कर-१

समाजांत वेवस्था राखपाखातीर आनी लोकांच्यो कल्याणकारी गरजो पुराय करपाखातीर शासनाक येणावळीची गरज लागता. ही येणावळ खुबशा वाटांनी शासन एकठांय करता. हांतूतली एक वाट म्हळ्यार लोकांकडल्यान सक्तीन वसूल करून घेतिल्लो दुडू वा जिन्नस हांच्या रूपांतली येणावळ. अशे तरेचे सक्तीन वसूल करून घेतिल्ले येणावळीक ‘कर’अशें म्हण्टात. प्रजेच्या खाजगी उत्पन्नांतल्यान कराच्या रूपान खास वांटो घेवपाचो राजाक हक्क आसा, ही भावना भारतांत पयलीसावन चलत आयल्या. पूण हो कर थोडोच आनी ताका लागून प्रजेचेर भार पडचोना असो आसचो, अशें चडशा सगळ्या धर्मशास्त्रकारांनी सांगून दवरलां. राजान प्रजेच्या उत्पन्नाचो सवो भाग कर म्हूण घेवंचो, असो नेम आदल्या स्मुतिकारांनी दिला. कर कशे पध्दतीन घेवंचो हाचेविशीं मनू म्हण्टा:

यथा फलेन युज्येत राजा कर्ता च कर्मणाम्। तथाS वेक्ष्य नृपो राष्ट्रे कल्पयेत् सततं करान।।यथालपालपमदन्त्याध्यं वार्योकोवत्सषटपदा:।। अर्थ- राजा फलान युक्य जांवचो (राजकर्मां चलोवपाक आडमेळीं येवचीं न्हय) आनी कर्मांचो कर्तोय (वेपारी, उदमी,शेतकार) फलान लाभयुक्त जांवचो. अशे तरेन विचार करून राजान राश्ट्रांतल्या लोकांकडल्यान सार्वकाल कर घेवचें. जेप्रमाण जलू, पडूक आनी भुंगुल्लो हे प्राणी (रगत, दूद आनी म्होंव हे पदार्थ) थोडेथोडे करून खातात, तेप्रमाण (मूळ भांडवल नशट जावंचेंना म्हळ्यार राजान आपणाकडल्यान कर घेतलो, हें प्रजेक जाणवचें लेगीत ना) अशे तरेन राजान राशट्रांतल्यान थोडो थोडो वर्सुकी कर घेवंचो. ताचे फुडें मनून सांगलां-राजान अधाशीपणा करून प्रजेक मुळासकट पिळून काडची न्हय. तशें केल्यार रांजा आनी प्रजा ह्या दोगांचेरूय अनर्थ येतलो.

