु-कैटभांचे बुध्दीक असो भ्रम केलो

२)महालक्ष्मी: महिषासुर नांवाचो दैत्य महाबली जालो आनी ताणें देवां कडे झूज सुरू केलें इंद्राक हारोवन तो स्वता देवांचो राजा जालो उपरांत सगळे देव ब्रम्हदेवाक घेवन विष्णु आनी शंकरा म्हऱ्यांत गेले आनी तांकां ही खबर सांगली. ते बरोबर विष्णु, शंकरासयत सगळ्या देवांच्या आंगांतल्यान एक तेजीश्ट असो झोत भायर आयलो आनी तातुंतल्यान महालक्ष्मी ही देवी उत्पन्न जाली. देवांनी आपापलीं शस्त्रां तिका दिवन महिषासुराचो वध करपाक सांगलें. तिणें एक व्हड गर्जना करीनी फुडें महिषासूर आयलो. ताणें महालक्ष्मी कडे व्हड झूज केलें. पूण महालक्ष्मीन ताचो वध करून देवांक अभय दिलें

३)महासरस्वती: शुंभ-निशुंभ हे दैत्य देवांक हारोवन स्वता य‌‌‍ज्ञ भोक्ते जाले. तेन्ना देवांनी हिमालयाचेर वचून पार्वतीची तोखणाय केली. त्या वेळार पार्वतीच्या आगांतल्यान जी देवी प्रगट जाली तीच महासरस्वती. तिणें शुंभ-निशुंभा कडे झूज करून तांकां मारले.

अशीं हीं दुर्गेची तीन रुपां आसात. दर एका रुपांत आनीक दोन दोन रुपां प्रविश्ट जावन तिनूय रुपांचें त्रिवृत्करण जालें.उपरांत त्या णव रुपांक नवदुर्गा हें नांव मेळ्ळें. ते खातीर शक्तितंत्रांत णव ह्या आंकडयाक चड म्हत्व आसा.

भारतीय दर्शनांत तंत्रशास्त्र हें आगळें वेगळें दर्शन आसा. तातुंतले शक्तीचें स्वरूप दिव्य आनी उदात्त आसा. तंत्रीकांनी तिका सृश्टीचें आदीकारण मानल्या.एका तंत्रांत शक्तीचें वर्णन केलां तें अशें-

यस्यादृष्टो नैव भमण्डलांशो यस्यादास्यो विद्यते न क्षितीश:। यस्यातज्ञांत नैव शास्त्रं किमन्यैर्यस्याकार:सा पराशक्तिरेव ।।

अर्थ-पराशक्तीक विश्र्वांतलो खंयचोच भाग अदृश्ट ना. तिचो दास ना असो खंयचोच राजा ना. पराशक्ती जाणना अशें कसलेंच शास्त्र ना आनी जाका आकार आसा अशें सगळें म्हळ्यारूच पराशक्ती आसा.

पुराण काळांत देवीविशीं खुबशीं पुराणां निर्माण विंगड विंगड कथांच्या रुपान लोक मनाचेर ठसयलें आनी देवांक लेगीत शक्ती मुखार नमयले.

बौध्दांची शक्तिपुजा: बौध्द धर्मांत शक्तिपुजेचो आरंभ महायान पंथाच्या विकासा वांगडाच जालो. तारा, हारीती, वसुंधरा, प्रज्ञापारमिता, प्रविश्ट जाल्यो. तांच्यो मूर्तीय तांणी निर्मिल्यो. पांच ध्यानी बुध्दांच्यो पांच स्वतंत्र शक्ती तांणी मानल्यो. अक्षोभ्याची लोचना, वैरोचनाची तारा, अमिताभाची पांडरा, अमोघवज्राची आर्यतारा आनी रत्नसंभवाची मामकी अशीं तांचीं नांवां आसात. बौध्द तंत्रांत हे दर एके शक्तीचे उपासने खातीर खाशेले मंत्र, मुद्रा, मंडल आसात. बौध्दांचीं जायतीं शक्तितंत्रां आसात.त्या तंत्रांनी तांणी शक्तीक शून्य हे संज्ञेन संबोधल्या. ह्या सगळें उत्पन्न जाता आनी तातूंतच सगळ्याचो विलय जाता. हें परमशून्य आसा. नैरात्मेचो संबंद शक्ती हीं जशीं परस्पर संश्र्लिश्ट आसतात तेच प्रमाण

तिबेटी बौध्दांत तारा हे देवतेक सगळ्यांत उंचेलें स्थान आसा. उग्रतारा, वज्रतारा, तारेच्यो मूर्ती घडयल्यात आनी चित्रांय निर्माण केल्यात

