कन्नड भास
कन्नड भास मुखेलपणान कर्नाटक राज्यांतले लोक उलयतात. ह्या राज्या उदेतेंक तेलुगु, उत्तरेक मराठी, अस्तंतेक कोंकणी, तुळु आनी दक्षिणेक तमीळ ह्यो भाशा उलयतात.
१९८१ चे जनगणेप्रमाण कन्न्ड भास उलोवप्यांची संख्या विंगडविंगड भागांत फुडलेतरेन आसा. भारतांत कन्नड भास उलोवप्यांची वट्ट आंकडो २,६८,८७,८३७ कर्नाटकांत कन्न्ड भास आसा. भारतांत कन्नड भास उलोवप्यांची वट्ट आंकडो २,६८,८७,८३७ कर्नाटकांत कन्न्ड भास तमीळनाडूंत कन्न्ड भास उलोवप्यांचो आंकडो ११,४९,८९३ गोंयांत कन्न्ड भास उलोवप्यांचो आंकडो ३३,५१२ आंकड्यांचे नदरेन पळयल्यार भारतीय भासांमदीं कन्न्ड भाशेचो क्रमांक आठवो तर द्राविड भाशावर्गांत मोडटा. दोन हजार वर्सां आदींसावन ही वेव्हाराची भास म्हूण प्रचलित आसा. महाभारत आनी पाणिनीच्या व्याकरणग्रंथांत ‘कर्नाट’ आनी ‘कुंवल’ हीं देशवाचक उतरां मेळटात. इसवी सनाच्या आरंभाक ग्रीक भूगोलशास्त्री टॉलेमी हाणें बादामी, हंपी, कलकेरी,मुदगल ह्या नांनांकडेन जुळपी गांवांची नांवां सांगल्यामत. हातूंतली कांय नांवां शुध्द कन्नड आसात. इ.स. २०० वर्सा जावन गेल्ल्या हालराजाच्या ‘गाथासप्तशंती’ ह्या प्राकृत ग्रंथात जाग्याजाग्यार कन्नड उतरां मेळटात.
कन्नड साहित्याचो इतिहास (लेखक:रं श्री.मुगळि) ह्या पुस्तकांत ‘कर्णाट’हें उतर ‘केनाडु’ वा ‘कर्नाड’ (व्हड आनी उंचवट्याचो देश)ह्या कन्नड उतरांचें कन्न्ड रूप अशें म्हळां.
‘कर्नाड’ हें उतर फुडें कन्नड ह्या रूपान देश आनी भाशा सुचोवपी उतर जावन रावलें.
द्रविड भासांमजगतीं कन्न्ड भाशेंत सगळ्यांत पोरनी लिखीत परंपरा आसा. इ.स. ४५० च्या सुमाराक संस्कृत भाशेवांगडा कन्नड भाशेचो वापर जाल्लो दिसता. णव्या शतमानांत हे भाशेंत साहित्यनिर्मणी जावपाक लागली. ‘कविराजमार्ग’ हो कन्नड साहित्यांतलो पयली ग्रंथ जावन आसा.
‘हळेगन्नड’ आनी ‘होसगन्नड’ ह्यो कन्न्ड भाशेच्यो दोन अवस्था सादारणपणान नदरेक येतात. णव्या शतमानासावन सुमार बाराव्या शतमानामेरेन ‘हळेगन्नड’ प्रचारांत आसलें. उपरांत इकराव्या शतमानांत ल्हानसो उगम पावन बाराव्या शतमानांत व्हड प्रवाह जावन ‘होसगन्नड' मुखार सरलें. ११,१२,१३ आनी १४ व्या शतमानांत ‘हळेगन्न्ड’ कांय ग्रंथांत रूढ जाल्या. १५ व्या शतमानांत ताची व्याप्ती उणी जायत गेली. १७ व्या आनी १८ व्या शतमानांत ताचें पुनरूज्जीवन जाल्लें दिसून येता. १९ व्या आनी २० व्या शतमानांत मात ‘होसगन्नडाक’ चड म्हत्व मेळ्ळें.कन्नड भाशेच्या इतिहासांत ‘हळेगन्नड’ आनी ‘होसगन्नड’ असो कालविभाग करप बरोबर न्हय अशें रं श्री. मुगळी म्हण . ‘हळगन्नड’ आनी ‘होसगन्नड’ हे वेगळे थारावपी लक्षणां अशीं:हळगन्नड होसगन्नड विजातीय संयुक्तांक्षरां सजातीय संयुक्तांक्षरां (इदं) (इद्दनु) सबिदुंक शब्द अबिदुंक शब्द (कूंदलु) (कूदलु) ‘प’ कार प्रयोग ‘प’ काराजाग्यार ‘ह’ काराचो उपेग (पालु) (हालु)नाम पदांक आख्यात प्रत्यय जोडून क्रियापदाचो एके तरेचो अर्थ काडप हें हळेगन्नाचें खाशेलेपण जावन आसा. ‘केशवन्’ ह्या नामपदाक ‘एन्’हें उत्तम पुरू॑ष एकवचन प्रत्यय जोडल्यार ‘केशवनेन’म्हळ्यार ‘उणे केशवनाचो हाचो आसा’ असो अर्थ जाता. पिरियेक म्हळ्यार ‘आमी जाणटे व्हड आसात’ असो अर्थ जाता. पिरियेक म्हळ्यार ‘आमी जाणटे व्हड आसात’ असो अर्थ जाता ‘हळगन्नड’ आनी ‘होसगन्नड’ पयलीं ‘नडुगन्नड’ आशी अवस्था आसली अशें कांय लोकांचें म्हणणें आसा. वयल्यो दोनूय अवस्था मानल्यार कन्नड भाशेच्यो वट्ट चार अवस्था मानच्यो पडटात. सध्या कन्नड कोश लेखनाक तयार जायतसावन हेर भासांतलीं उतरां कन्नड भाशेंत आयल्यांत. संस्खृत-प्राकृतांतलीं उतरां तातूंत चडांतचड प्रमाणांत आस्पावल्यांत. मराठी,अरबी,फारसी,उर्दू,इंग्लीश,तेलुगु,तमीळ ह्या भाशांतल्यान ती पूर्णत्वाक पावल्या.
