अरुणाचल प्रदेश

विकिपीडिया कडल्यान
देवनागरी
     
त्वांग मठ
अरुणाचल प्रदेश

अरुणाचल प्रदेश भारतीय संघराज्यांतलें एक घटक राज्य. हें राज्य भारताचे ईशान्य दिकेक वसलां. क्षेत्रफळः 83,578 चौ. किमी. लोकसंख्याः 6,31,839 राजधानीः इटानगर, भासः निशी,आदी, वान्चो, नोक्टे. साक्षरताः 20.9% , अक्षांश आनी रेखाशं : 26° 28’ उत्तर ते 29° 30’ उत्तर 91° 30’ उदेंत ते 97° 30’ उदेंत. ह्या राज्याचे अस्तंतेक भुतान, वायव्येक तिबेट (चीन),उत्तर आनी ईशान्येक चीन, उत्तर आनी दक्षिण दिकेक आसाम, उदेंत आनी आग्नेयेक ब्रह्मदेश तर नैऋत्य दिकेक नागालँड, हे वाठार आसात.

भूंयवर्णनः[बदल]

अरुणाचल प्रदेश राज्यांतलो 60% वाठार रानां –वनांनी भरला. तातूंतलो चडसो वाठार वयर सकयल आसा. अका, डफला, मीरी अबोर, मिशमी, पातकई आनी हेर दोंगुल्ल्यो ह्या राज्यांत आस्पावतात. चडशे दोंगर आनी दोंगुल्ल्यो ईशान्य आनी नैऋत्य दिकेक पातळ्ळ्यात. तांची उंचाय 800 ते 4,000 मी. मेरेन पावता. उत्तरे कडेन 3,000 ते 5,200 मी. उंचायेच्यो बर्फाळ दोंगरातेंगश्यो आसात. हिमालयाचे उदेंतेवटेनची दोंगरा वळ ह्या राज्यांत दक्षिण आनी नैऋत्य दिकेवटेन गेल्या आनी पुराय राज्यांत पातळ्ळ्या. ब्रह्मपुत्रा ही ह्या राज्यांतली मुखेल न्हंय, पूण थंय तिका ‘दिहांग’ नांवान वळखतात. कामेंग, सुबनसिरी, सिटांगवा दिहांग, दिबांग वासिकांग लोहित आनी बुरीदिहिंग ह्यो ब्रह्मपुत्रेक मेळपी ह्या राज्यांतल्यो मुखेल न्हंयो.हिमालयांतल्यान व्हांवपी न्हंयांक लागून राज्यांत जदायतीं देगणां दिसतात. राज्यांतली पिकाळ भूंय फकत ल्हान- व्हड न्हंयो, व्हाळ हांच्या देगांवयल्या वाठारापुरतीच मर्यादीत आसा.

हवामानः[बदल]

अरुणाचल प्रदेशाचें हवामान ‘समशीतोश्ण’ आसा. कांय कडेन जमनीच्या वयर सकयल प्रकाराक लागून हवामानय बदलता. दक्षिणेंतल्यो न्हंयो आनी देगणांनी तापमान गरम आसता. राज्यांतलो पावसाळो मे-जून म्हयन्यांत सुरू जावन सप्टेंबर मेरेन चलता. वर्सुकी पावस पडपाचें सरासरी प्रमाण बोमादिला-1,019 मिमी., पासीघाट- 5,792 मिमी. , तेजू- 4,071 मिमी.,चांगलांग – 1,988 मिमी. इतलें आसा. शिंयाळ्याच्या दिसांनी राज्याच्या उत्तर भागांत बर्फ पडटा. बर्फ पडपाची शीम दर्यादेगे सावन 3962 मी. वयर आसता.

