उदक

देवनागरी

Romi

Video demonstrating states of water present in domestic life.

Capillary action of water compared to mercury.

सगळ्यांच्या वळखीचो एक सादारण द्रव पदार्थ. पयलींच्या काळांत उदक हें एक मूलद्रव्य आसा, असो समज आशिल्लो. पूण 1760 त हन्री कॅव्हेंडिश हाणें उदक हें हायड्रोजन आनी ऑक्सिजन हांची 2:1 ह्या घनफळाच्या प्रमाणांत भरसण आशिल्लें संयुग आसा अशें सिद्ध केलें. 1800 त सर हंफ्री डेव्ही हाणें उदक हें ऑक्सिजनचे 8 भाग आनी हायड्रोजनचो 1 भाग अशा प्रमाणांत तयार जाल्लें संयुग आसा, अशें दाखोवन दिलें. 1867 त, उदकाक H₂O हें रेणुसूत्र (formula) निश्चित केलें.

धर्तरेवयल्या जीवांची उत्पत्ती उदकांत जाली आनी ताका लागून उदक हें जीव-उत्पत्ती जावंचे आदींपसून अस्तित्वांत आसा अशें निश्चितपणान म्हणूं येता. धर्तरेच्या पृष्ठभागावयलो सुमार तीन चतुर्थांश भाग उदकानूच व्यापिल्लो आसा.

वट्ट उदकाच्या 97% उदक दर्यांत आस्पावता आनी उरिल्लें 3% उदक धर्तरेच्या कट्ट्यापोंदा 5 किमी. चेर आनी धर्तरेच्या पृष्ठभागावयर 12 किमी. चेर सांपडटा. रायमंड नेस ह्या एमेरिकन उदकवैज्ञानिकान उदकाचे वांटणेविशींचो (distribution) तयार केलेलो तक्तो फुडें दिल्लो असो:

मोनजात आनी वनस्पत हातूंत उदक हो एक म्हत्वाचो घटक आसा. मनशाचे कुडींत सुमार 70% जमनीवयले वनस्पतींत 50-75% आनी उदकांतले वनस्पतींत 95 ते 99% उदक आशता.कांय खनिज पदार्थांत, उदक संयोगित (combined) अवस्थेंत आसता.

धर्तरेचेर दर्या, न्हंयो, व्हाळ, बांयो ह्या रुपान उदक मेळटा. कांय सुवातींनी जमनीसकयल उदक आसात, पूण खूब खोल आशिल्ल्याकारणान तें भायर काडप परवडना. घनरूप उदक उत्तर आनी दक्षिण ध्रुवांकडल्या सदांच हिमाच्छिदित आशिल्ल्या वाठारांत, शीत कटिवंधांत आनी हेर ऊंच दोंगरांचेर दिसून येता. कऱ्यांचो पावस पडून हिमवर्षाव जाता तेन्ना ताचें अस्तित्व दिसून येता. बाश्परूप उदक वातावरणांत कमी-चड प्रमाणांत सदांच आसता. सैमीक उदकाचें, बर्फ हें एक शुद्ध रूप. नागरी जिणेखातीर लागपी उदक न्हयो, सरोवरां आनी बांयो हांचेपसून मेळटा.

धर्तरेच्या जल्मासावन म्हळ्यार सुमार 460 कोटी वर्सां आदल्या काळासावन धर्तरेवयलें वट्ट उदक आनी ताचीं लक्षणां हातूंत मातूय बदल जावंक ना. वनस्पत आनी मोनजात हांणी बाश्पाच्या रुपान सोडिल्लें उदक, दर्या आनी जमीन हातूंतल्यान उदकाचें बाश्पीभवन (evaporation) जावन रुपान सोडिल्लें उदक, दर्या आनी जमीन हातूंतल्यान उदकाचें बाश्पीभवन (evaporation) जावन उदकाची तयार जाल्ली वाफ वातावरणांत पावता आनी ताचेपसीन कुपां तयार जातात.

