आदिलशाय

देवनागरी

Romi

Genealogy of Yusuf Adil Shah

Ibrahim Adil Shah II

Sultan Ali Adil Shah II hunting a tiger, c 1660

A painting of the "The House of Bijapur" was completed in the year 1680, during the reign of Sikandar Adil Shah the last ruler of the Adil Shahi dynasty.

(1489-1686) पंदराव्या शेंकड्याचे अखेरेक दक्षिण भारतांत निर्माण जाल्ली एक मुसलमानी राजसत्ता. त्या काळावयले बळीश्ट अशे बहामनी सत्तेची ताकद उणी जाल्ल्याचो फायदो घेवन त्याच राज्यांतलो विजापूरचो सुभेदार यूसुफ आदिलखान 1489 त स्वतंत्र जालो. बहामनी सत्ता तेन्ना उत्तर मंडूसावन दक्षिणेक रायचूर मेरेन आनी उदेंतेक भोंगीर सावन अस्तंतेक दाबोळीमेरेन चलताली. ताणेंच आदिलशाय घराण्याची थापणूक केली. सुमार दोनशीं वर्सां हे सत्तेचो शेक दक्षिण भारतांत चलतालो. ह्या काळांत यूयुफ आदिलखान (1489-1510), इस्मायल आदिलशहा (1510-1535), इब्राहिम आदिलशहा (1535-1557), पयलो अली आदिलशहा (1557-1580), दुसरो इब्राहिम आदिलशहा (1580-1627), मुहंमद आदिलशहा (1627-1656), दुसरो अली आदिलशहा (1656-1672), आनी दुसरो शिकंदर आदिलशाहा (1672-1686) अशे सुलतान जावन गेले. यूयुफ आदिलखान हुशार, कर्तबगार आनी सहिष्णू आशिल्लो. इस्मायल आदिलशहाच्या कारकीर्दींत बऱ्योच लडायो आनी कट कारस्थानां जालीं. ह्या दोनूय पयल्या सुलतानांच्यो राजवटी आदिलशाय सत्तेची बुनयाद घालपाखातीर खर्च जाल्यो. आपली सत्ता बरेभशेन चलोवचेखातीर तांकां बहामनी राज्यांतल्या अमीर बरिदावांगडा झगडचें पडलें. यूसुफान विजयनगरच्या राजावांगडा कबलात करून बरिदाचेर जैत मेळयलें. ताचे उपरांत विजयनगरच्या राजान तांचेर घुरयो घाल्ल्यो त्यो यूसुफान बरेतरेन परतायल्यो.

1510 त यूसुफाकडल्यान गोंय घेवन पोर्तुगेजानी कुडाळसावन चित्ताकूलमेरेनच्या वाठाराचेर जैत मेळयलें. इस्मायल आदिलशहान 1524 त पोर्तुगेजांकडल्यान साश्टी, बार्देश आनी त्या भोंवतणचो वाठार पर्थून जिखून घेतलो. इब्राहिम आनी पयलो अली आदिलशहा हांच्यामजगतीं झुजां जायत आशिल्लीं. इब्राहिमाचो दुस्मान शाहजादा अब्दुल्ला हो पोर्तुगेजांच्या आलाशिऱ्याक गेलो (1543). ताका पोर्तुगेजांनी पालव दिवचो न्हय देखून इब्राहिमान साश्टी आनी बार्देश हे प्रांत पोर्तुगेजांक दिले. 1570-71 त अली आदिलशहान मुर्तजा निजामशहा आनी कालिकतचो झामोरीन हांच्यावांगडा बरेपण करून गोंय आनी चौल जिखपाचो यत्न केलो पूण ताका जैत मेळ्ळें ना. आदिलशाही सुलतानांक निजामशहा, कुतुबशहा, बरिदशह आनी विजयनगरच्या सत्तेवांगडा सदांच झगडचें पडलें. विजयनगरच्या राजान जिखून घेतिल्ले रायचूर, मुद्गल हे प्रांत इस्मायलान बऱ्याच फावट यत्न करून जिखून घेतले. अमीर बरिदान निजामशहाच्या पालवान विजापूराचेर जैत मेळोवपाचो यत्न केलो, पूण इस्मायल आनी इब्राहिम आदिलशहानीं ताचो पराभव करून सोलापूर जिखून घेतलें. अमीर बरिदाक मरण आयल्या उपरांत आदिलशहांची ताच्यावांगडा जावपी झुजां सोंपलीं. आदिलशाय आनी निजामशाय सुलतानांमदीं 1531 ते 1594 मेरेन राज्य वाडोवचेखातीर लडायो जाताल्यो. निजामशहान विजयनगरचो रामराजा आनी कुतुबीकुत सुलतान हांच्या पालवान 1543 त विजापूरच्या वाठाराचेर घुरी घाली. तेन्ना आदिलशाय प्रधान आसदखान हाणें विजयनगरच्या राजावांगडा कबलात केली. आसदखानाक मरण आयल्याउपरांत, 1549 त निजामशहान विजयनगरच्या रामराजावांगडा कबलात करून विजापूरच्या वाठारांचेर घुरयो घाल्यो. ताणें रामराजाखातीर रायचूर आनी मुद्गल आनी स्वताखातीर कल्याणी आनी सोलापूर हीं थळां जिखून घेतलीं. अली आदिलशहान विजयनगरच्या रामराजा वांगडा पर्थून कबलात करून निजामशहाच्यो घुरयो आळाबंदाक हाडल्यो. विजयनगर राज्याची शक्त वाडली आनी आदिलशहा आनी तांच्यामदीं संबंद इबाडूंक लागले. 1564 त आदिलशाये वांगडा संबंद सुदारचेखातीक हुसेन निजामशहान आपली धूव चांदबिबी हिचें लग्न पयलो अली आदिलशहा हाच्यावांगडा केलें आनी सोलापूरचो किल्लो ताका दिलो. उपरांत आदिलशहा, निजामशहा, इब्राहिम कुतुबशहा आनी अली बरिद एकठांय येवन तांणी 1565 त तालिकोटचे लडायेंत विजयनगरचें राज्य नश्ट केलें.