वनस्पत आनी मोनजातः[बदल]

अरुणाचल प्रदेशाचो 61,000 चौ.किमी. वाठार रानां वनांनी भरिल्लो आसा. तातूंतलो 45,116 चौ. किमी. वाठार राखीव रानांत आस्पावता. विंगड विंगड प्रकारच्या वनस्पतींक लागून हो वाठार गिरेस्त जाल्लो दिसता. ओक, पायन, सायल, बाभूळ, बेत, कोंडो आनी हेर वनस्पत हांगा मेळटा. हत्ती, गवोरेडो, वाग, चितो, हरण, ताकिन, वांस्वेल,रानमेंढो, दुकर, रानवटी बोकड्यो हे प्राणी जंगलांत दिसतात. मिथून आनी गयाल हे ह्या राज्यांतले दोन खाशेले प्राणी आसात.

इतिहासः[बदल]

अरुणाचल प्रदेशाचो इतिहास आयज मेरेन अज्ञातच उरला. दोंगर, दाट रान, येरादारीचो साप्प उणाव, मागशिल्ल्यो रानवट जमाती आनी हेर कमीपणांक लागून हांगा शासन वेवस्थेचेर कोणूच शेक गाजोवंक पावलो ना. जमातीचो मुखेली आपल्या जमातीचो कारभार पळयतालो. 1872 त आका आनी निशी (डाल्फा) वाठाराचेर आपलो ताबो मेळोवन ब्रिटिश ह्या वाठारांत रिगले. राज्यांतल्या रानवट जमातीं कडल्यान कसलोच त्रास जावंचो न्हय ह्या हेतान, ब्रिटिशांनी कांय थाणीं हांगा उबारली. कर वसूल करपा पुरतेंच ब्रिटिशानी ह्या वाठाराचेर लक्ष घालें आनी हेर कसलेंच म्हत्व दिलें ना. विसाव्या शतमानाचे सुर्वेक उत्तरे कडल्या वाठाराचेर चीनान हक्क सांगिल्ल्यान, ब्रिटिश सरकारान ह्या वाठाराचो वेगळो शासकीय उपविभाग घडयलो. सन 1912-13 त सर हेनरी मॅकमॅहन हाणें हिमालयाच्या तेमकांक प्रमाण मानून उत्तर दिके वटेची शीम आंखली हिका ‘मॅकमॅहॉन लायन’ म्हणटात. 1948 त हो वाठार केला. सुरक्षतायेच्या कारणाक लागून आसामा सावन वेगळो केलो. तेन्ना ताका ‘नेफा’ म्हळ्यार ईशान्य शीम (North-East Frontier Agency) म्हणटाले. ह्या राज्याचें शासन केंद्र सरकार पळेतालें. 1959 आनी 1962 वर्सा चीनान ह्या वाठाराचेर घुरी घालून कबजो मेळयलो. 1963 त चीना कडल्यान हो वाठार परतो मेळयलो. 20 जानेवारी 1972 ह्या दिसा ह्या वाठाराक अरुणाचल प्रदेश ह्या नांवाखाल संघराज्याचो पांवडो मेळ्ळो. डिसेंबर 1986 त अरुणाचल प्रदेशाक भारत सरकारान घटक राज्याचो पांवडो दिलो.

राज्यवेवस्थाः[बदल]

अरुणाचल प्रदेशाचो वाठार आसामांत आसतना, शासन मध्यवर्ती सरकाराच्या घरखात्या वरवीं चलतालें. अरुणाचल प्रदेश (नेफा) आसामा सावन वेगळो काडटकच केंद्र सरकाराचे वतीन राष्टपतीचो प्रतिनिधी म्हूम राज्यपाल ह्या राज्यांचो कारभार पळयतालो. 20 जानेवारी 1972 ह्या दिसा अरुणाचल प्रदेशाक संघराज्याचो दर्जो मेळ्ळो तेन्ना एजन्सी काउन्सिलच्या सल्ल्यान आसामचो राज्यपाल ह्या वाठाराचो राज्य कारभार चलवपाक लागलो. 15 ऑगस्ट 1975 ह्या दिसा हें काउन्सिल वचून विधानसभा आयली. डिसेंबर 1986 त ताका राज्य पांवडो मेळ्ळो.