कुपांपसून पावसाच्या, हिमाच्या आनी कऱ्यांच्या पुरान उदक परत धर्तरेक येवन मेळटा.हातूंतलें कांय उदक दर्यांत झिरपून वता आनी अशे तरेन हें जलवर्तन वा जलस्थित्यंतचक्र (water cycle) एकसारकें सासणाचें चालूच उरता.

दर्याच्या उदकांत आनीकूय हेर पदार्थांचो आस्पाव आसता. धर्तरेवयल्या उदकाचें वट्ट वजन=1.1414x10 18 मॅट्रिक टन. दर्यांतल्या मीठाचें वट्ट वजन=mgcej 4.84x10 16 मॅट्रिक टन. दर्यांतल्या उदकांत आस्पावपी वेगवेगळे पदार्थ अशें: NaCl-2.7%, MgCl2-0.4%, MgSo4-0.2%, CaSO4 -0.15%, KCL -0..5%.

भौतिक गुणधर्म:

शुद्ध उदाकाक रूच आनी वास आसना. उदकाचो पातळ थर रेगविरयत आसता. पूण ताच्या दाट (2 मी. परस चड) थरांतल्यान पळेत जाल्यार उदक निळसर दिसता. उदक थंड करपाक लागल्यार 40 से. तापमानाचेर पावमेरेन उदक आकुंचित जाता. तापमान ताचे सकयल लागलें म्हण्टकच तें प्रसरण जावपाक लागता आनी 00 से. तापमानाक गोठेता. उदकाच्या ह्या गुणधर्माक उदकाचें ‘असंगत प्रसरण’ (anomalous expansion) अशें म्हण्टात. 40 से. तापमान आशिल्लें उदक ह्या तापमानाक सगळ्यांत चड आसता. उदकाची खासा उश्णता सगळ्या पदार्थांच्या खासा उश्णतेपरस चड आसा. ताका लागून उदक सवकास तापता आनी सवकासायेन थंड जाता आनी अशें तेरन वातावरणाच्या तापमानाचें नियंत्रण जाता. उदकाचे हेर भौतिक गुणधर्म अशे- गोठण बिंदू: 00 से; 00 से. तापमानावेळार उदकाची घनता: 1.00.

ग्रॅम/घ.सेंमी.; बर्फाची घनता (0 0से. तापमानावेळार): 0.92 ग्रॅम/घ.सेंमी.; द्रवीभवनाची (fusion) उश्णता: 79.7 कॅलरी/ग्रॅम.डिग्री; उकळ बिंदू: 100 0 से.; बाश्पीकरणाची उश्णता: 539.4 कॅलरी/ग्रॅम सगळ्यांत ऊंच घनता (3.980 से तापमानावेळार): 1.000073 ग्रॅम/घ.सेंमी.;क्रांतिक तापमान: 374 0.; क्रांतिक दाब: 217.5 Atms.; खासा संवाहकता: 1x10-7 mho सेंमी.-1 (एकदम शद्ध उदक); विद्युत अपार्यता स्थिरांक: 78; सांद्रता: 75.6 डाईन/सेंमी. (00 से.कडे) आनी 74.22 डाईन/सेंमी (200 से. कडे); प्रणमनांक (refractive index): 1.333, त्रिक बिंदू:बर्फ-उदक-बाश्प हांच्या संतुलनांत, 0,00980 से. 4.579 मिमी. Hg चो दाब आसतना; रचणूक=हायड्रोजन: ऑक्सिजन, घनफळ: 2.00288:1.000, वजन- 1.00797: 15.9994.उदकांतल्यान विद्दुत् प्रवाहाचें संवहन खूब सवकासायेन जाता. उदक हो बरो विद्रावक आसून तातूंत जायते पदार्थ विरगळटात.