जैनांची शक्तिपुजा: जैनांच्या श्र्वेतांबर मनांत दर एका तीर्थंकराची एक एक शासनदेवी मानल्या. जैनांत चक्रेश्र्वरी हे देवीक खूब म्हत्व आसा. रोहिणी, प्रज्ञप्ती, श्रृंखला अशा सरस्वतीच्या सोळा प्रकारच्या विदयाव्यूहाक जैनां भितर मान्यताय आसा. शाक्त संप्रदायाच्या जैनांनी आपल्यो शासनदेवता, विदयादेवी आनी चक्रेश्र्वरी हांच्यो मूर्तीय घडयल्यात. तशेंच दर एका तीर्थंकाची परीचारिका म्हूण एक यक्षिणी आसता.शाक्त संप्रदायांत शक्तीचीं जीं विंगड विंगड रुपां आकाराक आयल्यांत तींच रुपां यक्षिणी ह्या रुपांत वेगळ्या नांवांनी जैनांनी आपणायल्यांत. तांत्रिकांच्या षट्चक्रवेधपदद्तीक अणसरूक त्या ध्याना भितर षडस्थ नांवाच्या ध्यानांत ताणें वर्णमयी देवाचें तिंतन सांगलां. जैन मंत्रांनी प्रणव, माया हीं बीजाक्षरां शाक्त तंत्राच्या अनुरूपच आसतात.

शक्तिपुजा आनी उपासना: शक्तिपुजा ही स्मार्त आनी तंत्रीक अशा दोन पदद्तींनी करतात. स्मार्तपुजा ही सात्त्विक आसता. सात्त्विक उजासना पांच प्रकारांनी सिध्द जाता, ते प्रकार अशे आसात-

१)अभिगमनः देवप्रतिमेची आनी देवदराची नितळसाण राखप. २)उपादनः पुजेचें साहित्य एकठावज. ३)योगः इश्ट देवतेकडे आत्मभावना ४)स्वाध्यायः मंत्रांचो अर्थ जाणून ताचो जप करप, स्तोत्रपाठ, नाम गुणसंकीर्तन, हेर ५)इज्याः वेदशास्त्रविहित चतुःषष्टयादी उपचारांनी पुजा करप

मंत्र, यंत्र, चक्र, न्यास,मुद्रा,दीक्षा,भूतशुध्दी, प्राणप्रतिश्ठा हीं तंत्रीक उपासनेचीं आंगां आसात. चर्चा,क्रिया,योग हे प्रकारूय आसात. तंत्रसाधक चडकरून श्रीयंत्राचेर देवाची उपासना करतात. साधक स्वभावा प्रमाण पशू,वीर वा दिव्य आसता. वीर साधकाक

गुरूच्या सान्निध्यांत रहस्यसाधना करची पडटा हे साधनेचीं दोन रुपां आसतात-एक चक्रसाधना आनी दुसरी लतासाधना. पुराणकारांनी अशे तरेन शक्तिमाहात्मय प्रस्थापीत करतकूच शैव आनी वैश्णव संप्रदायांकूय आपापल्या मतांची शक्तितत्व आपणावंक लायलें.शैव संप्रदायांत उपरांत

अदभुतरामायणांत सीता ही रामाची शक्ती जाली. तेच भशेन देवी भागवतांत राधा ही कृष्णाची शक्ती मानल्या.

विदयाराज्ञी मंत्राची साधना करतना चवसश्ट शक्तींची आवरणपुजा करपाची आसता. कुलेशी, कुलनंदा, वागीशी, भैरवी, उमा, श्री, शांती, चंडा, धूम्रा, काली, करालिनी, महालक्ष्मी, कंकाली, रुद्रकाली,सरस्वती,वाग्वादिनी, नकुली, भद्रकाली,शशिप्रभा, प्रत्यंगिरा,सिध्दलक्ष्मी, अमृतेशी,चंडिका,खेचरी, भूचरी, सिध्दा, कामाक्षी, हिंगुला, बला, जया, विजया, अजिता, नित्या, पराजिता, विलासिता, घोरा, चित्रा, मुग्धा धनेश्वरी, सोमेश्र्वरी, महाचंडा, विद्या,हंसा, विनायिका, वेदगर्भा, भीमा, उग्रा, वैद्या,सद्गती, उग्रेश्र्वरी,चंद्रगर्भा,ज्योत्स्ना,सत्या, यशोवती, कुलिका, कामिनी,काम्या, ज्ञानवती, डाकिनी, राकिनी, लाकिनी, काकिनी, शाकिनी आनी हाकिनी अशीं तांचीं नांवां आसात.

-कों.वि.सं.मं