सन १९६१ वर्साचे जनगणनेप्रमाण कन्नड भाशेंत बत्तीस बोलींची नावां अशीं अडविचंची,बडगा,विजापुरी,गोलारिकन्नड,हरण शिकारी,होलिया,कन्नड,कारंदी,कर्नाटक,कुरूंब,उरळी,आटविका,चट्टिभाषा-कन्नड, हालियान,कडुभाषा, कट्टुनाइकन, कोनावर कुरूव-कन्नडम्, लिंगायती, मदारी-कन्नड, मंगलोरी, मोची,मोंतादेंचेट्टी, म्हैसूर,पल्लवकल, बुडुबुडिके, कोराचा, कोराम-कन्नड,नागरी-कन्नड,नाइकी-कुरूंब, सोळग-कन्नड आनी वाणी.
व्याकरण: (नाम):
[बदल]नामांत तीन लिंगां आनी दोन वचनां आस्पावतात. सत्रीलिंग स्त्रीव्याक्तीवाचक,पुल्लिंग पुरूषव्यक्तीवाचक आनी नपुंसकलिंग हेरवाचक आसता. अनेकवचन प्रत्यय लावन हाडटा. नाम आनी सर्वनामाक प्रत्यय लागतकच ताच्या मूळ स्वरूपांत विकार जावन स्पमान्य रुप घडटा. अनेकवचनाचे प्रत्यय: अन्दुरू (पुरूष आनी स्त्री वाचक नात्याची संज्ञा) अरू (हेर स्त्री वाचक नात्याची संज्ञा) अरू (हेर स्त्री परूषवाचक नाम) हे प्रत्यय आसात. नपुंसकलिंगाक-गळु हो प्रत्यय लागता. पूण तो वैकल्पिक आसता. देखीक:अण्ण (व्हड भाव)- अण्णन्दिरू अक्क (व्हड भयण)- अक्कन्दिरू हुडुग (चलो)-चुडुगरू सोसे( सून)-सोसेरू सर्ननाम:सर्वनामां फुडलेतरेन आसतात. एकवचन अनेकवचन प्रमथ पुरूष नानु नानु नावु व्द्रितीय पुरूष नीनु नीवु,तावु (तुमी) तृतीय अवनु अवरू स्त्री अवळु अवरू नपुंसकलिंग अदु (तें) अवु इदु(हें) इवु प्रश्र्नार्थक यावनु(कोण?) यारू विशेषण: विशेक्षणा केन्नाच बदलनांत म्हळ्यार लिंग वचन, विभक्ती हांचें प्रमाण तांची रूपां बदलना. कांय खास परिस्थितींत तांकां सर्वनामाचक प्रत्यय लागतात.
क्रियाविशेषण: क्रियाविशेषणांवरी दिसपी जायतीं उतरां जायतेफावट नामासावन घडटात. पूण कांय स्व:तसिध्दय आसात.
क्रियापद: क्रियापदाचें मूळ, फकत धातू वा प्रत्यय सिध्द धातू अशें आसता. वर्तमानकाळाचो प्रत्यय त्एअत्एउत् वा भूतकाळाचो द्/त्/इ/ इंद वा शून्य आसा. तृतीयपुरूष सोडल्यार क्रियापदांत लिंगभेद व्यक्त जायनात.
आज्ञार्थाचें एकवचनी रूप म्हळ्यार धातूचें मूळ रूप. अनेकवचनांत ताका’इरि’ हो प्रत्यय लागता. एकवचन होगु’वच’ माडू ‘कर’ अनेकवचन होगिरि माडिरि
वर्तमानकाळाचीं रूपां अशीं: एकवचन अनेकवचन प्रथम पुरूष नानु होगुत्तेने नावु होगुत्तेवे व्दितीय पुरूष नानु होगुत्ती नीव होगुत्तीरि तृतीय पुरूष अवनु होगुत्ताने अवरू होगुत्तारे (पुल्लिंगी) तृतीय पुरूष अवळु-आके होगुत्ताळे अवरू होगुत्तारे (सत्रीलिंगी) तृतीय पुरूष अदु होगुत्तदे अवु होगुत्तवे (नपुंसक लिंगी) वर्तमानकाळाचें नकारार्थी रूप धातुक ‘अदु’ हो प्रत्यय आनी निमाणें इल्ल हें नकारार्थी जोडून जाता: होगु ताचे होगु+अदु=होगुवदु, होगुवदु+इल्ल= होगुवदिल्ली (वचना) हें रूप जाता. तीं सगलीं पुरूषांत, लिंगांत आनी वचनांत तशींच उरतात.
भविश्यकाळाचीं रूपां स्वतंत्र आसलीं तरीय जायते फावट तातूंत तेखातीर ‘वर्तमानकाळाची’रूपांय वापरतात. सकर्मक भूतकाळांत कर्मणि प्रयोग ना.
कन्नड भाशेंतलीं कांय वाक्यां: निन्न हेसरू एनु? (तुजें नांव कितें?) पेटेयिंद अक्कियन्नु तंदेनु (बाजारांतल्यान तांदूळ हाडले?) अवनु पेटेयिंद काइ पल्ले तरूवनु (तो बाजारांतल्यान भाजी हाडटलो.) ओब्ब राज इद्दनु (एक आसलो राजा) अवनिगे इब्बरू राणीयरिददरू (ताका दोन राणयो आसल्यो)
कन्नड साहित्य
[बदल]द्राविड भाशावर्गांतली ‘कन्नड’ ही एक म्हत्वाची भास जावन आसा. कन्नड साहत्याचो इतिहास (रं श्री. मुगळि) ह्या पुस्तकांत ‘करनाडु’ वा ‘कर्नाड’(व्हड उंचवट्याचो देश) ह्या कन्नड उतरांचें ‘कर्णाट’ हें संस्कृत रूप आसूंये अशें म्हळां. ‘कर्नाड’ हें उतर मुखार ‘कन्नड’ ह्या उतरांत बदल्लें आनी भाशा आनी देश सुचोवपी उतर जालें. कर्नाटकांत आयिल्ल्या असंतंती लोकांनी ह्या उतरांचो उच्चार ‘क्यानरीज’ असो केलो.