रसायनीक गुणधर्म:

रसायनीक नदरेन उदक हें थीर संयुग जावन आसा. 20000 से.तापमानाकडेन लेगीत वट्ट उदकाच्या फकत 0.6% द्रव्याचें ताच्या मूलद्रव्यांत अपघटन जाता,धातूंसारकीलें उंटेले धन विद्दुत् धातू, तोठी तापमानाकडेन उदकाचें विघटन घडोवन हाडटात आनी हायड्रोजन वायूची उत्पत्ती जाता. तांबें, चांदी, भांगर, पारो, कथील ह्या धातूंची उदकाचेर वा वाफेचेर कसलीच क्रिया जायना. 2. फ्लोरीन, क्लोरीन, ब्रोमीन हांच्यासारक्या उंचेल्या ऋण-विद्दुत् अधातवीय मूलद्रव्यांची कोठी तापमानाकडेन उदकावांगडा विक्रिया जावन ओझोनीय ऑक्सिजन उत्पन्न जाता, जाल्यार क्लोरीन आनी ब्रोमीन सूर्याच्या उजवाडांत ऑक्सिजनची विघटन घडोवन हाडटात. 4. धातवीय ऑक्साइडांवांगडा उदकाची विक्रिया जातकच उदकांत हे ऑक्साईड विरगळटात. देखीक: क्षारीय धातू. 5. उदकाची आनी विद्राव्य अधातू ऑक्साइडांची विक्रिया जातकच अम्लांची (acids) निर्मिती जाता. 6. निर्जल (anhydrous) क्षरांवांगडा उदकाची विक्रिया जातकच, तातूंत भरसता आनी hydrates तयार जातात. 6. अम्लां (acids),क्षारां (bases), क्षारकां ह्या विद्दुत विच्छेद्यांची (electrolytes) करतकच, विद्युत-विच्छेद्य (electrolyte) विद्रावांचें विघटन जाता. 8. जलीय विच्छेदन (hydrolysis): दुबळ्या अम्लांचीं आनी क्षारकांचीं क्षारां अर्दीं आनी पुराय विघटित जातात. 9. उत्प्रेरकांचें काम करता.

विश्लेशणात्मक परिक्षा:

1. सोडियम वा पोटॅशियमचो ल्हान कुडको उदकाच्या संपर्कांत येतकच, हायड्रोजन वायू तयार जाता आनी तो पेट घेता. 2. निर्जल कॉपर सल्फेट (CuSO₄)उदकाच्या संपर्कांत येतकच निळो रंग तयार जाता. 3. ‘कार्ल फिशर’ विक्रियक (reagent) द्रव्य उदकावांगडा भरसतकच गुलाबी रंग तयार जाता.

सूर्यमाळेंत उदक तीनूय रुपांनी मेळटा:

घन (बर्फ), द्रव (उदक) आनी वायू (वाफ). सूर्याच्या लागसार उदक फकत जाता. धर्तरेचेरूय उदक ताच्या तीनूय रुपांत मेळटा. सगळे तरेच्या जिविताखातीर उदक ही एक मुळावी गरज जावन आसा.

वायूरुपांतलें उदक:

जलीय बाश्परुपी (Water Vapour-वाफ) उदकांतल्या रेणूंची हालचाल एकमेकांपरस पुराय स्वतंत्र आसता. उदकाच्या रेणूंतले अणू एकमेकांकडेन खूब ऊंच अशा ध्रुवीय (polar) रसायनीक बंधांनी गुंतिल्ले आसतात. हातूंतल्या दरेका बंधाचें हायड्रोजन तोंक तापमानामेरेन वाफ तापयली जाल्यार ती विच्छेदित (dissociate) जावन हायड्रोजन अणू आनी हायड्रॉक्सिल मुक्त मुलकां (Free radicals) तयार करतात. H₂O=H+OH. तापमान देंवयतकच हे उत्पाद (products) परत एकमेकांक मेळून उदकाचे रेणू तयार जातात. वाफेच्यो चडशो सगळ्यो रसायनीक विक्रिया द्रवरूप उदकासारक्योच आसतात. 3740 से. तापमानाच्या वयर द्रवीकरण (liquefaction) करीनासतना जाय ते घनतेप्रमाण, वाफ संपीडीत (compressed) करूं येता. 0.04 ग्रॅ./घ.सेंमी. इतले ऊंच घनतेकडेन उदकांत कांय क्षारां विरगळटात. (सादारण अवस्थेंत वाफेचा घनता =0.0005882 ग्रॅ./घ.सेंमी.) उंचेल्या तापमानाची आनी दाबाची ही अवस्था कांय कार्यक्षम वाफेच्या यंत्रसंचांत दिसून येता.

