गरबा
देवनागरी
|
|
गरबा गुजरात, राजस्थान आनी मालवा वाठारांत प्रचलित आशिल्लें एक लोकनृत्य. गरबा शब्दाची व्युत्पत्ती अशी: पयलींच्या काळांत नवरात्राच्या दिसांनी बुराक आशिल्ले घागरींत अखंड पणट्यो पेटोवन देवीकडेन दवरताले. ताका ‘दीपगर्भघट’ अशें म्हण्टाले. ह्या ‘दीपगर्भ’ शब्दांतल्या कांय वर्णांचो लोप जावन ‘गरबा’ हो अपभ्रंश रुढ, जालो असो समज आसा.
ह्या लोकनृत्याचें मूळ उगमस्थान गुजरात. कृष्णाची नातसून (बाणासुराची चली) उषा हिणें स्वता पार्वतीकडल्यान शिकिल्लें लास्यनृत्य सौराष्ट्रांतल्या गोपींक शिकयलें अशी एक आख्यायिका आसा. आजकाल हाका आर्विल्ले नृत्यकलेंत सुवात मेळ्ळी तरी ताचें मूळ स्वरूप लोकनृत्यात्मक जावन आसा. गुजराती भाशेंत हाचो उच्चार ‘गरबो’ असो करतात.
गुजरातांत चलयो-बायलो नवरात्राच्या दिसांनी ओले मातयेची, बुराक आशिल्ली एक घागर घेतात. धर्मीक विधी जातकच चुंबळीच्या आदारान ती घागर माथ्यार घेतात. मागीर वांटकुळीं उबीं रावतात. घागरीक आफडीनासतना दोनूय हातांनी ताळयो आनी चुटक्यो वाजयत अंबा, कालिका, रांदलमाँ ह्या देवींचीं स्तुतीगीतां गावन वेगवेगळे नाच करतात. कृष्णलिला, ऋतुवर्णनां वा समाजीक विशय हांचेर आदारिल्ल्या गीतरचनांचेर गरबा नाच जातात. आजकाल ताळ्यां-चुटक्यांच्या जाग्यार खंजिरी, मंजिरी, पणट्यांच्यो थाळ्यो ह्या साधनांचोय गरबा नाचांत आस्पाव जाला.
गरबा हें सौभाग्यप्रतीक अशें मानतात. आश्विन म्हयन्यांत नवरात्राच्या दिसांनी गरबा नाचाचो दबाजो जाता. बायलांचो गरबा नवरात्रांत ९ दीस जाता. दादल्यांचो गरबा दसरो जातकच सुरू जाता. नवरात्राचे रातीं मातयेच्यो दोन ल्हान-ल्हान घागरी एकार एक दवरतात आनी वयले घागरीचेर पण्टी दवरून तातूंत चार वाती पेटयतात. अशे तरेन ‘गरबा’ स्थापन जातकच बायलो ताचे भोंवतणी ताळयो वाजयत फेर धरून नाचतात. गोड आवाज आशिल्ली बायल पद म्हण्टा आनी नाचांत वांटो घेवपी हेर बायलो तिका एका सुरार आनी तालार साथ दितात. दरेक राती कमीत कमी पांच तरी पदां गावंकूच जाय असो नेम आसा.
‘गरबा’ आनी ‘गरबी’ अशे गरब्याचे दोन प्रकार आसात. शाक्त-शैव समाजाच्या गीतांक गरबा अशें म्हण्टात. हीं गीतां अंबाजी, बहुचरा, काली ह्या दुर्गारुपांच्या स्तवनाचीं आसतात. गरबी हो शब्द सगळ्यांत पयलीं १७ व्या शेंकड्यांत भाणदास हाणें वापरलो. नरसी मेहताचीं पदां गरबी ह्या सगरांत घेतात. गरबी हो प्रकार चड करून वैष्णवांचो आशिल्ल्यान त्या गीतांनी राधाकृष्णाचें वर्णन आसता. दयाराम ह्या कवीन उपाट गरबी-रचना केल्या, म्हूण ताका गरबीसम्राट अशें म्हण्टात. गरबा आनी गरबी हांच्या गावपाच्या प्रकारांनी लेगीत भेद आसा.
गरबा हो नृत्य-गीत प्रकार गुजरात-सौराष्ट्रांत खूब लोकप्रिय आसा. समाजाच्या सगळ्या थरांनी गरबाचीं वेगवेगळीं पदां आसात. गुजरातचे लोकजीणेचीं सगळी आंगां समाजीक, रागकी, इतिहासीक आनी पौराणिक अशा विंगड विंगड विशयांतसून ‘गरबा’ वरवीं प्रगट जाल्यांत.