कन्नड भास दोन हजार वर्सां पयलीं सावन वेव्हाराची भास म्हूण समाजाभितर घोळटा.महाभारत आनी पाणिनीच्या व्याकरणग्रंथांत ‘कर्णाट’ आनी ‘कुंतुल’ ही देशवाचक उतरां मेळटात.इ.स. आरंभाक ग्रीक भुगोलशास्त्री टॉलेमीन बादमि, हंडी, कलकेरि,मुदगल ह्या नांवांकडेन जुळपी गांवांचीं ब=नांवां सांगल्यांत. हातूतली कांय नांवां शुध्द कन्नड आसात. इ.स. २०० वर्सा जावन गेल्ल्या हालराजाच्या ‘गाथासप्तशती’ ह्या प्राकृत ग्रंथांत जाग्या-जाग्यार कन्नड उतरां मेळटात.
कन्नड साहित्याक देड हजार वर्सांची व्हड परंपरा आसा, कन्नड साहित्य काळखंडाचे सादारणपणान ५ वांटे जातात.
१.पंपपूर्वकाळ-(आरंभासावन इ.स-९४० मेरेन) २ (९४०-११५० इ.स.) ३. बसवकाळ (११५०-१४००) ४ कुमार व्यासकाळ (१४०० ते १९००) ५. आर्विल्लो काळखंड (१९००-उपरांत)पंपपूर्वकाळ:इ.स.च्या ३ –या शतमानासावनचे जे शिलालेख कर्नाटकांत मेळ्ळ्यात ते संस्कृत आनी प्राकृतांत बरयल्ले आसात. इ.स. ४५० त मेळिल्लो ‘हल्मिडी शासन’ हो शिलालेख पयल्या कन्नड लेखनाची कुरू अशें मानतात. सात्व्या शतमानांत साहित्यिक लक्षणां आशील्ले जायते शिलालख मेळ्ळ्यात. इ.स. ७०० तलो, कप्पे अरभट्टाच्या सभावाचें चित्रण करपी बादामीचो शिलालेख साहित्यिक संस्कारानी नाटिल्लो आसा. णव्या शतमानांत रचिल्लो ‘कविराजमार्ग’ हो ग्रंथ उपलब्ध कन्नड ग्रंथांतलो सगळ्यांत प्राचीन ग्रंथ मानतात. ह्या ग्रंथाचो कर्तो श्री विजय आसुंये अशें कांय विव्दान मानतात. दंडिच्या ‘काव्यादर्श’ ह्या काव्य शासत्रग्रंथाचो हो अणकार आसलो तरी भारतीय आनी कन्नड अंशांचो समन्वय सादपाखातीर लागपी प्रज्ञा हातूंत दिसून येता. ‘वडडारधना’ हो आध्य कन्नड गध्य ग्रंथ आसून तातूंत धर्मीक हेतान बरयिल्ल्यो जैन महापुरूशाच्यो एकोणीस कथा आयल्यात. ह्या ग्रंथाचो कर्तो शिवकोट्याचार्य हो जावन आसा. कन्नड गध्य-साहित्यंतलो हो अप्रुप असो ग्रंथ आसो ग्रंथ आसून तातूंत धर्मीक हेतान बरयिल्ल्यो जैन महापुरूशाच्यो एकोणीस कथा आयल्यात. ह्या ग्रंथाचो कर्तो शिवकोट्याचार्य हो जवान आसा.दुर्विनीत (सुमार ६००) हाणें भारवीच्या किरातार्जुनीयामदल्यापंदराव्या सर्गाचें ‘भाश्य’, गुणाढ्याच्या पैशाची भाशेंतली ‘बृहत्कथेचो’ संस्कृतांतलो अणकार आनी शब्दावतार हो व्याकरणाग्रंथ रचलो पूण हातूंतलो एकय ग्रंथ उपलब्द ना.
तुंबलूराचार्य (सुमार ६५०) ह्या जैन धर्मीय कवीन जैनतत्वांचे प्रतिपादन करपी ‘चूडामणि’ नांवाचो १६,००० श्लोक संख्येचो ग्रंथ बरयलो. श्यामकुंदाचार्य (सुमार ६५०) हाणें जैनतत्वाचेर ‘प्राभृत’ हो शास्त्रग्रंथ बरयलो. सैगोट्टे शिवपूर (सुमार ८००) ह्या गंगराजान गजशसत्राचेर ‘गजाष्टक’ नांवाचें आठ भागांचे काव्य रचलें. आसर्ग (इ.स. सुमार ९००), गुणनंदी (इ.स. सुमार ९००) पयलो गुणवर्म (९०७-९२०) ह्या साहित्यिकांचो हेर कडेन उल्लेख यरता,पूण तांचे साहित्य मेळना. विमळोदय नागार्जुन ह्या साहित्यिकांसंबंदीची म्हायतीय मेळना.‘गुणगांकीयम्’ नांवाचो एक कन्नड धंदोग्रंथय ह्या काळांत जावन गेल्ल्याची म्हायती तमिळ धंदोग्रंथांत मेळटा.
सादारणपणान कन्नड साहित्याचो हो वैभवाचो काळखंड आशिल्लो अशें मानतात.
पंपकाळ (१४०-११५०): इकराव्या शतमानासावन कर्नाटकांतले राजकी आनी समाजीक जीणेंत नव्या युगांचो आरंभ जालो. धर्मीक जैन,शैव आनी वैष्णव हे धर्म आनी पंथ आपल्या मताचो प्रसार आनी आत्मसरंक्षणाखातीर वावुरताले. अशा संघर्शाच्या काळांत ह्या काळांतलें साहित्य रचलें. पंपकाळांतलो चडशे कवी जैन आसले. ताच्या काव्यांत आलाशिरो दिवपी राजाचें चरित्र आनी त्या काळावयली राजकी आनी समाजीक जीण दिसता, तर आगमीक काव्यांत तीर्थंकरांची,म्हापुरूशांचौ आनी सम्राटांची चरित्र आयल्यांत. ह्या काळांतली सगळीं महाकाव्यां ‘चंपू’ प्रकारातलीं आसात. तेभायर ‘कंद’, ‘गळे’,‘अक्कर’, ‘त्रिपदी’ आनी हेर जानपद वृत्तछंदाचीय तातूंत भरसण जाल्या.