घनरूप उदक:

बर्फांत उदकाचें रेणू हायड्रोजन बंधांनी वेवस्थित रचणुकेच्या क्रमान बांदिल्ले आसतात, हें सकयल दिल्ले आकृतीवयल्यान स्पश्ट जाता.घनरुपी बर्फाक जर 2000Atms. परस चड दाब दिलो जाल्यार पांच वेगवेगळे स्फटीक मेळटात. ह्या स्फटिकांचे रूप निमणें तापमान आनी दाब हाचेर थरायल्ले आसता. ते सगळे उदकापरस चड घन आसतात. (बर्फ हो उदकापरस ल्हव आसता.) दाब देंवयल्यार ह्या सगळ्या स्फटिकांचें परत सामान्य बर्फांत रुपांतर जाता. घन रुपांत उदकाच्या रेणूचें घनफळ =32.3A3 (32.2X10-24 घ. सेंमी.) इतलें आसता.

द्रवरुप उदक:

द्रवरूप उदकांतले रेणूय हायड्रोजन बंधांनी बांदिल्ले आसतात. जेन्ना बर्फ वितळटा, तेन्ना हातूंतले कितलेशेच बंध तुटतात आनी जे बंध एकठांय उरतात ते कमी आशिल्ल्यान तांकां रेणूंचो रचनाक्रम वेवस्थित दवरप शक्य जायना. रेणूंमदले हायड्रोजन बंध हे उदकाच्या कांय खाशेल्या गुणधर्माचें कारण जावन आसात. हातूंतलो एक खाशेलो गुणधर्म म्हळ्यार – उदकाचें शीतलीकरण (cooling) केलें जाल्यार 3.980 से. तापमानामेरेन उदकाचें आकुंचन जाता. पूण ह्या तापमानासकयल उदकाचें प्रसरण (expansion) जाता. देखून 3.980 से. तापमानाकडेन उदकाची घनता सगळ्यांत चड आसता. ताचे वयर आनी ताचे सकयल ही घनता कमी जाता. घनरूप उदकाचे घनता द्रवरूप उदकाच्या घनतेपरस कमी आसता. द्रवरुप आनी वायुरूप अवस्थेंत उदकाचें घनफळ=18.83 A3 इतलें आसता.

उदकाचे उपेग:

मनीस, प्राणी आनी वनस्पत हांच्या जिविता खातीर उदक ही एक मुळावी गरज जावन आसा. विक्रियक (reactant). विद्रावक (solvent) आनी उत्प्रेरक (catalyst) म्हूण वैज्ञानीक प्रयोगशाळेंत आनी उद्येगकारखान्यांत उदकाचो मोट्या प्रमाणांत वापर जाता. लिटर,कॅलरी सारक्या कांय भौतीक एकाकांचें निदर्शन करपाखातीर उदक हें प्रमाण अशें मानतात. खास गुरुत्व (specific gravity), सापेक्ष सांद्रता (relative viscosity) हांच्यासारक्या कांय भौतिक गुणधर्मांची तुळा करपाखातीर उदक हें प्रमाण अशें मानतात. बार्जीवरवीं आनी बोटीवरवीं मालाचें हाड-व्हर करपाखातीर उदकाचो मार्ग वापरतात. उरिल्ले आनी घआण पदार्थ सोडपाखातीर उदक हें एक बऱ्यापैकी साधन आसा.

