कंवची

सिलिका (रेंव) ७५% , सोडा अश २०%, चुनो ५% हांची सारकी भरसण करून तयार जाल्लो अस्फटिक-अकर्बनीक असो पारदर्शक वा अर्दपारदर्शक असो पदार्थ, कंवचेचे जशे वेगवेगळे गणधर्म जाय, तेचप्रमाण तातूंत कॅल्शियम, शिशें, लिथियम, सिरियम आदी धातवीय ऑक्साइडांची भरसण करतात. कंवचेचो वापर मनीस खूब पूर्विल्ल्या काळासावन करीत आयला. आयच्या काळांत कंवचेचो सर्रास उपेग जाता. सदच्या वेव्हारांत कंवचेच्यो कितल्योश्योच वस्तू दिसरून येतात.

कंवचेचो सोद कसो लागलो, हे विशीं एक दंतकथा आसा ती अशी-कांय फिनिशियन वेपारी वाळवंटांतल्या रेंवेचेर आयदनांक चुन्याच्या फातराचो आदार दिवन रांदप करता आसतना आयदना पोंदचे रेंवेंत कंवचेसारको पदार्थ तयार जाल्लो दिसून आयलो. ही गजाल खरी आसूंक फाव, कारण कंवचेचो सोद पयलीं सिरियांत लागलो, अशें प्लिनी हाणें बरोवन दवरलां. ईजिप्त ही कंवचेच्या सोदाची जल्मभूंय आसा अशें पयलीं मानतालो. पूण कंवचेचो सोद ईजिप्तांतूच लागलो,अशें म्हणपाक पुरावो मेळना. रोमन साम्राज्यकाळांत सगळ्या देशांनी मोट्या प्रमाणांत कंवचीकलेचो प्रसार जालो. मध्युगांत कॉन्स्टॅंटिनोपल हांगा राजाश्रय मेळिल्ल्यान कंवचीकलेची परत उदरगत जाली. व्हेनिस, जर्मनी, फ्रांस, स्पेन, इंग्लंड, चीन, अमेरिका हांगाय कंवचीनिर्मणी जावपाक लागली. भारतीय लोकांक कंवचेची माहिती आशिल्ली, हाचे उल्ल्ख जायत्या पोरन्या संस्कृत ग्रंथानी मेळटात. देखीक: यजुर्वेद, कपिष्टल-कठसंहिता, शतपथ ब्राह्मण, तैत्तिरीक ब्राह्मण, चरक संहिता, महावग्ग, चूल्लकग, कौटिलीय अर्थशास्त्र, आचारांग सूत्र, औपपातिक सूत्र, हितोपदेश ह्या ग्रंथांत कंवचीकामाचें उल्लेख मेळटात.

कंवची सैमीक आनी कृत्रिम अशा दोन प्रकारांची आसता. कृत्रिम कंवची करपाक सिलिका वा बोरोन ऑक्साइड वा फॉस्फोरस ऑक्साइड, एक गालक (flux) आनी एक स्थिरकारक (stabilliser) हांकां वितळायतात. वितळिल्ली वस्त स्फटिकीकरण जायनासतना न्हिवतकच ताच्यापसून तयार जाता. जेन्ना शिलारस द्रव ताच्या संतुलन स्फटिकीकरण तापमानाखाला थंड जाता, तेन्ना ताचें स्फटिकीकरण जांवक पावना आनी हाका लागून एक अस्फटिक घट्ट वस्त तयार जाता, जिका सैमीक कंवची अशें म्हण्टात. हे कंवचेक क्रमबध्द स्फटिकवैज्ञानिक अणुरचना नासता. सादरण तापमानांत ही कंवची अंशथीर आसता आनी देखून कांय काळान तिचें स्फटिकीकरण जाता, जे प्रक्रियेक ‘डिव्हिट्रीफिकेशन’ अशें म्हण्टात.

रसायनीक संघटन आनी जलसंयोग अवस्था हाचेवेल्यान कंवचेंचे दोन प्रकारांत वर्गीकरण केलां: १. अम्लीय (acidic) कंवची २. क्षरक (basic) कंवची. अम्लीय कंवची ही चड करून निवळ,रंगविरयत आसून तिचो प्रणमनांक (Refractive index) १.५१ परस उणो आसता. क्षारक कंवची निवळ कापये कोराची वा काळी वा काजळे सारक्या कणांची अपारदर्शक निवळ कापयर कोराची वा काली वा काजळे सारक्या कणांची अपारदर्शक आसून तिचो प्रणमनांक चडसो १.५४ परस चड आसता. अम्लीय कंवचेपसून तयार जाल्ल्या फातराक ‘ओबसिडियन’ आनी ‘प्युमिस’ अशें म्हणटात. ‘ओबसिडियन’ फातर सादारण ७५० ते ९५०°से. तापमान आशिल्ल्या रायोलिटिक लाव्हारोसाचें ‘द्रुतशमन’ जावन तयार जाता. हातूंत उदक ओडून घेवंक शकता; आनी जेन्ना उदकाचें प्रमाण १०% इतलें जाता, तेन्ना त्या फातराक ‘पिचस्टोन’ अशें म्हण्टात.