पंप हो धाव्या शतमानांत जावन गेल्लो म्हान कवी आसलो.कन्नडाचो आदिकवी अशी पदवी ताका मेळ्ळ्या. आदिपुराण आनी विक्रमार्जुन-विजयम् वा पंपभारत हे ताचे दोन काव्यग्रंथ. ताची प्रतिभा, कल्पना वैभव, उतरांचो सुमेळ, नादमाधुर्य, भाशेंतली गोडसाण ह्या विंगडविंगड कारणांक लागून कन्नडसाहित्यांत मानाची सुवात जोडून बसल्यात. ताच्या ह्या काव्यांक लागूण ताची एक व्हड परंपरा उपरांतच्या कन्नड काव्यांत तयार जाली. पोन्न (९५० इ.स.) आनी नन्न (९९० इ.स.) हेय ह्या काळांतले म्हान कवी आसले. पोन्नाचेर कालिदासाचो प्रभाव पडिल्लो. ताणे ‘शांतिपुराण’ हें शांतिनाथ तीर्थंकराचें पुराण आनी सध्या सांपडनाशिल्ले ‘भुवनैकरामाभ्युदय’ ही दोन महाकाव्यां आनी ‘जिनाक्षरमाले’ ही जिनाक्षरमाले’ ही जिन स्तुती रचली. नन्नान पांच काव्यां रचलीं.तातूंतलीं ‘साहसीविजय’ आनी ‘अजित पुराण’ हीं दोन काव्यां मेळटात. ह्या काव्याचेर पंपाचो प्रभाव आसलो तरी स्वताच्या प्रभाव आनी स्वतंत्र्य व्यक्तिमत्तवावरवीं ताणें कन्नड साहित्य परजळून उडयलां.
ह्या काळांतल्या हेर कवींमदीं चावुंडराय (९७५) हो गध्यकार म्हूण नांवाजल्लो. ताणें ‘त्रिषष्टि लक्षण महापुराण’ वा ‘वुंडराय’ पूराण नांवाचो ग्रंथ बरयलो. पयलो नागवर्मन्(९९०) हाणें ‘छंदोंबुधी’ आनी ‘कर्नाटक कादंबरि’ हे दोन ग्रंथ बरयले अशें मानतात. दंडनायक (१०३०) हाणें ‘पंचतंत्र’ कन्नडांत हाडलें. चंद्रराजान कामशास्त्राचेर ‘जातकतिलक’ नांवाचो ग्रंथ रचलो. नागचंद्र(११००) हो अभिनवपंप म्हूण गाजलो. मल्लिनाथ-पुराण आनी रामचंद्रचरित-पुराण ह्यो ताच्यो दोन चंपूरचना जावन आसात. सोप्या आनी रसाळ भाशेंत कन्नड काव्य रचड्यांमदीं नयसेन(१११२) हाचो जागो सगळ्यांत वयर आसा.ताणें ‘धर्मामृत’ नांवाचें काव्य बरयलें. ब्रह्मशिव (११५०) हाणें ‘समय परिक्षे’ हो तात्विक ग्रंथ पध्यांत रचलो. तेभायर ताणें ‘त्रैलोक्य चूडामणि’ हें स्तोत्र रचलें. दुसरो नागवर्मन् (११४५),उदयादित्य (११५०), चंद्रराज (१०४०), राजादित्य (११२०) ह्या कवींनीय कन्न्ड साहित्यांत मोलाची भर घाल्या, सुस-या चावुंडरयाचो ‘लोकोपकार’ हो ग्रंथ, उका अर्थान विश्वकोश आसून तातूंत पंचांगफलवर्णम, पाकशास्त्र, वास्तुप्रकरण, विषवैध्यक, वृक्षायुर्वेद,पंचांगफलवर्णम, पाकशास्त्र, वास्तुप्रकरण, विषवैध्यक, वृक्षायुर्वेद.
बसवळाक (११५०-१४००): बसवकाळाक क्रांतिकाळ वा स्वतंत्रतायेकाळ म्हण्टात. ह्या काळांत राजकी अस्थिरतायेक लागून कनाटकांत उंचाबाळाय उप्रासली. कल्याणच्या चालुक्य वंशाचो नाश, कलचूरी वंशाचो अस्त, दक्षिणेचे होयसळ आनी उत्तरेचे यादव हांचेभितल्लीं झुजां, तेराव्या शतमानासावन मुसलमानांनी घाल्ल्यो घुरयो हाका लागून ह्या राज्यांतलो भौस प्रभावित जालो. चौदाव्या शतामानाचे सुर्वेक विध्यारण्याचे प्रेरणेन विजयनगरच्या साम्राज्याची थापणूक जाली जेवरवीं हेर गजालीवांगडाच साहित्यकलेचीय उदरगत जाली.
बसवकाळांत वेगवेगळ्यो साहित्य-परंपरा आनी प्रवाह भितर सरले.‘भक्ति’ हो काव्यांचो मुखेल विशय आसले. कन्नड भाशा-साहित्याचे नदरेंतल्यान ह्या काळांत घडिल्ले दोन म्हत्बाचे बदल फुडलेतरेन आसात. १. व्याकरणाचे नेम सोंपे जाले. २, पोरने कन्नड भाशेची सुवात नवे कन्नड भाशेन घेतली.कन्नड काव्याच्या मळार वचनकारकवी, क्रांतीकवी आनी मार्गकवी अशें कवींचे तीन वर्ग वयर सरले.
'वचनकारकवी':साध्या , सोप्या आनी सुटसुटीत शैलींत, नीत शिलोवपी जीं कवनां रचपाक आयलीं, तांकां वचनां अशें म्हण्टात. शिवशरणांचीं वचनां (वीरशैव संतांची) ही बसवकाळांतली म्हत्वाची घडणूक आसली तरी समाजांतल्यान सगळ्या थरांतल्या जाती- जमातींनी ह्या काळांतलें वचन साहित्य गिरेस्त केलें. वचनाकार आपल्या वचनाच्या निमणे आपले इश्टदटवतेचें नांव मुद्रिका म्हूण वापरताले. हे एक वचनाचटं खाशेलेपण जावन आसा.