परिक्षेपणीय माध्यम, शीतलीकरण मध्यस्त, निवळ करपाचें साधन तशेंच उश्णता आनी शक्ती हांच्या उत्पादनाखातीर आनी वितरणाखातीर उदकाचो मोट्या प्रमाणांत वापर जाता. बर्फ तयार करपाखातीर आनी अन्न तिगोवपाखातीर (food preservation) उदकाचो उपेग जाता.पेंवपाखातीर, नुस्तें गरोवपाखातीर, लौकानयखातीर आनी हेर मनोरंजनाचें साधन म्हूण उदकाचो वापर जाता. उदक हो एक विश्वव्यापी विद्रावी जावन आसा. सगळ्या खंडांचो आकार बदलून उडयता, सबंद धर्तरी झाडून काडटा. धर्तरेक एक नवेंच स्वरुप दिवपाची उदकांत ताकद आसा.सूर्याच्या खर किर्णांपसून उदक धर्तरेची राखण करता. सरोवरां आनी न्हंयो हांचेपसून मेळपी उदक पिवपाखातीर वापरचेपयलीं ताचेर शुद्धीकरणाखातीर कांय रसायनीक प्रक्रिया करतात.वैजकी आनी संशोधन विभागांत खास ऊर्ध्वपातीत (distilled) उदक वापरतात.

अफेनद उदक (Hard Water) :

उदक खडपांतल्यान व्हांवत वता तेन्ना तातूंत कॅल्शियम आनी मॅग्नेशियम हांचीं सल्फेटां आनी क्लोराइडां आसत जाल्यार तीं तातूंत विरगळटात. कार्बन डाय-ऑसाइड थोड्या प्रमाणांत विरगळिल्लो आसता. असलें कार्बन डाय-ऑक्साइड भरसल्लें उदक कॅल्शियम आनी मॅग्नेशियम कार्बोनेटां आशिल्ल्या खडपांच्या सांगातांत आयलें म्हण्टकच रसायनीक विक्रिया जावन कॅल्शियम आनी मॅग्नेशियम बायकार्बोनेटां अनुक्रमान तयार जातात आनी तीं विद्राव्य आशिल्ल्यान उदकांत विरगळटात. हीं बायकार्बोनेटां, सल्फेटां, क्लोराइडां आशिल्लें उदक शाब्बान कपडे धुवपाखातीर वापरूंक मेळनात. असल्या उदकांत शाब्बाचो फेणेर येना म्हूण ताका ‘अफेदान उदक’ (फेणेर न येवपी-Hard Water)’ अशें म्हण्टात. ज्या उदकांत असलीं क्षारां आसनात, त्या उदकाक ‘फेनद उदक’ (soft water) अशें म्हण्टात.

अफेनद उदक जेन्ना शाब्बान कपडे धुवपाखातीर वापरतात, तेन्ना शाब्बावांगडा त्या उदकांतल्या यंसुगांची रसायनीक विक्रिया जाता आनी अविद्राव्य पदार्थ (देखीक-कॅल्शियम स्टिअरेट, मॅग्नेशियम स्टिअरेट) तयार जातात. ताका लागून शाबू पेड्ड्यार जाताच, तशेंच तयार जाल्लया अविद्राव्य पदार्थांचो थर कपड्येंर बसून ते आनीक लोळपाची शक्यताय आसता.अफेनदपण (hardless) दोन प्रकारचें आसता. 1. तात्पुरतें अफनेद उदक: हें उदक कॅल्शियम आनी मॅग्नेशियम बायकार्बोनेट्स हांका लागून जाता. 2. सासणाचें अफनेद उदक: हें उदक कॅल्शियम आनी मॅग्नेशियम क्लोराइड हांकां लागून तायर जाता. तात्पुरतें अफनेदपण हें उदक खतखतायल्यार ना जाता जाल्यार कायमचें अफेनदपण उदक शिजयल्यार लेगीत पयस जायना.