निजामशहा आनी आदिलशहा हांच्यामदली इश्टागत चड तेंप तिगली ना. तांच्यामदीं पर्थून सर्त लागली. मुर्तजा निजामशहा हाच्या सान वयाचो फायदो घेवन अली आदिलशहान निजामशहाक मेळिल्लो पयलींच्या विजयनगर राज्यांतले वाठार जिखून घेतले. ह्या वेळार विजापूर राज्याची शीम उत्तरेवटेन नीरा, अक्कलकोट, नळदुर्ग, कल्याणमेरेन, कांय वाठार सोडल्यार अस्तंतेक बाणकोटचे दक्षिणेवटेंतले दर्यादेगेमेरेन, दक्षिणेक तुंगभद्रा न्हंय मेरेन आनी उदेंतेक रायचूर; यादगीर, बिदरमेरेन आशिल्ली.

1508 त अली आदिलशहाचो खून जालो आनी ताचो पुतणयो दुसरो इब्राहिम आदिलशहा राजा जालो. तो सान आशिल्ल्यान चांदबिबी राज्यकारभार पळोवंक लागली. तिका तिच्या दिवाणाचो पालव मेळटालो. राज्यसत्तेच्या लोभान दिवाणान चांदबिबीक अटक केली, पूण रेखडीच तिची सुटका जाली. विजापूर दरबारांत दक्षिण आनी उत्तर वाठारांतल्या लोकांमदीं सत्तेखातीर सर्त लागली. हाचो फायदो घेवन मुर्तजा निजामशहान आनी कुतुबशहान विजापूरचेर घुरयो घाल्यो. इब्राहिम आदिलशहाची भयण मुर्तजा निजामशहाच्या पूताक लग्नावरवीं दिवन दोन घराण्यांमदीं पर्थून इश्टागत करपाचे यत्न जाले. हे इश्टागतीचे संबंद रोखडेच इबाडले. इब्राहिमान निजामशहाच्या वाठारांचेर घुरयो घालून खंडणी वसूल केली. 1619 त ताणें बरिदशहाचेर धुरी धालून ताचो सगळो वाठार जिखून घेतलो.

आदिलशाय सुलतानांनी 1594 ते 1636 मेरेनच्या काळांत निजामशायआड आपली दुस्मानकाय विसरून मोगलांनी ताचेर केल्ले घुरयेआड ताका पालव दिलो. 1637 त निजामशाय सोंपली.

इब्राहिमाउपरांत राजा जाल्ल्या अहंमदशहा हाचे मोगल बादशहा शहाजहान हाच्यावांगडा संबंद इबाडले. 1631, 1632 आनी 1635 ह्या वर्सांनी शहाजहानान खंयचे ना खंयचे निमीत्त काडून विजापूराचेर घुरयो घाल्यो. 1636 त दोगांयमदीं कबलात जाली. हे कबलातीवरवीं कृष्णा न्हंयचे पलतडचो वाठार मोगलांचो आनी आलतडचो वाठार आदिलशहाचो अशी वांटणी जाली. मोगलांक वर्साक 20 लाख होन खंडणी दिवपाचें आदिलशहान कबूल केलें.