अल्लमप्रभू(इ.स. सुमार ११५० ), बसवेश्वर (इ.स.११३१-११६७), अक्कमहादेवि(इ.स.सुमार ११६०), चेन्नबसण (इ.स. सुमार ११६०) सिध्वरामय्य (इ.स. सुमार ११६०),आंडय्य हे व्हड रचनाकार आसले. अल्लमप्रभुच्या वचनांत ज्ञआनसिध्द, संप्रदयातित. स्वैर आनी ताच्या व्हड व्यक्तिमत्ववाचें पडबिंब पडिल्लें दिसता.भक्ती हो बसवेश्वराच्या काव्य-वचनांचे मुखेल दिशय आसा. ताच्या वचनांत सामाजाच्या दोशांचेर, कमीपणाचेर खर दुशण समज पळोवंक मेळटा. ताणें नवें समाज वेवस्थेविशींच्या सुत्रांचेर आपलें मत चवनांत परगटायलां. अक्कमहादेवीच्या वचनांत आपल्या संवसारीक जीणेंतल्यो देखी आनी नामनेच्यो म्हणी चड वापरल्यात. अध्यामत आनी शृंगार हांचो एकवट सोदून तो वचनगंधांन बांदापचें कंसबय तिणें दाखयलां. योगांगात्रियविधी नावांचो एक ताक्विक स्वररूपाचो ग्रंथ तिणें रचलो. चेन्नबसरामय्यान मिश्रस्तोत्रविधि, बसवस्तोत्रात्रिविधि, अष्टावरणस्त्रित्रत्रिविधि हीं काव्यां रचलीं.
'क्रंतीकवी': कन्नड काव्यांत नवो प्रवाह निर्मूपाचें श्रेय हरिहराक (इ.स.सुमार ११३५) वता. हाणें रगळे छंदांत, शेंकड्यांनी काव्यां रचली।. ‘बसवराज देव रगळे’ आनी ‘नंबिय्ण्णन रगळे’ हीं दोनखंडकाव्यां, चंपूशैलींतलें काव्य ‘गिरिजाकल्याण’ आनि कांय शतककाव्यां ताचे सहित्य रचनेंत आस्पावतात. राघवां (इ.स. सुमार १२२५) हाणें षट्पदी छंदात काव्यरचना केली. ताचे ‘हरिश्र्वंद्र काव्य’,‘वीरेश चरिते’, ‘सिध्दराम चरित्र’, ‘सोमनाथ चरिते’ हे ग्रंथ सांपडटात. ह्या कालखंडांतल्या हेर कवींमदीं केरेय पध्यरस (इ.स. सुमार १२००), पाल्कुरिके सोमनाथ (इ.स.सुमार १२००), सोमराज (इ.स. सुमार १२२५), कुमार पध्यरस, भिमकवी (इ.स. सुमार १४००),पध्यरस (इ.स. सुमार १४००) हांचो आस्पाव जाता. पाल्कुरिके सोमनाथ हाणें रगळेगळु, वचनगळु आनी शीलसंपादने ह्यो कन्नड रचना रचल्यो. ताच्या तेलुगु ‘बसवपुराण’ ग्रंथांचो अणकार भीमकवीन केलो.
मार्गकवी: ह्या वर्गांतल्या कवींनी पंपची चंपूशैली आपणायली. नेमिचंद्र (सुमार १२००)हाच्या ‘लीलावति’ प्रबंधांत भारतीय परंपरेंरली मोग-काणी आनी शृंगार आयलां. ‘नेमिनाथ पुराणांत’ जैन पध्दतीच्या तीर्थकांचें चरित्र आयलां. अन्नळान ‘चंद्रप्रभुपुराण’, आचण्णान ‘वर्धमानपुराण’, बंधुवर्म्यान ‘हरिवंशाभ्युदु’ हीं काव्यांत लागून जन्न हाका कन्नड साहित्यांत मानाची सुवात आसा.
कमलभव हाणें शांतीनाथाथाचें चरित्र शांतश्वपुराणांत सांगलां. मल्लिकार्जुनान सूक्तिसुधार्णव’ ह्या संकलनांत कन्नड साहित्यांतल्या सोबीत पअध्यविशयाचें वर्गीकरण केलां. हे सगळे कवी जैन आसले. रूद्रभट्ट (इ.स. सुमार १२००), देवकवि (इ.स. सुमार १२२५), चौडरस (इ.स. सुमार १३००) हे ह्या कालखंडांतले नामनेचे ब्राह्मण कवी जावन आसात. रूद्रभट्टान भक्तींतल्यान गिन्यान जोडपाची नदर दवरली. ताणें सगळ्यांत पयलीं विष्णुपुराणांतल्या कृष्णकथांचेर ‘जगन्नाथ विजय’ हें चंपूकाव्य रचलें. देवकवीन ‘कुसुमावळी’ नावांच्या चंपूकाव्यांत एक काल्पनिक कथा सांगल्या. दंडिच्या ‘दशकुमार चरिताचो’ चौडरसान ‘अभिनव दशकुमारचरिते’ महूण अणकार केला.
बसकाळांत कांय शास्त्रग्रंथांचीय रचना जाली. तातूंत कविकाम (इ.स. सुमार १२००) हाचो ‘शृंगार रत्नाकर’, केशिराज हाचो ‘शब्दमणिदर्पण’, माघणछंदी हांचो ‘शास्रसांर समुच्चय’ , पयलो मंगराज हाचो ‘खगेंद्रमणि दर्पण’ , अभिनवचंद्राचो ‘अश्वशास्त्र’ , कविमल्लाचो ‘मन्मथविजय’ हांचो आस्पाव जाता.
कुमार व्यास काळ (१४०० ते १९००): राजकी नदरेन आनी साहित्याचे नदरेन कर्नाटकाच्या तिहांसांत हो पांचशीं वर्सांचो कालखंड म्हत्वाचो र्रला. विजयनगर राजवटीच्या अस्ता उपरांत म्हैसूर राजाच्या काळांत तांच्या आस-याखाला एएक व्हड काळमेरेन कन्नड साहितयाची पोसवण बरे तरेन जाली. ‘षटपदी’ हें ह्या काळांतल्या सुवात मेळ्ळी. ह्या काळांतलें साहितय ब्राह्मण साहित्य , दास साहत्य, म्हैसूर राजवटींतलें कन्नड साहोत्य , जैन साहित, वीरशैव साहित्य,शस्त्र साहित्य, जानपद साहित्य, तशेंच ‘यक्षगान’ ह्या प्रकारांत मोडटा.
