उमर खय्याम

(जल्म:१०४८,खोरासान-इराण;मरण:?).

एक नामनेचो फार्सी कवी आनी विद्वान. ताचें पुराय नांव गियासुद्दीन अबूल फत्ह उमर बिन इब्राहिम अल्-खय्यामी. पूण ताका खय्याम नांवानच वळखताले. ताच्या इश्टांनी आनी शिष्यांनी केल्ल्या वर्णनावेल्यान ताच्या जिविताकाळाची सादारणपणान कल्पना करूंक येता. पूण ताची प्रतिभा ऊंच आनी स्मरणशक्ती खर आशिल्ल्यान, ज्योतिश, गणित, वैजकी,विज्ञान,तत्त्वगिन्यान ह्या विशयांनी तो खांपो आशिल्लो. नामनेचो विद्वान इनाम मुवफ्फिक हो ताचो गुरू आशिल्लो.

सुलतान मलिकशाह हाणें पंचांगांत सुदारणा करपाखातीर ज्या आठ मानदिक ज्योतिर्विदांची समिती नेमिल्ली, तातूंत खय्यामाचो आस्पाव आशिल्लो. ह्याच वेळार खय्यामान ‘जीज मलिकशाही’ नावांचो एक ग्रंथ बरयलो. ह्या ग्रंथान ताणें ज्योतिशाविशीं कोशटकां दिल्लीं आसात. ताणें पोरने पर्थियन कालगणना पध्दतींत जी सुदारणा सुचयिल्ली, ती १०७९ वर्सा उपेगांत हाडली. हे सुदारणेवरवीं ५००० वर्सांत फकत एका दिसाचीच चूक जातली, अशें ताणें गणित केल्लें. ताणें अरबी आशेंत बरयल्ल्यस बीजगणिताच्या ग्रंथांक खूब नामना मेळ्ळ्या. ह्या ग्रंथांत ताणें तृतीर् घातामेरेनच्या समीकरणाचें सामान्य आनी संयुक्त अशें वर्गीकरण केलां.तशेंच ताणें दिवघात समीकरणां सोडोवपाची रीतय दाखयल्या. तृतीय घात समीकरणांचीं घनबीजां (Cube-roots) आशिल्ले तेरा प्रकार ताणें दाखयल्यात. ह्या समीकरणांचीं बीजां ताणें दोन शाकवांच्या (conics) छेदनाच्या (intersection) स्वररूपांत मेळयलीं. भूमितीय आनी अंकगणितीय निर्वाहांत (solution) वेगळेपण आशिल्ल्याचें ताणें दाखोवन दिलें. ताच्या बीजगणितीय संशोधनाविशीं डी. एस्. कासीर हाणें १९३९ त बरयल्ल्या ‘आल्जेब्रा ऑफ उमर खय्याम’ ह्या ग्रंथाक बरीच नामना मेळ्ळ्या. ताणें ‘नौ राज नामा’ ह्या फार्सी ग्रंथांत युनानी वैजकीविशीं बरयलां. तातूंत ‘जव’ (कोंकणी-सवाद, फार्सी-खवेद, संस्कृत-यव, इंग्लीश-बार्ली) ह्या गुणाकारी धान्याचो उल्लेख आसा. हो ग्रंथ अभ्यास करपासारको आसा. १९३३ त मुज्तबा मिनोवी हाणें तेहरान हांगा हो ग्रंथ उजवाडायिल्लो.

फाविल्ल्या वेळांत उमर खय्याम रूबायां बरयतालो. ह्या रूबायांखातीरच ताका सगळे कडेन नामना मेळ्ळी. तशेंत खूबशा देशांनी उमर खय्याम क्लबांची थपणूक जाली. थंय ताच्या रूबायांचें शिकप आनी शिकोवप चलता. संवसारांतल्या तरेकवार भासांनी ताच्या रूबायांचे अणकार जाल्यात. ताच्या रूबायांतले मुखेल विचार अशें आसात:’आपल्या नशिबांत जें किदें आसा, तें घडलेबगर रावना इतली नियती ताकदवान आसा. मनशान आसा ते परिस्थितींत सुख आनी समाधान मानूंक जाय. सदांच दुस-याचेर उपकार करूंक जाय. सुक-दुख्खां जशीं येतात, तशीं वतात. ८५९ वर्सा फिट्सजेरल्ड हाणें ताच्या रूबायांचो इंग्लीश अणकार केलो, जाचेवरवीं जगाक ताच्या सुंदर कवित्वाची पयले खेप वळख घडली. आर्विल्ल्या भारतीय भासांतूय ताच्या रूबायांचो अणकार जाला. माधव ज्यूलियन (मराठी), मैथिलीशरण गुप्त (हिंदी), भ. द. वर्मा (हिंदुस्थानी),मीर वली अल्ला (उर्दू), नरेंद्र देव (बंगाली) हे तातूंतले कांय अणकारपी आसात.