कारीट

कारीट (मराठी- कारीट, टकमकी; हिंन्दी- जंगली इंद्रायन, हिंसलांबी; गुजराती-कोठीबान; संस्कृत- विशाला; लॅटीन- कुकुमिस ट्रायगोनस; कूळ- कुकर्बिटेसी). कारीट हें पावसाळ्यांत जावपी फळ. हें फळ वालीक जाता. काट्टाचे वालीक काट्टीण म्हण्टात. ही आपुणशीच जावपी वाल.भारताच्या सगळ्या भागांनी ही वाल दिश्टी पडटा. तेचपरी श्रीलंका, मलाया, उत्तर ऑस्ट्रेलिया, अफगाणीस्तान आनी इराण ह्या वाठारांनीय ही वाल दिश्टी पडटा.

पयलो पावस पडलो तशें काट्टाचें बीं किल्लता आनी तेचेपसून वाल जाता. काट्टीण चड करून शेणागायरेकडेन वा जंय शेण आसता, असल्या जाग्यांनी जाल्ली दिश्टी पडटा. हाचें कारण म्हळ्यार गोरवां काट्टां खातात, तांणी खाल्ल्या काट्टांच्यो बियो तांच्या शेणांतल्यान जमनीर पडटात आनी तश्योच उरतात पावसांत ह्या बियांक कोंब येवन ताच्यो वाली जातात. पावसभर गोरवां काट्टीणीक तोंड लायनात, मात पावस सोंपलो तशीं गोरवां काट्टां आनी काट्टीण दोनूय खातात.

काट्टाची वाल आनी पानां खरखरीत आसतात.. तिचीं पानां पांच कोनशांची (हाता आकाराचीं) आसतात. वालीच्या कांडापरस पानां कमी खरखरीत आसतात. ही खरखरसाण सुयेपरस बारीक आंगभर पातळिल्ल्या कांट्यांक लागून येता. पानां कणकणी ही वाल लांब हात (tendrils) सोडटा. ताका लागून ते वालीक झाडार चडपाक येना. ती जमनीरूच चड पातळता. काट्टीणीक हळडुव्या रंगाचीं फूलां येतात. ह्या फुलाक एकामेकांक दशिल्ल्यो पांच पाकळ्यो आसतात. देखून फुलाचो आकार एकाद्र्या कोपासारको दिसता. फुला वांगडा तोरो आसता आनी त्या तोऱ्याचें उपरांत काट्ट जाता.

तोरो ल्हान आसतना, ताच्या आंगार सांसवां सारके दिसपी काळे कांटे आसतात. कारीट जून जालें म्हण्टकच हे कांटे झडून आंग सुळसुळीत जाता. कारीट आनी काट्टीण दोनूय पूराय कोडू आसतात. कारीट आकारान लांबट वाटकुळें आसता. सुरवातीजा ताचो रंग पाचवो आसता, उपरांत तें जून जाता आनी धवसार जायत वता. पिकतकच मात कारीट मोव जाता. वाल सुकतकच कारीट झडटा. काट्टाभितर खूब बियो आसतात, त्यो आठ ते धा खणांनी गोरोपांत रचिल्ल्यो आसतात. बियो धव्या रंगाच्यो, मोटव्यो आनी चपट्यो आसतात. दिवाळेच्या अदमासाक काट्टां जून जावन तयार जातात. हिंदू धर्माचे लोक काट्टाक नरकासुराचें प्रतीक मानतात. दिवाळे दिसा सकाळीं न्हावन, तुळशीकडेन दाव्या पांयान कारीट फोडटात आनी ताचो कुडको मोडून खातात. अशें हें कारीट फोडप म्हळ्यार नरकासुराक मारप असो लोकांमदीं समज आसा. दिवाळे दिसा कारीट उश्टायलेबगर कांयच खावंक जायना, अशें मानतात. दिवाळेच्या आदल्या दिसा म्हळ्यार आश्विन वध्य त्रतोदशी दिसा उदकाच्या आयदनांक फुलांवांगडा काट्टां गुंथून केल्ल्यो माळो बांदपाची चाल आसा. अश्यो माळो बांदून सजयल्ल्या उदकाच्या आयदनांनी त्या दिसा घरांत उदक हाडटात.

धेणलो पाडव्या दिसा कांय गांवांनी आंगणांत शेणाचो गोठो करपाची (गोठ्याची आकृती) चाल आसा. ह्या गोठ्यांत व्हीर तोंपून, व्हिरांच्यो पांय, शेंपड्यो लावन तीं गोरवां म्हूण दवरपाची चाल आसा. काट्टाचीं अर्दां भितल्ल्यो बियो काडून पोकीं करतात आनी तीं आयदनां मानून तातूंत गोठ्यांत दूद-धंय तापत दवरतात वा घालून दवरतात.

कारीट हें वखदी फळ. तें काडून दवरीत जाल्यार घरांत वर्सभर उरता, पूण तें तांदळाच्या कुंड्यांत घालून दवरचें पडटा. पांयार रगत पडून सुजत जाल्यार कारीट फोडून पांयार घालतकच सूज देंवता. हाता-पायांच्या बोटांक कॉर जायत जाल्यार काट्टाक बुराक मारून तें बोटाक लायतात. ह्या उपायान कोर भितल्ल्या भितर पोकी जाता, म्हळ्यारूच इन्फेक्शन काडून उडयता. कारीट खावप भलायकेक बरें, ल्हान पाडकांक दुदको जायत जाल्यार काट्टीणीचो पालो खावयतात.