जड उदक:

सामान्य उदकाचो रेणूभार 18 आसता. रेणूभार 18 परस चड आसता त्या उदकाक ‘जड उदक’ (Heavy Water) अशें म्हण्टात. जड उदक वट्ट 18 प्रकारचें आसता.हातूंतल्यान ड्यूटेरियम ऑक्साइड (रेणूसूत्र: D-O-D; रेणूभार; 20) हाका सादारणपणान जड उदक अशें म्हण्टात. जड उदकाच्या ह्या रेणूंत साद्या उदाकाच्या रेणूंतल्या हायड्रोजन अणूंच्या जाग्यार 2 द्रव्यमानांक आशिल्ल्या हायड्रोजन समस्थानिकाचे (Isotopes) दोन अणू आसतात.जड उदकाचे कांय भौतिक गुणधर्म अशे- 200 से.; कडे घनता: 1.1059; उकळ बिंदू: 101.420 से.; वितळ बिंदू: 3.820 से. उच्च घनतेकडलें कापमान: 11.40 से.; पृष्णत्ताण: 67.8 डाइन/सेंमी.; प्रणमनांक: 1.328.

ह्या उदकाच्यो रसायनीक विक्रिया सामान्य उदकाभशेनूच आसतात पूण विक्रियेचो वेग मात कमी आसता. सस्तन जनावरांक जड उदक पियेत जाल्यार चड तान लागता. ह्या उदकापसून बियांचें अंकुरण (germination) जावंक पावना. जड उदक सैमीक उदकांत मेळटा आनी ह्या सैमीक उदकाचें पर्थून ऊर्ध्वपातन (distillation) करतकच जड उदक मेळटा.रसायनीक आनी जीवविज्ञानीय संशोधन कार्यांत जड दकाचो मोट्या प्रमाणांत वापर जाता.

भौवारिक उदक (Polywater):

रशियांतले एऩ्.एन्. फोड्याकिन तशेंच बी. व्ही. डेरजॅग्युइन आनी तांचे वांगडी हांणी 1962 च्या सुमाराक भौवारिकाच्या (दोन वा अदीक रेणूंचो संयोग जावन तयार जाल्ल्या जटिल संयुगाच्या) रुपांत आशिल्लो एक उदकाचो प्रकार सोदून काडलो. ताचे गिणधर्म सामान्य उदकापरस मात्शे वेगळे आसात अशें मत तांणी मांडलें. पूण उपरांत जायत्या प्रयोगशाळेंत जाल्ल्या संशोधनान लेगीत ताचें अस्तित्व सिद्ध जालें की, भौवारिक उदक हें कांय कलिल (colloidal) अपद्रव्यां आशिल्लें सामान्य उदकाचेंच एक रूप आसा.

सांस्कृतिक संदर्भ:

(संस्कृत-जीवन, दल, सलिल, तोय अम्बु, नीरद, नीर, गुजराती- पाणी,हिंदी-पानी, फ्रेंच-ओ, इंग्लीश-वॉटर, पोरत्गेज-आग्व, मराठी-पाणी, कन्नड-नीरु).एक मुखेल अन्न. हाची व्याख्या अशी- ‘जलति जीवयति लोकानिति’- लोकांक जिवे दलरता तें जल वा उदक.

उदक हें उतर मूळ संस्कृत भाशेंतले आसा. कोंकणी भाशेंतय ह्याच उतराचो वापर जाता.उदक उतराची व्युत्पत्ती अशी करतात. ‘उद’ म्हळ्यार वयर वा ओलें करप. ‘क’ हो स्वार्थी प्रत्यय म्हळां. वैदिक साहित्यांत उदकाची देवता ‘वरुण’ असो उल्लेख आयला. ही देवता उदकाचेर नियंत्रण दवरता. तिचें वस्त्र उदक आसून तें ती पांगरूंक घेता.

संस्कृत साहित्यांत उदकाचे कांय उल्लेख फुडलेतरेन येतात: तच्य दद्यान्नरो नित्यं यदीच्छेदभूतिमात्मन:I धन्यं यशस्यमायुष्यं जलदानमिहोच्यतोIIदानराजII उदकांसारकें दान ना अशें दानराज सांगता.

