न्याय संस्था
न्यायसंस्था म्हळ्यार दोन पक्षकारांमदल्या झगडयांचो तिसरे व्यक्तीकडल्यान निवाडो करपाक घडयल्ली संघटना वा यंत्रणा.पुर्वील्ल्या काळात जेन्ना दोन मनशांमदी वा पगडामदीं झगडें जातालें,तेन्ना त्या तंटयाचो निवाडो ते मनीस वा पंगड आपल्या शारिरीक बळग्याचेर करताले.न्यायसंस्था हो हाचेमुखावयलो पावडो आनी मनशाचे संस्कृतीक उदरगतीचो म्हत्वाचो भाग. न्यायसंस्थेचे तीन मुखेल घटक आसता. दोन पक्षकार, ताचेमदीं उपरासपी तंटो आनी तंटयाचो निवाडो करपी तिसरी व्यकती.
इतिहास
[बदल]न्यायसंस्थेची मुखेल शकत म्हळ्यार, लोकांमदी न्यायसंस्थेविशीं आशिल्ली आदराची भावना.वयले वयर पळोवक अशें दिसता की न्यायखात्याच्या आदेशांक शासनाचे शक्तीचोच आदार आसता.पूण दुसरे वटेन पळेत जाल्यार न्यायखात्याचे आदेश पाळपाची शासनाचेर सक्तीच उरता.केन्ना केन्ना निवाडो करपाखातीर कायदयाची गरज आसताच अशें ना.दोनूय पक्षकारांचे म्हणणें आयकून त्या तंटयापुरतो निकाल दिवं येता.पूण न्यायबुद्दीचें समाधान जावपाखातीर समान स्वरूपाच्या झगडयांचो निर्णय सारको जावक फावो,ह्या तत्वाप्रमाण खंयच्या वेळार कोणें कशें वागपाचें हें थरोवपाची गरज उपरासली,ताका लागून निवाडो करतना समाजीक रूढी आनी धर्मीक आज्ञांचें पालन करपाक सुरवात जाली. तेचप्रमाण कसल्याय तंटयाचो निर्णय करतना तसल्याच तंटयाचे पोरणे निर्णय तपासून पळोवपाची प्रथा जावन पडली.हातूंतल्यान ‘बंधनकारक पूर्वदाखल्याची’ (Binding Precedent) कल्पना जल्माक आयली.समाजीक रूढी, नितीक आनी धर्मीक संकेत हेच सुर्वेचे कायदे आसले.शासनान तयार केल्लो धर्मातीत कायदो उसरा अस्तित्वात आयलो.न्यायदानाचें काम सुरर्वेक धर्मगुरूंच्या हातात आसले. धर्मवचनां हो कायदयाचो मुखेल आदार आसलो.देवाक प्रसाद लावपाची प्रथा भारतावागडाच ग्रीस, इजिप्त ह्या देशांनी आसली.यायाल्या, देवळांनी भरतालीं आनी पुजारी न्यायदान करताले.कालातरान युरोपांत धर्मीक न्यायालयां स्थापन जाली.पुर्विल्ल्या न्यायसंस्थेचो भर तंटयाचो निवडो करपाचेर नासलो.जाल्यार दोगांय मदल्या एका पक्षकाराचो गुन्यांव साबीत करपाचेर आसलो.सोपूत घेवप, मंत्र म्हणप, प्रसाद लावप, दिव्य करप असल्या पद्दतीक म्हत्व आसलें. हाचें उपरांतच्या काळांत न्यायसंस्था हो राज्यसंस्थेचोच एक वांटो जालो.न्यायदानाचो अधिकार धर्मगुरू इतलोच राजाचेय कक्षेंत येवपाक लागलो.राजा स्वता वा आपणें नेमिल्ल्या अधिका-यांच्या आदारान न्यायदान करपाक लागलो.अशें तरेन न्यायसंस्थेचेर राजकीय सत्तेचें नियंत्रण आयलें.पुर्विल्ल्या ग्रीस देशांत अॅथॅन्सांत न्यायाल्य भरतालें. ताचें स्वरूप नागरिकांची समिता कशी आसलें.राजा निर्णय दितालो आनी तो देवान राजावरवी वदयल्लो कौल वा निवाडो अशें मानून घेताले.इ. स. प. सुमार ४५३ वर्सा ग्रीसांत, भोंवपी न्यायाधिशांची नेमणूक.ते ते सुवातेर आनी अॅथॅन्सांत ४० न्यायाधिशांची समिती स्थापन करपाचो रिवाज सुरू जालो.भौशीक लवाद पद्दतूय सुरू जाली.