राज्य 10 जिल्ह्यांनी वांटिल्लें आसा. दर जिल्ह्याचो कारभार उप-उच्चायुक्त पळयता. अस्तंत कामेंग, उदेंत कामेंग, लोअर सुबनसिरी, अपर सुबनसिरी, अस्तंत सियांग, उदेंत सियांग, दिबांगव्हेली, लोहीत, तिराप, तवांग हे राज्यांतलो जिल्हे जावन आसात.

अर्थीक स्थितीः[बदल]

अरुणाचल प्रदेशांतले शेत-उद्देग अजूनय मागशिल्ले अवस्थेंत आसात. बैल आनी नांगरान शेत कसपाची रीत अजूनय जायते जाणांक खबर ना. सोपणां-सोपणांची शेतवड आनी झूमिंग वा फिरती शेतवड करपाची पद्दत आयजय थंय चलता. सुमार 46% लोक शेत-वेवसायांत आसा. 1,33,430 हेक्टर जमीन लागवडी खाल आसून तातूंतली 26% जमीन शिंपणावळ क्षेत्रासकल आयल्या. भात, मको, नासणो, कणगां, हीं हांगाचीं मुखेल पिकां आसात. वट्ट कामदागां मदले 83.92 % कामदार शेत-वेवसायांत आसात. बायल कामदारां मदल्यो 96.6 % कामदार शेत-वेवसायांत आसात.

राज्यांत आशिल्ल्या 61,000 चौ. किमी. रानाक लागून व्हड प्रमाणांत येणावळ मेळटा.

राज्यांत निकेल, कोबाल्ट, गंधक, तांबे हांचे सांठे व्हड प्रमाणांत आसात. पूण अर्थीक नदरेंतल्यान आयज मेरेन ते फायदेशीर थारुंक नात.

जंगल- उत्पादनाचेर आदारिल्ले उद्देग वाडोवपाक राज्यांत चड लाव आसा. ते नदरेन थंय यत्न चल्ल्यात. भंगसाळ, प्लायवूड उद्देग, तांदळाची गिरण, हातमाग आनी हस्तकला, फळां सांबाळपाचो उद्देग हांगा वयर सरल्यात. 3 मध्यम आनी 34 ल्हान उद्देगीक वसणुको, खाजगी आनी सहकारी क्षेत्रांत आसात. तेजू हांगा शिमीट फॅक्टरी बांदप चालू आसा. तिराप जिल्ह्यांत खरसांग हांगा तेल शुध्दीकरण कारखानो जावपाचो आसा. 100 टन कागद निर्मूपाची क्षमता आशिल्लो पेपर कारखानो चालू करपाचो प्रस्ताव सरकारा मुखार आसा. 21 प्रशिक्षीत आनी 24 उत्पादक केंद्रांतल्यान, कताई, विणकाम, कापप, शिवणकाम, शेंदऱ्यो करप, वेतकाम, सुतारकाम, रेशीमकाम, बांबूकाम, आयदनां करप हे लघु-उद्येग चालीक लायल्यात. 43 समूह उदरगत प्रकल्प आनी 97 सहकारी संस्था हांच्या पालवान शासनान लोकांची उदरगत घडोवन हाडपा खातीर विंगड विंगड येवजणी तयार केल्यात. परंपरागत चलत आयिल्लें विणकाम आनी कलापूर्ण वस्तूची निर्मणी ह्या उद्देगांक सहकारी संस्थां वरवीं आदार दिवन, आंतरराज्यीय बाजारपेठेंत भितर सरपाच्यो तांच्यो येवजण्यो आसात. नक्षी काडिल्ल्यो लांकडी वस्तू, टंक चित्रां, चांदीचियो वस्ती, चामड्या पसून थळावे कारागीर फिशाल आसात.

येरादारी आनी संचारणः[बदल]

राज्यांत पक्क्या आनी कच्च्या रस्त्यांची लांबाय 36,740,81 किमी. आसा. बालिपारा ते भालूकपंगमदीं राज्यांतलो पयलो रेल्वे-मार्ग घालपाचें काम सुरू जाल्लें आसा. ह्या रेल्वे-मार्गाची लांबाय 12 किमी. आसा.