रसगुणबहुल द्रव्यम, सौम्या:स्वल्पापोडन्तरिक्षप्रभवा: प्रकृतिशीता:लहव्यश्चाव्यक्तरसाश्च (चरकसूत्र:26.39) उदक हें सभावीकपणान मळबांतल्यान पडपी थंड, ल्हव रस-पाक जायना अशें द्रव्य आसा.

ऋग्वेदांत (5.85:6), ‘न्हंय दर्याकडेन मार्गक्रमण करून दर्याक मेळटा पूण दर्या केन्नाच भरना हें वरुणाचें कुवाडें न्हय मूं?’ अशें म्हळां.

उदक हें पंचमहाभूतांतलें सृश्टीवेलें भूत आसा. पंचमहाभूतांच्या द्रव्याचे उत्पत्तीचें हे कारणभूत आशिल्ल्यान सह्य रसाचें उदक हें समवायी कारण आसा. ताचो वर्ण शुक्ल, रस मधूर आनी स्पर्श शीतल आसा. द्रव्यत्व हो ताचो सभावीक गूण आसा.

मूळ उदक हें सगळें एक आसलें तरी देश वा काळ हांकां अनुसरून तें तरेकवार जाता.तेपासत तें हितकारक वा घातक जावं येता. मळबांतल्यान पडिल्लें उदक चंद्र, वायू आनी सूर्य हांचो स्पर्श जाल्ल्यान थंड, शुद्ध आऩी नितळ आसता. (आकाशात्पतितं जलं सोमवायवुर्मै:सृष्टंभवति, हितहितत्वे तद्देशकालमपेक्षते).

उदक, पृथ्वी ह्या तत्वाकडेन संबंदीत आशिल्ल्यान उदकाचो गूण पृथ्वीच्या गुणांक लागून बदलतात.

धवे जमनीत- तुरट उदक, 2. काळशे जमनीत – कडू उदक, 3. हळडुळे जमनीत –क्षारयुक्त, 4. खारे जमनीत – खारें उदक, 5. दोंगराच्या मुळसांत- मात्शें तीख, काळी जमीन- कातळ, गोड.

उदकाचे सादारण गूण:

जीवनशक्त दिवपी, तृप्ती करपी, पुश्टिक, तान भागोवपी, काळजाक थंड, हितकर, ल्हव अशें आसा. कालमानानुसार उदकाचे गूण विंगडविंगड आसात.

वर्षा: वार्षिक जलम्-गुर्वार्भिष्यन्दि मधुरमI अर्थ- उदक जड आनी आर्द्रता निर्माण करपी, गोड आसता.

शरद: तनु लघ्वनभिष्यन्दि, एत्ततुसुकुमाराणंI स्निग्धभूयिष्ठ भोजनानां,भोज्यभक्षलेध्यपेयेषुच शस्यतेI अर्थ- उदक, ल्हव, निर्मळ, आर्द्रता उणे आसपी स्निग्ध आनी चतुर्विध, अन्न खाल्याउपरांत पिवपाक योग्य.

हेमन्त: स्निग्धं, वृष्यं, बलहितं गुरूI अर्थ-उदक, स्निग्ध, जड, शुभ, घटसाणीक बरें.

शिशीर: हेमन्तात लघुतरं कफनातजितI अर्थ- उदक बेमनत्परस चड ल्हव, कफ-वात नाश करपी.

वसंत: उषायमधुरंरुक्षमृI अर्थ- उदक तुरट, गोड, रुक्ष अशें आसता.

ग्रीष्म: अनभिष्यन्दिI अर्थ- फदक, आर्द्रता उणे न करपी

(चरकसूत्र : 27.2.3.6) उदक हें उतर लावन जायते संस्कार, उक्ती तयार जाल्यात.

उदक सोडप – दान करप. (2) उदकक्रिया – अन्त्येष्टी शुद्ध करपाखीतर घरभर शिंपडप.

देखून घर पवित्र, शांत आनी सुखसमाधानयुक्त जाता.