रोम शारांत न्यायसंस्थेची उदरगत बेस बरी जाल्ली. पुर्विल्ल्या रोमी दिवाणी न्यायालयांत सादारणपणान एकूच न्यायाधीश आसतालो.चवकशेचें स्वरूप मुळावें आनी निमाणें अशा दोन पावडयाचेर थरयल्लें आसलें.खटलो सामकोच किचकटीचो आसल्यार चड न्यायाधीश नेमताले.सरंजामशाय पद्दतीन न्यायनिवाडो करतले.दोन कुळामजगती उपरासपी तंटे वा कूळ आनी हांचेमदी उपरासपी तंटे चड करून जमनीसंबंदी आसताले आनी ताका लागून धनयाचो न्याय ताचें हक्क बळिश्ट करपाचे नदरेन लागतालो.सरंजामदारांचे हें पक्षपाती धोरण जाग्यार हाडपाक राजाचीं भोंवडें न्यायाल्या ब-याक पडलीं.न्यायदानाच्या कामाक राजा स्वता वतालो वा आपल्य अधिका-यांक धाडटालो आनी खुबशा फावटी कुळांवटेन निवाडो दितालो.न्यायसंस्थेचे उदरगतीतलो फुडलो पावडो म्हळ्यार न्यायसंस्थेची शासनाकडल्यान जाल्ली वांटणी.सुर्वेक राजा आपूण न्यायदान करतालो.उपरांत ताचे सल्लागार राजाचे वतीन न्यायदान करपाक लागले.एकाच अधिका-याकडेन शासकीय आनी न्यायीक अशी दोन तराची कामा आसली.कांय तेपान ह्या सल्लागारांची न्यायासंबंदातली आनी शासकौय कामा वेगळी जाली.तेराव्या शतमानांत इंगंलडात Court of exchequer, Court of Common Pleas आनी Court of King’s Bench अशी तीन न्यायाल्या स्थापन जाली.ल्हान स्वरूपाचे तंटे सोडोवपाखातीर Justice of Peace हे अधिकारी नेपाची पद्दत सुरू जाली आनी सादारण लोकांच्या हातांत न्यायदान करपाचो हक्क पावलो.
फ्रांस देशांत राज्यक्रांती उपरांत न्यायसंस्थेत उदरगत जायत गेली. थंय अव्वल न्यायाल्याचें अधिकारपण व्हडल्या स्वरूपाचें जावन रावलां.अव्वल न्यायालयांवयर अपील न्यायालय आसा आनी ताचेवयर सर्वोच्च न्यायालय(Supreme Court) आसता. तेभायर थंय शासकीय न्यायालयूय आसा.सरकारी हुकुमांआड दाद ह्या न्यायालयांत मेळटा.अमेरिकॅत कायदेमंडळ आनी जातकूच न्यायसंस्थाय आनी राज्यांच्यो न्यायसंस्था,अशो दोनूय संस्था अस्तित्वांत आसता.केद्रीय न्यायसंस्थेचीं न्यायालय राज्य पातळेचेर लेगीत आसता.तीं फक्त राज्यघटनेचेर आदारीत संघराज्यीय प्रस्न वा संघराज्यांच्या कायद्यविशीचे तंटे सोडयतात.संघराज्यांच्यीय सर्वोच्च न्यायालयांत अपील करपी तजवीज केल्ली आसा.
प्रशासकीय न्यायालय
[बदल]युरोपांत प्रशासकीय न्यायालयाची पद्दतशीर उदरगत जाली.शासनसंस्थेच्या हक्कांची राखण, भौवशीक हिताची राखण, अधिकाराभायलें शासकी कृत्य रद्द थरोवप,नागरीक आनी शासनसंस्था हांचे मजगतीं उपरासपी तंटे सोडोवप ह्या सारकी कामां ह्या प्रशासकीय न्यायालयाचे कक्षेंत आसता.भौशीक हिताचे नदरेन निवाडो दिवप हें प्रशासकीय न्यायालयाचें खाशेलेंपण.भारतात मात युरोपाभाशेन स्वतंत्र प्रशासकीय न्यायालयां नात. हागां मंत्री, सचीव, आयुक्त, न्यायाधिकरण सारकिल्यो संस्था हे प्रस्न सोडयतात.तांच्या निवाडयाआड नागरिकांक उच्च न्यायालयाकडेन गाराणें मांडपाक मेळटा.तशेंच खाशेली परवानगी घेवन सर्वेच्च न्यायालयाकडेन अपील करूक मेळटा.
