गोसावी
जाणे वैराग्य आपणायलां आनी आपल्या इंद्रियांचेर जैत जोडलां असो मनीस. ‘गोसावी’ हें उतर ‘गोस्वामीन्’ ह्या संस्कृत शब्दावेल्यान आयलां. ह्या शब्दाचो अर्थ खूब गायांचो धनी असो जाता. वैदिक साहित्यांत ह्याच अर्थान हो शब्द आयला. गोसाव्यांक गोस्वामी, गोसाई, गुसाई, गोंसाय ह्या नांवानूय वळखतात.
गोसावी हे संस्थेचे उत्पत्तीविशीं निश्र्चित अशी म्हायती मेळनासली, तरी वैदिक साहित्यांत आयिल्ल्या गोसाव्याच्या उल्लेखांक लागून ही संस्था पूर्विल्ली म्हणपाची सिध्द जाता.
गोसावी हो हिंदू धर्मात मोडपी, यतीचो एक वर्ग जावन आसा. महाराष्ट्र आनी मध्य प्रदेश वाठारांत तांकां ह्याच नांवान वळखतात. भरव्दाज, पराशर, व्यास, गौतम, शुक, भृगू, वसिष्ठ हीं नांवां गोसाव्याचे पूर्वपरंपरेंत मेळटात. हातूंतले सगळेच वैराग्य पत्करिल्ले नासले तरी लग्न-बंधनांत घुस्पून संवसार करपीय आसले. दक्षप्रजापती आनी शंकर हे गृहस्थाश्रमी आसले. दक्ष म्हळ्यार पर्वताचे पूत “ॐ नमो नारायणाय पुरुषाय महात्मने विशुध्दसत्वधीष्णाय महाहंसाय धीमही” हो मंत्र जपताले. आयजूय गोसावी समाज नारायणाची पूजा करून ह्याच मंत्राचो जप करतात. गोसाव्याचो अग्नि, गो, रुद्र, सविता, नारायण ह्यो वैदिक, देवता, तशेंच मंत्र, तंत्र आनी वैजकी हांचेकडेन लागींचो संबंद दिश्टी पडटा. महाभारतांतलो योगीराज दत्तात्रय गृहस्थाश्रमाचें आचरण करपी आसलो. हाचेवेल्यान गृहस्थी साधूची परंपरा खूब पूर्विल्ली आशिल्ल्याचें दिसता. त्या काळाच्या साधूंत गृहस्थ आनी संन्याशी अशे दोन भेद आसले. तशेंच संन्याशाच्यो कुटीचक, बहूदक, हंस आनी परमहंस अश्यो चार तरा आसल्यो. रामायणांतूय गृहस्थी आनी तपस्वी संन्याशाचे दोन उल्लेख मेळटात. तातूंत मुंडी, दंडी आनी परिव्राजक अशे भेद आसले. बौध्द साहित्यांत यतीचे जटीलक, मुंडशावक, त्रिदंडी (तेदंडिक) आनी देवधर्मीक अशे भेद सांगल्यात. जैन धर्मांत श्रावक-श्राविका हे घटक-गृहस्थ, तर मुनी-आर्यिका वा श्रमण-श्रमणी हे घटक गृहत्यागी आसात.