ब्राह्मण साहित्य: कुमारव्यास (इ.स. सुममार १४००) ह्या काळआंतललो व्हड तपस्वी साहित्यिक. ताणें ८५०० भामिनी षदपदीच्या रचनांवरवीं पयल्या धा पर्वांचें ‘कन्नड भारत’ वा ‘गुदुगिन भारत’ रचलें. ताची भाशाशैली अप्रुप आसली. टिकाकारांनी लेगीत ताचो ‘रूपकसम्राट’ म्हूण भोवमान केलो. लक्ष्मीश हाचीं (इ.स. सुमार १५५०) कैष्णचरितामृत, गोपकवीले,चित्रभारत,नंदिमाहात्मय हीं काव्यां, तशेंच नगरस हाचो (इ.स. सुमार १६७५) अनुभवामृत ह्यो काळांतल्यो म्हत्वाच्यो साहित्यकृती जावन आसात. तिरूमलभट्ट, सोमनाथकवी, नरहरि,वेणककवि, बब्बूरू रंग, कोनय्य, हेळवनकट्टेगिरियम्म, तिम्मामात्य, चिदानंदावधूत, वेंकामत्या ह्या साहित्यिकांनी हो काळखांड गाजयलो. मुद्दण (१९००) हो ह्या काळांतलो निमणो कवी. ‘ अदभुतरामायन’ ,‘रामपट्टाभिषेक’ आनी ‘रामाश्वेमेघ’ हयो काव्यरचना आसात. ताका पोरन्या आनी नव्या साहित्याच्या संधीकाळाचो प्रतिनिधी मानतात.
दास साहित्य: दास साहित्याची बुन्याद बसवकाळांत पडली पूण ताची उदरगत कुमारव्यास काळांत जाली. व्दैत मताचो प्रसार कराक हरिदास कवींनी आनी व्दैय मताच्या अनुयायांनी जें साहित्य रचलें ताका ‘दास साहित’ वा ‘भक्ति वाड्.मय’ म्हूण वळखतात. श्रीपादराय, व्यासतीर्थ,त्यागराज. वादिराज, राघवेद्रतीर्घ, प्रसननवेंकडदास, विजयदास, जगन्नाथदास आनी हेर हरिदासांनी दास साहित्यांत मोलाची भर घाल्या. पुरंदारदास (१४८०-१५६४), कनकदास (१५०९-१६०७) हे ह्या काळखंडातले म्हत्वाचे हरिदास जावन आसात. पुरंदरदासान हजारांनी किर्तनां रचल्यांत. तांतूत नाममहिमा, गुरू माहात्य, कृष्णलीलावर्णन, हरिणक्यिसार,रामधान्यचरित्रे, नळचरित्रे, मोहनतरंगिणी आनी हेर काव्यां रचलयांत.
म्हैसूर राजवटींतलें कन्नड साहित्य: सतराव्या शतमानासावन विसाव्या शतमानामेरेन ह्या कालखंडाचो काळ आसा. तिरूमलार्याचे ‘वर्णवृत्तांत’ हें काव्य, चामराज औडेयाचे ‘चामराजोक्तिविलास’ आनी ‘मणिप्रकाश’ हे दोन गध्यग्रंथ, गोविंदवैध्याचें ‘कंठीखनरसराजविजय’ हें चरित्रात्मक काव्य, ह्यो कांय म्हत्वाच्यो साहित्यकृती आसात.चिक्कदेवराजान चिक्कदेवराज बिन्नप, गीतगोपाल, भारत, भागवत, शेषअर्म हीं काव्यां रचलीं अशी म्हणणी आसा. ताच्या आलाशियाक तिरूमलार्य, सिंगरार्य, चिक्कुपाध्याय, शृंगारम्म,होन्नम्म, वेणुगोपालवर प्रसोद, तिम्मकवी, मल्लिकार्जुन कवी, चिदानंद कवी मल्लरस आनी हेर कवी आसले. हातूंतल्या सिंगरार्य हाणें हर्षाच्या ‘रत्नावली’ चो ‘मित्रविंदा गोविंद’ नांवान कन्नड भाशेंत अणकार करून पयलें कन्नड नाटक रचलें. मुम्मडी कृष्णराजाच्या काळांत जायत्या संस्कृत नाटकांचे कन्नडांत अणकार जाले. ताच्या आलाशि-याक केंपुनारायण आनी अळिय लिंगराज आनी हेर साहित्यिक आसले. बसप्पशास्त्री हो म्हान नाटककार चामराजाच्या चामराजाच्या काळांत जावन गेलो.
जैन साहित्य: ह्या काळांतल्या जैन कवींनी परिस्थितीप्रमाण नव्या विशयाचेर बरोवन ‘अच्चगन्नड’ (शुध्दकन्नड) छंदांत तांची वर्णनां केल्यांत. भास्कराचें ‘जीवधरचरिते’, कल्याण कीतांचें ‘ज्ञानचंद्रभ्युदय’, विजयण्णाचें ‘व्दादशानुप्रेक्षे’ हीं आनी हेर काव्यां, तेरकणाबी बोम्मरसाच्यो सनत्कुमार चरिते आनी जीवधरसांगत्य ह्यो कृती, तिसरो मंगरस हाचीं ‘जयनृपकाब्य’ आनी ‘नेमिजिनेश संगति’ ह्यो रचना म्हत्वाच्यो आसात. रत्नाकरवर्णी ह्या म्हान कवीन ‘भरतेशवैभव’ हें महाकाव्य आनी ‘अपराजितेश्वरशतक’, ‘त्रिलोकशतक’ आनी ‘रत्नाकराधीश्वर शतक’ ह्यो रचना रचल्यो. ताची भास सोपी आनी सरळ आसा.