कर-२-करबील जमनीखेरीज खणी, मीठ,वेपारी माल, नौकानयन, हतयांचे कळप ह्यो गजाली सरकारी उत्पन्नाच्यो आसतात, अशें म्हाभारतांत सांगलां. राजान जांचेर कर बसोवचो न्हय,अश्यो गजाली फुडलेतरेन आशिल्ल्यो: अटवी पर्वताश्वैव नध्यस्तीर्थानि यानि च।सर्वाण्यस्वामिकान्याहुर्नास्ति तत्र परिग्रह:।। अर्थ- रानां, दोंगर, न्हंयो आनी तीर्था हांचेर कोणाचोच अधिकार ना. देखून, राजान हांचेर कर घेवंचो न्हय. कर पध्दतीक लाहून समाजाचे अर्थीक बांदावळीचेर बरोच परिणाम जाता. कृषिप्रधान अर्थीक वेवस्था आसतना चडशा करांची येणावळ शेतांल्यान वसूल जाताली. उध्येगीक क्रांती जातकच, उध्येगाविशीचे कर हो करप्रणालीचो मुखेल आदार जालो. करवसुलींत जे तरेन सक्ती आसता, तेचप्रमाण हे रकमेच्या बदलाक खासा खंयचीच सेवा राज्याकडल्यान दिवपाची चाल ना. देखीक-नागरिकान रू.५०० इलो कर भरलो, जाल्यार हेच रकमेच्या वा तिच्या मोलाचें फारीकपण म्हूण खंयचीच खाशेली सेवा करदात्याक शासनाकडल्यान मेळना. अठराव्या शतमानांलो अर्थशासत्रज्ञ जे. बी. से हाचें मत अशें आशिल्लें- ‘कर जितलो कमी तितलो बरे’ दरेक कर म्हळ्यार अर्थवेवस्थेवयलें संकट, अशें त्या काळांतल्या अर्थशास्त्रज्ञांचें म्हणणें आशिल्लें, अडम स्मि हांचे मत अशें की स्वंतंत्रताय ही अर्थीक उदरगतीपरस चड म्हत्वाची आसा. देखुनूच, राश्ट्राच्या संरक्षणाखातीर जो खर्च जाता, तातूंत जण एका नागरिकान निजाच्या अर्थीक बळग्याप्रमाण वांटो उबारपाकूच जाय. हो वांटो म्हळ्यार कर.कर आकारता आसतना कसली नदर आपणावची हेविशीं वेगवेगळ्या अर्थशासत्रज्ञांनी वेगवेगली मतां मांडल्यांत. तातूंतली एकूय विचारसरणी परिपूर्ण अशी ना. देशांतली अर्थवेवेस्थेची स्थी कशी आसा आनी सरकाराची मोख खंयची हाचेवेल्यान कर आकारपाचें धोरण थारावपाचें आसता.

करांचो उपेग:समाजांतल्या गरजेच्या वस्तूंचे उत्पादन वाटीक करांवरवीं उर्बा दिंव येता. करांक लागून उत्पादनाक फाव ती दिका मेळटा. करांचो उपेग समाजीक कल्याणाखातीर जाता.शासनाक खर्चाखातीर येणावळ मेळोवन दिवप, गिरेस्त आनी गरिब हांचेमदली विशमताय उणी करप, वाड्या दरांचेर नियंत्रण दवरप, पुराय रोजगार निर्माण करपाक पालव दिवप, विदेशी वेव्हारांतली विषमता पयस करप, प्रादेशिक असमतोल पयस करप हे करांचे कांय उपेग आसात.

कर आकारपाचीं तत्वां: करदात्माकड्यान कर घेतना खंयचेच व्यक्तीचेर अन्याय जांवचोना हाचेकडेन सरकारान लक्ष दवरचें पडटा. व्यक्तीची कर दिवपाची कुवत पळोवन कराची रक्कम,ती केन्ना फारीक करपाची आनी कसले पध्दतीन फारीक करपाची, हें निश्चित आसूंक जाय.कराची वसुली करतना करदात्याची तजवीज जातली, हें ध्येय सरकारान दोळ्यांसामखार दवरूंक जाय. वसुलीचेर जावपी खर्च कमीत कमी आसूंक जाय. कर आकारापपाक खर्च जाता, ताचे परस करापसून मेळपी येणावळ चड आसा, हाची सरकारान खात्री करूंक जाय,. हेभायर कर पध्दींत लवचिकता, सरलता, पर्याप्तता, सारकेपण, वैधता, विविधताय हांचेरूय भर दिवंक जाय.