चंद्रगुप्ताच्या काळांत भारतांत गोसाव्यांचीं ल्हान-ल्हान राज्यां आसलीं. राजतरंगिणींत आयिल्ल्या उल्लेखा प्रमाण त्याकाळार संघमिती नांवाच्या राजाच्या दरबारांत बरेच गोसावी आसले. इ.स. सुमार ३०० क राज्य करपी परिव्राजक ब्राम्हण म्हळ्यार गोसावी राजाच आसले. तांची राज्यां पंजाबांत झझ्झर आनी बुंदेलखंडांत चिचोटी वा झिझोटी, शिवणी, दाहल ह्या जाग्यांनी आसलीं. (दहाल हें नांव चेदी देशांक उद्देशून वापरलां). विदर्भांत वाकाटकांचे राज्य चलतना त्रिपूर हांगा परिव्राजक ब्राम्हण म्हळ्यार गोसांवी राज्य करताले. ते गुप्त राजाले मांडलिक आसले. ह्या घराण्याचो मूळ पुरुस दामोदर आसून तेउपरांत प्रभंजन, देवाढ्य,हस्तिन हे राजा गादयेर आयले. गोसावी जायते फावट राजपुतांवटेन दुस्मानाआड झगडल्यात. दिल्लीचो पृथ्वीराज चौहाण, कनोजचो जयचंद आनी महोबाचे चंदेल राजा हांच्या सैन्यांत गोसावी लोक खूब प्रमाणांत आसताले. औरंगजेबाचे राजवटींत तांचेर व्हड अन्याय जालो, ताचो सूड घेवपाक गोसावी लोक मराठ्यांवटेन औरंगजेबाआड झुजले. महादजी शिंद्यांच्या सैन्यांतूय बरेच गोसावी आसले. अकबराच्या काळांत (१५४२-१६०५) काळांत बैरागी आनी गोसावी हांचे भितर एक खर झूज जालें. गोसाव्यांच्या इतिहासांतलें तें एक काळें पान जावन आसा. इ.स. १७६० त हरव्दाराक कुंभमेळो भरिल्लो. तेन्ना ह्या प्रस्नाक झगड्याचें रूप मेळून अठरा हजार बैरागी आनी गोसावी मेले. वयल्या सगळ्या झुजारी गोसाव्यांक ‘क्षत्रिय गोसावी’ म्हण वळखतात.
गोसाव्यांमदीं दोन पंथ आसात. एक शैव तर दुसरो वैष्णव. एक पंथ महादेवाक भजपी तर दुसरो विष्णूक भजपी. शंकरदेवाचे अनुयायी ‘महापुरुषिया’ नांवाचो वैष्णव संप्रदायाचो फांटो स्थापलो. चैतन्य महाप्रभूचे गुरुपरंपरेंतले माधवेंद्रपुरी, ईश्वरपुरी ह्या गोसाव्यांनी बंगाल प्रदेशांत गौडीय वैष्णव संप्रदाय स्थापलो. दसनामी गोसावी शैवपंथी आसून तांचे मठधारी आनी घरबारी अशे दोन भेद आसात. गुरुपूजा हे वैष्णव पंथीय गोसाव्यांचें खाशेलपण जावन आसा.
गोसावी पंथ आपणावपाखातीर कसल्याच जाती-धर्माची अट लागना, ताका लागून आयज ह्या पंथांत सगळेतरेच्यो जाती येवन भरसल्यात बायल वा दादलो जो कोण ह्या पंथांची दीक्षा घेवपाक सोदता, ताच्यो तरा सादारणपणान फुडले तरेन आसतात. जो दादलो दिक्षा घेता, ताका उपास करचो पडटा; हो उपास दीसभर करतात. उपास केल्या उपरांत दुसर्यां दिसा ताचे सगळे केंस काडटात. मागीर ताका न्हाण घालून ताच्या पुराय आंगाक भस्म-बिबूत लायतात. ताका नवें नांव दितात. मागीर तो तात्पुरतो गोसावी जाता. सुमार दोन वर्सां ह्या पंथांत रावन गोसाव्याचे आचार-विचार शिकतकच गुरू ताच्या कानांत ‘ॐ सोहम्’ हो मंत्र उच्चारता. तेन्ना तो पक्को गोसावी जाता. बायलो आपले केंस कातरतात. तांच्या आंगाक उच्चारता. तेन्ना तो पक्को गोसावी जाता. बायलो आपले केंस कातरतात. तांच्या आंगाक भस्म-बिबूत सारोवन भगवीं वस्त्रां न्हेसपाक दितात. ब्रम्हचर्याक पाळो दिवन तांकां मठांत रावचें पडटा. नवी दीक्षा दिल्ल्या गोसाव्यान एकनिश्ठ रावचें म्हूण ताका मीठ खावपाक दितात. मागीर जमिल्ल्या लोकांक जेवण घालून ‘विरजाहोम’ करतात.
औरस संततींतल्यान जाल्ल्या गोसाव्यांक ‘बिंदू’ तर त्रैवर्णिकांतल्यान जाल्ल्या गोसाव्यांक ‘नाद’ म्हण्टात. दोगूय गोसावी पंथाची दीक्षा घेवपाक शकतात. त्रैवर्णिकांतल्या मनशांक गोसावी पंथांत आस्पावन घेवचे आदीं ‘विराजहोम’ हो शुध्दीकरण संस्कार करतात. शुद्राक गोसावी पंथाची दीक्षा मेळना.