सेना न्यायालय
[बदल]सैनिक दळांत शिस्त आनी नेम नागरी जिणेपरस वेगळ्या स्वरूपाचे आसतात.हाका लागून स्वतंत्र सेना न्यायालयांचे स्थापणूक करपाची गरज उपरासली चड करून ह्या न्यायालयाचे न्यायाधीश सैन्यांतलेच वडील अधिकारी आसतात.सेना न्यायालयाची चड उदरगत रोमी काळंत जाली. भारत देशांत इंगलंड देशाप्रमाणच सेना कायदो तयार केला हातूंत काळाप्रमाण बदल जायत रावले.१९५० वर्सा लोकसभेन ह्या कायधयाक संमती दिली. नावीक दळाचें न्यायालय १९३४ वर्साच्या नावीक अधिनेमां प्रमाण स्थापन केल्लें.१९५० वर्सा हवाई दळाचेंय वेगळें न्यायालय स्थापन केलें. भारतीय सेनेच्या तिनूय दळांचीं वेगवेगळीं न्यायलयां आसता.
उद्देगीक न्यायालयां
[बदल]उद्देगीक तंटयांचो आकडो आनी विविधताय ह्यो दोनूय गजाली उद्देगीक क्रांती उपरांत खूब प्रमाणांत वाडल्यो.ह्या तंटयांचो निवाडो करपाखातीर वेगळो कायदो करपाची गरज निर्मण जाली भारतांत उद्देगीक न्यायालयांच्या मळार खूब उदरगत जाल्या.पगारवसुली, नुकसान - भरपाय हांचेविशीं तंट सोडोवपाखातीर वेगळी न्यायालयां आसतात.सर्वसादारण मजूर-मालक तंटयाखातीर मजूर न्यायालयां उद्देगीक न्यायाधिकरणां,करंद्रीय आनी राज्य आासनांच्या अधिनेमाप्रमाण स्थापन केल्यांत.संप, टाळेबदीं, नोकरेच्यो अटी, नोकरेंत उपरासपी प्रस्न आनी तंटे हेविशी उद्देगीक न्यायालयां निवाडो करतात.तांच्या निवाडयाक पाळो दिलोना जाल्यार दंडूय फर्मावपाक शकतात.उद्देगीक न्यायालयाच्या निर्णयाआड उच्च न्यायालयांत अपील करू यरता आनी ताचेवयलें अपील सर्वोच्च न्यायालयाकडेन करचें पडटा.
वेपारी न्यायालयां
[बदल]मध्य युगांत युरोपात'Law Merchant' नावाचो वेपारी कायदो अस्तित्वांत आयलो.जमनीवल्यान तशें दर्यावयल्यान जावपी वेपार सोंपो करपाचे नदरेन हो कायदो फुडें बरोच विकसीत जालो.सध्या फकत फ्रांस, बेल्जियम आनी लॅटीन अमेरिकेंतल्या कांय भागानी वेपारी न्यायालय अस्तित्वांत आसात.पूण ह्या न्यायालययांक आंतराष्ट्रीय पावडो उरूक ना.
भुरग्यांचीं न्यायालयां
[बदल]ह्या न्यायालयांचो हेत गुन्यांव करपी भुरग्यांक ख्यासत दिवप हो न्हय, जाल्यार गुन्यांव करपाक भुरग्यांक कसली परिस्थिती प्रवत करता हाचें निरीक्षण करप आनी बालगुन्यांवकाराचें हीत पळोवपाचे नदरेन फावो ते उपाय येवजप.