करांचो आघात वा भार: येणावळींतल्यान कर दितात म्हळ्यार तितलेच रकमेन ते व्यक्तीची येणावळ उणी जायत आसता. देखुनूच जण एकलो कराचो भार दुस-याचेर धुकलपाचो यत्न येणावळ उणी जायत आसता. देखुनूच जण एकलो कराचो भार दुस-याचेर धुकलपाचो यत्न करता. देखीक-वस्तूंचेर विक्री कर बसयल्यार तो वेपा-याक दिवंचो पडटा. म्हळ्यारूच कराचो आघात (impact) वेपा-याचेर पडटा. पूण जर त्या वेपा-यान कराचे रकमेइतलें वस्तूचें मोल वाडयलें आनी गिरायकांकडल्यान वसूल केलें, तर कराचो भार (incidence) गिरायकांचेर पडटा.देखून कराचो भार कोण सोंसता ताका म्हत्व आसता. जितलो रकमेचो कर बसयतना कर कोण दिता हाचेर सरकार आपलें लक्ष दवरता. करांक लागून सेवन, उत्पादन,उत्पादक-घटकांचें पुनर्वाटप (reallocation) आनी परदेशी वेपार हातूंत बदल जाता, म्हूण खासा करांचो भार नक्की किणाचेर पडटा, हें निश्चितपणान सांगप कठीण आसा.

करांचे प्रकार: प्रत्यक्ष कर आनी अप्रत्यक्ष कर अशे करांचे दोन प्रकार आसात. ह्या दोनांत खरो फरक खंयचो हेविशीं अर्थशासत्रज्ञांमदीं एकमत ना. सामान्यतायेन प्रत्यक्ष कराचो आघात आनी भार कर दिल्याचेरूय आसता. देखीक:येणावळ कर, भांडवली नफा कर, संपत्ती कर, वारसो कर, मालमत्ता कर आदी. हाचे उरफांटे, जे कर व्यक्ती सुर्वेक स्वता भरता पूण उपरांत दुस- कर, मालमत्ता कर आदी. हाचे उरफांटे, जे कर व्यक्ती सुर्वेक स्वता भरता पूण उपरांत दुस-यांकडल्यान वसूल करता, तांका अप्रत्यक्ष कर अशें म्हण्टा. देखीक:उत्पादन कर, करमणूक कर,विक्री कर, अबकारी कर, उत्पादन कर प्रा. उर्सुला हिक्सासारके कांय अर्र्शास्त्रज्ञ करवसुलीवयल्यान प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष कर थारावचे चड येणावळ अप्रत्यक्ष करांतइयान येता. राश्ट्रीय येणावळींत कराचो वांटो सुमार १५ टक्के आसा.

कांय म्हत्वाचे कर: १. प्राप्तिकर वा आयकर (Income-tax): सरकारान दिल्ले राखणेक लागून काम करप, येणावळ मेळोवप आनी कायध्याचे चौकटेंत रावन मेळिल्ले येणावळीचो उपभोग घेवप शक्य जाता. देखून, व्यक्तीचे येणावळीचेर कर लावपाचो सरकाराक हक्क आसा, उपभोग घेवप शक्य जाता. देखून, व्यक्तीचे येणावळीचेर कर लावपाचो सरकाराक हक्क आसा,अशें मानतात. २. उत्पादन कर: सरकार कारखान्यांखातीर वीज, उदक, रस्ते आदी पुरयता.ह्यो सुविधा दिवपाखातीर जावपी खर्च वसूल करप हो उत्पादन-कराचो हेत जावन आसा. वस्तूंचें उत्पादन जातकच हो कर उत्पादकांकडल्यान वसूल करतात. ३. भांडवली नफा कर (Capital gains tax): अर्थीम उदरगत आनी नेटान जावपी उध्येगीकरण हाका लागून भांडवली वस्तुंच्यो दरो नेटान वाडटात. असले परिस्थितींत भांडवली़ वस्तू विकल्यार मूळ दरापरस चड पयशे विकतकच मेळटात. हे वाडीक ‘भांडवली नफा कर’ अशें म्हण्टात. ४. संपत्ती कर (Wealth Tax): संपत्तीच्या आदारान अदीक संपत्ती मेळोवं या. हातूंत वाड जावंची न्हय म्हूण सरकार हातूंतलो वांटो कराच्या रूपांत वसूल करता. ५. करमणूक कर: करमणुकीचीं साधनां मेळो वन दिवपाक सरकाराक खर्च जाता. हो खर्च करमणूक कराच्या रूपांत वसूल हो ह्या कराचो हे जावन आसा.