अली आदिलशहाच्या काळांत आदिलशाय सत्तेचें बळगें उणें जावंक लागलें. मोगल आनी मराठ्यांची ताकद वाडूंक लागली. औरंगजेबान आदिलशाये वांगडा जाल्ली पयलींची कबलात मोडून बिदर, कल्याणी आनी गुलबर्गाचेर जैत मेळयलें. 1666 त मोगल सरदार जयसिंग हाणें विजापूराचेर घुरी घाली.

शिवाजीन आपल्या मराठ्यांक घेवन आदिलशहाचे बरेच वाठार जिखून घेवंक सुरवात केल्ली. शिवाजीक आळाबंदा हाडचेखातीर आदिलशहान बरेच यत्न केले, पूण ते फळादीक जाले नात. अफजलखान आनी सिद्दी जोहारसारके आदिलशहाचे खडेगांठ सरदार, शिवाजीआड अपेशी जाले. 1675 मेरेन शिवाजीवांगडा आदिलशायेचीं झूजां चालूच उरलीं. शिकंदरशहाच्या करकिर्दांत मोगल आनी शिवाजीन आदिलशायेचेर घुरयो घालून आपापल्या राज्यांचो विस्तार केलो. मोगल दक्षिणेवटेन राज्यविस्तार करतात हें पळोवन शिवाजीन आदिलशहा वांगडा आनी कुतुबशहा वांगडा 1675-76 त कबलाती केल्यो. 1683 सावन औरंगजेबान पुराय बळान आदिलशहाचेर घुरी घाली. संभाजी आनी कुतुबशहा हांणी शिकंदर आदिलशहाक बरोच पालव दिलो, पूण 1686 त औरंगजेबान आदिलशाय काबार केली. आदिलशाय राज्यपध्दत सोंपी आशिल्ली. सुलतान सगळ्यांत चड बळीश्ट आसतालो. ताचे उपरांत सगळ्यांत व्हडलो अधिकारी वकील (वजीर) हो शासनाचेर नियंत्रण दवरतालो. ताच्या हातासकयल मीर जुमला आनी युसत फिऊल मुल्क हे अधिकारी आसताले. 1565 त पयलो अली आदिलशहा हाचे कारकिर्दींत ताचो वजीर अफजलखान शिराझी हाणें खातें वांटप करून दर खात्याचेर नामनेचे अधिकारी नेमले. ही राज्यपध्दत फुडें तशीच उरली. मुहंमद आदिलशहान राज्यकारभाराविशीं नेम बरोवन दवरले.

आदिलशाय सरदारांतल्या कांय जाणांनी शिया आनी कांय जाणांनी सुन्नी पंथ आपणायल्लो. हिंदूंक आदिलशायेंत मानाची सुवात आसताली. बरेच हिंदू दरबारांत उंचेल्या अधिकाराचे सुवातेर आशिल्ले. दरबारांतलें बरेंच कामकाज मराठींतल्यान चलतालें. आदिलशाय सरदारानीं आनी सुलतानांनी बऱ्याच थळांचेर व्हड बांदकामां केल्लीं. परांडा, मिरज, सोलापूर,मुद्गल हेभायर हेर बरेचकडेन तांणी किल्ले बांदले. गेंयचें आयचें सचिवालय हो पयलींचो आदिलशहाचो राजवाडो आशिल्लो. यूसुफ आदिलशहाच्या काळांत हो राजवाडो बांदून पुराय जाल्लो. आदिलशाय राजवटीच्या काळांतले बरेच लेख गोंय (ओल्ड गोवा), गिरवडें (बारदेस), वरगांव, नार्वे (दिवचल), हडकोण (फोंडें) हांगा सांपडल्यात. हे लेख अरबी फारशी, संस्कृत आनी मराठी भासांतल्यान आसात.

संगीत, चित्रकला, वास्तुकला ह्या मळांचेरुय तांणी वावर केलो. गगनमहाल, जुम्मा मशीद, शहाबुरुज, सातमजली माळी, आनंदमहाल, आरसेमहाल, गोलघुमट ह्या सारक्यो सोबीत वास्तू आदिलशायच्या काळांत बांदिल्ल्यो. फोंडें तालुक्यांत आशिल्ली सफ्फा मशीद ही 1560 त इब्राहिम आदिलशहान बांदून घेतिल्ली. पोर्तुगेजांचो शेक गोंयचेर गाजचेपयलीं आदिलशाय राजवट गोंयांत कांय वाठारांनी चलताली.