लोक आनी समाजजीणः[बदल]

अरुणाचल प्रदेशांत लोकसंख्येची दाटाय दर किमी. 7 मनीस इतली आसा. दर 1,000 दादल्यांक बायलांचे प्रमाण 870 पडटा. राज्यांतले 79.09% (1971) लोक आदिवासी आनी हेर भौस खासा करून हिंदू आसून बौध्द, किरिस्तांव आनी मुस्लीम धर्मीय हांगा रावतात. राज्यांतल्यो आदिवासी जमाती आनी तांचे कांय वाठार अशेः अस्तंत कामेंगः मोनपा,शेर्डूकपेन, आका, खोवा, मिजी. उदेंत कामेंगः बांगनी,सुलूंग, लोअर सुबनसिरीः निशी अपटानी, सुलूंग. अपर सुबनसिरीः तागीन, हिलमिरी, आदी अस्तंत सियांगः आदी (उपजमातीःगालोंग,मिनयोंग, बोरी, बोकार, रामो, पायलीबो) उदेंत सियांगः आदी (उपजमातीः पदम, मिनयोग, पासी, तांगी, मिलांग, सिमोंग, कोमकार, कारको), इदू-मिशमी. दिबांग व्हॅलीः इदु-मिशमी, आदी. लोहितः मिजूमिश्मी, दिगारु मिश्मी, खम्पटी, सिंगफो. तिरापः नोक्टे, वान्चो, तंगसा, सिंगपो.

सादारणपणान ह्यो जमाती आंतर जातीय लग्नां करीनात पूण चड बायलो करपाची चाल मात तांचे मदीं चलता. जमातीचो मुखेली आनी जमाती पंचायती वरवीं समाजीक प्रस्न सुटावे जातात. हे लोक कोंड्याचीं घरां बांदतात. रावपा-जेवपाची पद्दत सादी आसा. वंश परंपरेन चलून आयिल्ले संस्कार सोडून दिवपाक ते तयार नासतात. बायलो आंगाचेर गोंदोवन घेतात तशेंच तांकां आंगार वस्ती घालपाकय आवडटा. व्हंकलेचें मोल घेतकच तिका घोवाघरा धाडटात. भार येवप, नड करप सारक्या गजालींचेर आदिवासी जमातींचो खर विश्वास आसा. संगीत आनी नृत्य हांची आवड सगल्या जमातींमदीं आसा. ह्या लोकांची समरनृत्यां नांवाजल्ली आसात.

शिक्षणः[बदल]

राज्यांत साक्षरतेचें प्रमाण 20.09 टक्के आसा. तातूंत बायलांचे साक्षरतेचे प्रमाण 11.02% आसा. राज्यांत शिक्षणाचो प्रसार वाडोवपा खातीर व्हड प्रमाणांत यत्न चल्ल्यात. 1975 ते 1981 ह्या वर्सा मजगतीं मुळाव्या शाळांचो आंकडो 184 वेल्यान 875 चेर पावला. ते भायर 120 मुळाव्यो माध्यमिक शाळा, 34 माध्यमिक शाळा, 13 उच्च शाळा, 1 केंद्रीय शाळा, 2 पदवी महाविद्यालयां आसून 80,000 विद्यार्थी शाळांनी शिकप घेतात. राज्यांतले अरुणाचल विश्वविद्यालय इटानगर हांगा आसा.

म्हत्वाचीं थळाः[बदल]

राजधानी इटानगर, इटाफोर्टचे अवशेश, तवांगचो बुध्द मठ, मलिनितनचे पुराणवस्तू संग्रहालय, बिल्मार्क नगर आनी नंदाप्पा अभयारण्यां, अरुणाचल विश्वविद्यापीठ हीं हांगाचीं म्हत्वाचीं थळां जावन आसात.

"https://gom.wikipedia.org/w/index.php?title=अरुणाचल_प्रदेश&oldid=201912" चे कडल्यान परतून मेळयलें