भारतीय न्यायसंस्था
[बदल]पुर्विल्लया काळांत हेर भारतांतूय न्यायसंस्था संघटीत नाशिल्ली.न्यायाचें प्रतीक राजा आनी न्यायदान हें ताचें काम असो समज आसलो वेव्हारांत दिवप- घेवप विशींच्यो कागळी, समाजीक आनी वैयक्तीक गुन्यांव हांचो निवाडो राजान करपाचो आसलो.पूण तो निर्णय एकल्याचो जांवक जायना म्हणून न्यायसभा राजाक आदार करताली.कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रांत न्यायसबा, दाचे, गुन्यांव,ख्यासत, साक्षीदार आनी तामची गवाय ह्या गजालीविशीं विस्तारान म्हायती दिल्ली आसा. मुसलमानी राजवटीत बादशा हो न्यायालय आसतालें.तेभायर दिवाण-ई-अला, दरोगा-ई-अदालत, काझी मुफ्ती, अमीन दप्तर,फौजदारी अदालत, ल्हान अदालत असलीं तरेकवार न्यायालयां आसताली.मराठयांचे राजवाटीत शिवाजीन अश्टप्रधान नेमिल्ली.तातूंत एक न्यायाधीश आसतालो.आनी तो न्यायवेवस्थेचो मुखेल आसतालो ब्रिटीशांनी १७२६ वर्सा कलकत्ता,मद्रास आनी मुंबय 'Mayor's Court' नावांच्या न्यायालयाची स्थापणूक जाली.१७७३ कलकत्त्याक सर्वोच्च न्यायालयाची स्थापणूक केली.मद्रास आनी मुंबय 'Records Court' नावांची न्यायालयां आसलीं. मागीर ती बरखास्त जावन 'सर्वोच्च न्यायालय' स्थापन केलें १८६१ वर्सा केल्ल्या High Court Act ह्या कायद्याप्रमाण मुंबय, कलकत्ता आनी मद्रास उच्च न्यायालयां निर्माण केली.१९३५ वर्साच्या अधिनेमाप्रमाण मध्यवर्ती न्यायलय स्थापन केलें, ताका संघ न्यायालय अशें म्हणटाले. ताचेवयलो अपील प्रिवी काउन्सिलाकडेन करचो पडटलो. १९४९ वर्सा १९४९ वर्सा प्रिवी काउन्सिलाचो हिदुस्तानावयलो अधिकार काडून घेतलो आनी संघ न्यायालयाचें रूपांतर सर्वोच्च न्यायालांत जालें. २६ जानेवारी १९५० सावन नव्या संविधानाप्रमाण संघ न्यायालय सोंपून दिल्लीक सर्वोच्च न्यायालय निर्माण केलें.न्यायालयां मुखार येवपी प्रकरणां चड करून दिवाणी आनी फौजदारी ह्या दोन प्रकारांनी वांटून घेतात आनी न्यायाधिशांची कार्यकक्षा थरयतात.दिवाणी,फौजदारी आनी कार्यकारी अशीं तीन तराची न्यायालया आसतात.जिल्ह्याचे मुखेल सुवातेर जिल्हो न्यायधीश आसता. जिल्ह्याच्या दर एका तालुक्याच्या गावांत एक वा तालुको व्हडलो आसल्यार चड न्यायाधीश आसतात.दिवाणी प्रकरणा सबंदांत न्यायकक्षा वा अधिकारिता तीन गजालीचेर आदारिल्ली आसता. १)दाव्याचें स्वरूप २)दाव्याचें रकमेचो आंकडो ३)थरावीक वाठारावयलें नियत्रंण ही प्रदेशीक कक्षा सरकारी आदेशाप्रमाण थरयतात. कनिश्ट न्यायालययाच्या निर्णयाआड उच्च न्यायालयाकडेन अपील करपाक मेळटा.फौजदारी खटल्यानी दर एका जिल्ह्यात जिल्हो न्यायाधीश आसता.जिल्ह्याचो न्यायधीश दिवाणी आनी फौजदारी आशीं दोनूय तरांची कामां पळोवपाक शकता. ह्या न्यायाधीशाच्या हाताखाला पयलो वर्ग आनी दुसरो वर्ग न्याय दंडाधिकारी आसतात.तांचेकडल्यान गंभीर स्वरूपाचे खटले जिल्हो न्यायाधिशाकडेन धाडून दितात. जिल्हो न्यायाधिशांच्या निवाडयाआड उच्च न्यायालय आनी ताचे उपरात सर्वोच्च न्यायालय ह्या अनुक्रमान अपील करूक मेळटा.सर्वोच्च न्यायालयान दिल्लो निर्णय सकयल्ल्या न्यायालयांच्या न्यायाधिशांच्यो नेमणुको राश्ट्रपती करता न्यायसंस्था निर्भय,निपक्ष आनी कसल्याच दबावासावन मुक्त आसलेबगर न्याय मेळपाक कठीण जाता न्यायालयाचें स्वातंत्र्य हें कायधाचें राज्य 'Rule of Law' हे संकल्पनेचेर आदारून आसता.