जेन्ना रायोलिटिक लाव्हा रोसाचे बोमाडे येवन फेणेर तयार जाता, तेन्ना ताच्यापसून तयार जाल्ल्या फातराक ‘प्युमिस’ अशें म्हण्टात. हे कंवचेक हवेचे बोमाडे खूब आसतात आनी देखून मेकळ्यो सुवाती कंवचे परस चड आसतात. क्षारक कंवची ही बेझाल्टीक लाव्हारोसापसून तयार जाल्ली आसता. हातूंत मुखेल दोन प्रकार आसतात. एक म्हळ्यार ‘सिडेरोमेलन’, जी निवळ काढये कोराची आसता आनी तातूंत कुहर (vesicles) सामकीं उणीं आसतात आनी दुसरी ‘टॅचिलाइट’ जी काळे काजळेसारक्या दिसपी कणांची आसून हातूंत खूब कुहर आसतात.

क्षारक कंवचेचो जलसंयोग (hydration) आनी ऑक्सिडीकेण जावन एक हळडुवी वा काफयेकोराची वस्त तयार जाता, तिका ‘पॅलागोनाइट’ अशें म्हण्टात. पाचव्या रंगांत परिवर्तन जालें जाल्यार ताका ‘क्लोरोफियाइट’ अशें म्हण्टात. कंवची वेगवेगळ्या रंगाची आसूंक शकता.कंवचेचो रंग हो तातूंत आशिल्ल्यान कॅटायनांप्रमाण (cations) फुडले तरेन घडटा: Fe+2-पाचवों,Fe+3-हळडुवो, Cr+3-तांबडो वा पाचवो, Ti+4-निळो, Mn+2-गुलाबी V+3-पाचवो, Li+1-फिकट गुलाबी.

कंवची सिलीका कसापसून तयार करतात, जातूंत सोडा आनी चुनो हे घटक कमी प्रमाणांत आसतात. आलुमिना आसल्यार जाता, पूण ताचें प्रमाण थाराविक मर्यादेइतलेंच आसता. सादारण कंवचेचे वस्तूंत तें प्रमाण ४% इतलें आनी प्रकाशीय आनी ऊंची गुणवत्तेची कंवची वस्तूंत तें प्रमाण ०.१% परस उणें आसता. तशेंच आय्न ऑक्साइडचें प्रमाण प्रकाशीय कंवचेखातीर ०.०२ ते ०.०५% इतलें, तर जनेलांची कंवची आनी बाटल्यांखातीर करतात ती कंवची हांच्याखातीर हें प्रमाण ०.५% इतलें आसता.

कंवचेचे कितलेशेच प्रकार आसात. दरेका कंवचेचें रसायनीक संघटन आनी प्रकृतीक गुणधर्म हेर प्रकारांपरस वेगळे आसतात. दरेका प्रकारची कंवची कांय खाशेल्या उपेगांखातीर वापरतात.देखीक- बाटल्यो, कंवचेचीं पात्रां, तावदानां, वक्लांची भिंगां आनी रसायनीक प्रयोगशाळेंत वापारपाचीं कंवचेचीं उपकरणां, वेगवेगळ्या तरांच्या कंवचेपसून तयार करतात. कंवचेचीं उपकरणां , वेगवेगळ्या तरांच्या कंवचेपसून तयार करतात. कंवचेचे कांय मुखेल प्रकार अशे: दुदी कंवची, पत्रित सुरक्षित कंवची, दृढीकृत कंवची, फिगर्ड ग्लास, फोम कंवची (foam glass), तंतुरूप कंवची, रंगीत कंवची, व्हायकर कंवची.

कंवचेचो उपेग अर्कशाळा सामान, घरांक लागपी सामान, जनेलां, बाटल्यो, प्रकाशीय उपकरणां, खनीज-लोकर, कंवची-लोकर, कंवची-रेशीम, कंवची-तूंत, कांकणां, मणी हांचेखातीर करतात. कंवचेचो उपेग गरमी आनी आवाज निरोधक म्हूणूनय करतात. कंवची करपाक उपेगाक येवपी कच्चो माल भारतांत रीवा आनी बांदा (उत्तर प्रदेश), बुंदी (राजस्थान), भुरद्धान (बंगाल),कोलार (कर्नाटक) आनी राजमहाल(बिहार) ह्या जाग्यांनी मेळटा.