वीरशैव साहित्य: वचन साहित्याची रचना आनी संकलन, त्यावेल्यो टिका-टिपणी, पंथीय तत्त्वांचें प्रतिपादन, पुराणरचना, आध्याम्तिक पदरचना आनी हेर साहित्यप्रकार वीरशैवांनी ह्या काळांत हाताळ्ळे. ह्या काळांतल्या मुखेल वचनाकारांमदी तोंटद सिध्देश्वर स्वतंत्र्य सिध्दलिंगेश्वर, गुम्मळापुरद सिध्दलिंगेश्वर, घनलिंग,षण्मुखस्वामी हांचो आस्पाव जाता.नामनेच्या पुराणकार कवीमदीं चामरस, बोम्मरस, नीलकंठाचार्य, चतुर्मुख बोम्मरस, सिंगिराज,गुब्बिय मल्लिणार्य, चेरमांक, वीरभद्रकवी, गुरूलिंगाविभू, किक्केरिराध्य नंजुंड, विरक्त तोंटदार्य,शांतेश, अद्दश्य कवी, विरूपाक्ष पंडित, सिध्दनंजेश हे मुखेल आसात. चंद्रकवी, सुरंगकवी, प्रभुग,वीरभद्रराज, सदाशिव योगी, षडक्षर देव आनी हेरांनी चुपूकाव्यां रचलीं. हातूंतल्या षडक्षर देसाक सगळ्यांत व्हड मानतात. ताणें राजशेखर विलास, शबरशं,र विलास, वृषभेंदुजय हीं तीन चंपूकाव्यां रचलीं.
शास्त्रसाहिय: व्याकरण, छंद-शासत्र, अलंकार, काव्यरस आनी हेर शास्त्रीय स्वरूपाच्यो रंथरचना ह्या साहित्य प्रकारांत आस्पावा. साळवाचे ‘रसरत्नाकर’, ‘शारदाविलास’, भट्टकलंकाचो ‘शब्दानुशासन’, गुणचंद्राचो ‘छंदोस्सार’,तिरूमलार्याचो ‘अप्रिमवीरचरिते’, बोम्मरसाचो ‘चतुरास्य’, वीरसाजाचो ‘वैध्यसंहिता सारार्णव’ हे ग्रंथह्या प्रकारांत आस्पावतात. जानपद साहित्य तशेंच यक्षगान:यक्षगान हें संगीत-नृय-प्रधान आनी विनोदी संवादान नटिल्लें एक लोकनाट्य आसून ताका शास्रीय बसका आसा. यक्षगानांत पुराणीक कथांवरीच इतिहासीक कथा आसा. पार् सुब्ब हें जाय्या यक्षगानांची रचना केल्या.
आर्विल्लो काळ:
[बदल](१९ व्या शतमाना उपरांत) आर्विल्लो काळ सादारणपणान न भागांनी वांटला. पयलो काळ १९०० ते १९४० मेरेन चलता. ह्या काळखंडाक ‘नवोदय युग’ म्हणटा. ह्या काळांत कन्नड साहियान स्वाताच्या दायजाच्या अभुमानासावन आनी भारतीय सुटके-झुजाचे चळवळीसावन प्रेरणा घेतली. १९४० ते १९५० हो काळ त्या काळांतल्या इतिहासीक घडणुकांनी प्रभावित जाल्लो. पयल्या आनी तिस-या काळांक जोडपी ह्या मध्यकाळाक ‘प्रगतिशील काळ’ म्हण्टात. सामान्य भौसाच्या सुख-दुख्खाचें चिरण ह्या काळांत जालें. कन्नड साहित्याच्या परिवर्तनाचो तिसरो काळ १९५० सावन सुरू जा. ताका ‘नवयुग’ म्हण्टात. आर्विल्ल्या काळांत कन्नड साहियांत कथा, लघुका, कादंरी, नाटकां, निबंद, काव्य आनी हेर प्रकार आयले. तेचपरी हें साहित्य तळागाळाच्या लोकांमेरेन पावलें.आर्विल्ल्या काळांतल्या कन्नड साहाचे सार फुडलेरेन आसा.
काव्य:
[बदल]एकुणिसाव्या शतमानाच्या शेवटाक, होसगन्न्ड (नवकन्न्ड) मदल्या कवितेची सुरवात जाली. पंजे मंगशेराव, जी. नरसिंहाचार, हि यंगडी नारायणराय हांणी स्वतंत्र भावगींचे रचनेक आनी अणकाराक सुरवात केली. रणाट्ता कवींमदीं ‘नव काव्य’ ची गोडी लावप्यांमदीं श्री.बी. एम्. श्रीकंठ्या (१८८६-१९४६) मुखेल आसात. ताचीं कवनां ‘होंगनसुगळु’ नांवान उहवाडाक आयल्यांत.
भावगीत लेखनां कुवेंपु हाणें मोलाची भर घाल्या. चे कोळलु, नविलु, पांचजन्य हे भावगीतझेले ऊंच पांवड्याचे आसात. द. रा. बेद्रें हाणें ‘अंबिकानयद्त’ ह्या टोपणनांवान गरि,नादलीले, उल्लयलें, नाकुंतंति, मर्यादे ह्यो रचना अप्रुप आसात. एम. गोविंद पै, साली रामचंद्रराव, डी.व्ही.गुंडप्प, पु.ति. नरसिंहाचार्य, राजररत्नम्, मास् वेंकटेश अयंगार उर्फ श्रीनिवास (१८९९-१९८६), रं. श्री. मुगळी उर्फ रसकरंग, एस. व्ही. परमेश्वरभट्ट, कडेंगोडलु हे ह्या काळआंतले म्हत्वाचे कन्नड कवी जावन आसात. नवकव्याची सुरवातपंजावर सदशिवराय पट्टणशेट्टी, यू.आर.अनंतमूर्ति, चेन्नय हे नवकाव्याचे परंपरेंतले दुसरे कवी जावन आसात. कवयित्रीमदीं जयदेवीताई लिगाडे आनी पार्वतीदेवी हेगडे हांची नामना आसा.
कादंबरी:
[बदल]बी. वेकटाचार्यान बंगाली कादंब-याचो अणकार करून कन्नडांत पयलेंच खेपे कन्नड कादंबरी हाडली. कन्नडांली पयली स्वतंत्र कादंबरी रेंटल वेंकट सुब्बराव हाची ‘केसरी विलास’ (१८९५) ही जावन आसा. एम. एस्. पुट्टणाची ‘माडिद्दुण्णो महाराय’ ही कन्नड भाशेंतली कादंबरीचें बसकेंत बसपी पयली साहियकृती आसली. गळगनाथ, वासुदेवाचार्य केसूर हे सुर्वेच्या काळांतले म्ह्वाचे कादंबरीकार आसात. १९२० ते १९३० हें कन्नड कादंबरीचें भांगरायुग मानतात.ह्या काळांतल्या कांय म्ह्वाच्या साहित्यिक आनी ताच्या साहित्यकृतीमदीं शिवराम कारंत (चोमन दिडि, मरळि मण्णिगे, औदार्यद उरूळल्लि, अळिद मेले), यशवंत चित्ताल(मूरू दारिगळु),शांतिनाथ देसाई (मुक्, विक्षेप), त. रा. सुब्बराव (कंबनिय कुयिलु, रक्तरात्रि, तिरूगुबाण), आनंद कंद (सुदर्शन), मास् वेंकटेश अय्यगांर(चिक्कवीर राजेंद्र) हाचो आस्पाव जाता.
कथा:
[बदल]कन्नड कथेची बुन्याद एम्. एन्. कामत, पंजे मंगेशराव, वासुदेवाचार्य केरूर हांणी घाली. कन्नड कथाकारांमदीं श्रीनिवास हाणें कथा-साहित्यांत मोलाची भर घाल्या. ताचे समकालीन नवरत्न रामराव, ए.आर. कृष्णाशास्त्रि, एस. जी. शस्त्रि हेयफांकिवंत कथाकार आसले.स्वतंत्र्या उपरांतच्या काळांत ‘नवकथा’ हो प्रकार हाताळप्यांमदी रामचंद्र शर्मा, यू. आर.अनंतमूर्ति, के. सदाशिव, पी. लकेश, शांतिनाथ देसाई, यशवंत चित्ताल, पूर्णचंद्र तेजस्वि हांचो आस्पाव जाता.
नाटक:
[बदल]ह्या काळखंडां नाटकाच्या मळार पौराणिक, इहासीक, समाजीक अशा विशयांचें हाताळप जालें, तातूंत संगितीका, एकांकिका, नभोनाट्य हांचो आस्पाव जाता. ‘इग्गप हेग्गडेय प्रहसन’ (१८८७) हें कन्नडांतलें पयलें समाजीक नाटक आसलें. ह्या शतमानांत समाजीक नाटकांची एक साखंळ टी.पी.कैलासम हाणें निर्मीली. वैध्यन व्याधि, होम्रूलू, हुत्तदल्लि हुत्त,टोळ्ळु गट्टि, कीचक हीं तांची कांय नाटकां जावन आशात. हेर नामनेच्या नाटककारांमदी श्रीरंग (उदरवैराग्य वैघराज दरिद्रनारायण, हरिजन्वार), शिवराम कारंत (बित्तिदबेळे, गर्भगुडि,हेगादरेनु, जंणद जानकी), कुर्वेपू(रक्ताक्षि,बिरूगाळि), संस (विगड विक्रमराय,सुगुणगंभीर),श्रीनिवास (शिवछत्रपति, मंजुळा) हांचो आस्पाव जाता. कन्नड नेकांत नवे प्रयोग घडोवप्यांमदी गिरीश कार्नाड (हयवदन, ययाति, घलक), चंद्रशेखर कंबार (ऋष्यशृंग), पी.लंकेश (एळु नाटकगळु), बालनट्य रचप्यांमदी होयिसळ (आगिलिन मगळु), जी. सदाशिवय्य (सौपिन सागर) हांचो आस्पाव जाता.
चरित्र, आयचरिर, निबंद,प्रवासवर्णन, गौरवग्रंथ, वैज्ञानीक वा शास्रीय साहिय, वैचारीक बरप, तत्वज्ञानपर बरपावळ, साहितसमीक्षा ह्या वेगवेगळ्या साहितप्रकारांनी कन्नड साहित्य गिरेस्त जालां ज=हूंतलीं कांय वेंचीक बरपावळ आनी साहित्यीक फुडले तरेन आसा. चरित्र: च.वासुदेवय्य (छत्रपि शिवाजी), डी. व्ही. गुंडप्पा (हगलुगनसुगळु, अलेयुव मन). प्रबासवर्णन: शिवराम कारंत (अबूवुंद बरामक्के, अपूर्व पश्र्चिम), कृष्णानंद काम (नानू अमेरिकेगे होगिद्दे).वैचारिक साहीत्य आनी संशिधन: शं. बा. जोशी. साहित्य समीक्षा: बी.ए. श्रीकंठ्य्य, श्रीनिवास.भाशाशास्त्र: एच. एसए बिळगिरि. के. शंकरभट्ट, प्र.गो. कुलकरणि.
पुरस्कार, तस्त्रीप:
[बदल]साहित्य अकादेमीचे वर्सावळीचे पुरस्कार जोडपी कन्न्ड साहित्यिक फुडलेतरेन आसात. १९५८: डी. आर. बेंद्रे, १९५९: के. एस्. कारंत, १९६०: ‘ विनायक’ (व्ही . के .गोकाक), १९६१: ए. आर. कृष्ण शास्त्रि, १९६२: देवुडू नरसिंह शास्त्रि, १९६४: बी पुट्ट स्वामैय्या,१९७२: एस्. एस्ए भूसनूरमठ, १९७३: न्ही सितारामय्य, १९७४: गोपाळकृष्ण अडिग, १९७५: एस्. एल्. भैरप्प, १९७६: एम. शिवराम: १९७७: के. एस्. नरहिंसस्वामि, १९७८: बी. जी. एल्. स्वामि,१९७९: ए. एन. मुर्तिराव, १९८०: गोरूर रामस्वामी अय्यंगार, १९८१: चेन्नवीर कणवि, १९८२:चदुरंग, १९८३: यशवंत चित्ताल, १९८४: जी . एस् शिवरूद्रप्पा, १९८५: टी. आर. सुब्बाराव, १९८६:व्यासराय बल्लाळ, १९८७: पूर्णचंद्र तेजस्वि, १९८८: शंकर मिकाशि पुणेकर, १९८९: हा. मा.नायक. (१९५७ आनी १९६३ वर्सा हे भाशेंत कोणाकूच पुरस्कार मेळूंक ना.)