गोसावी लोक ह्या पंथाची दीक्षा घेवंक आजल्म ब्रम्हचारी रावतात. भुकेल्ल्यांक अन्न दिवप, भीक मागून चरितार्थ चलोवप हे गोसावी संप्रदायाचे मुखेल आचार जावन आसात. गोसाव्याचे भिकेचे नेम थारिल्ले आसतात. ते ‘अलख’ असो आवाज करून फकत अर्द मिनिट दारांत उबे रावतात. त्या वेळामदीं भीक मेळ्ळी ना, जाल्यार ते परते वतात. कांय इतिहासकारांनी ह्या देशाक ‘गौडबंगाल’ हें नांव दिलां.
गौड प्रदेशाच्या लोकांच्या विंगडविंगड कर्तुत्वाक लागून तांची कीर्त धाय दिकांनी फांकिल्ली. ताकालागून पुराय उदेंत भारताकूच ‘गौड’ ह्या नांवांन वळखुपाक लागले. पुराय उत्तर भारताक ‘गौड देश’ म्हणपाचीय पोरनी चाल आसा.
गुड (गोड) ह्या उतरावेल्यान गौड हें उतर आयलें, असो समज आसा. ज्या देशांत खूब प्रमाणांत गोड पिकता तो ‘गौड’ देश अशें मानतात.
गौड देशाचो सगळ्यांत पयलो उल्लेख इ.स. ५५४ तल्या हारहा फातरापट्यांत मेळटा, जातूंत ईश्वर वर्मन मौखरीन गौड देशचेर जैत जोडिल्ल्याचो उल्लेख आयला.
इ.स. चवथ्या आनी पांचव्या शतमानांत गौड देश गुप्त राजवटीचो भाग आसलो. सव्या शतमानांत हो प्रदेश स्वतंत्र आसलो. ताचेर जयनाग, धर्मादित्य, गोपचंद्र सार राज्य केल्ल्याचें समजता. त्याकाळार गौड राजांचें नौदळ बळीश्ट आशिल्लें,तें फातरापट्याच्या आदारान समजता. सातव्या शतमानांत शशांक राजाची राजवट बंगाल, बिहार ते ओरिसा मेरेनच्या वाठाराचेर आसली. इ.स. च्या आठव्या शतमानांत पालवंशाचे राजवटींत गौड नगरीची थापणूक जाली आसूंये, अशेंय एक मत आसा. इ.स. च्या इकराव् माळव्याचो राजा भोज हो गौड देश (उत्तर भारत) आनी दक्षिणापथ हांचेर राज्य करतालो, अशें एका काव्यांत म्हळां. सेन वंशांतलो लक्ष्मणसेन इ.स. ११८९-१२०६ ह्या काळांत, ह्या वाठाराचेर शेक चलयतालो. ताचेवेल्यान, गौड राज्याक ‘लक्ष्मणवती’ हें नांव मेळ्ळें
बारावें शतमान सोंपतासतना बंगालाचेर मुसलमान राजाची राजवट आयली. हे राजवटीच्या काळखंडांत पोरन्या हिंदू देवळांचो विध्वस जालो आनी त्या जाग्यार जाल्यो. त्या काळावेले मोडिल्ले गौड राज्याचे अवशेश आयजूय बंगालांतल्या माल्डा शारा लागसार दिश्टी पडटात. ह्या वाठारांतली सोना मशिद पोरन्या देवळाच्या अवशेशांपसून तयार केल्या. १५३० त नसरतशाहान बांदिल्ली मशीद सोबीत सोबीत आसा.
१५७५ त अकबर बादशाहाच्या सुभेदारान गौड देशाच्या सोबीतकायेक भुलून आपलें राजपाटण पांडुआसावन गौड प्रदेशांत व्हेलें; हाकालागून गौड देशाची लोकसंख्या वाडली आनी अवेवस्था निर्माण जाली. कांय दिसा उपरांत थंय रोगाची भिरांकूळ सांथ आयली आनी तातूंत व्हड प्रमाणांत लोक मेले तर कांय जाण हो वाठार सोडून पळून गेले. हाकालागून ह्या प्रदेशांत कोणूच उल्लो ना.
सोळावें शतमान सोंपता आसतना गौड प्रदेशांत जायतीं व्हड घरां आनी बांदावळी उब्यो जाल्यो आनी लोकसंख्या खूब प्रमाणांत वाडली. पूण सतराव्या शतमानाच्या निमाण्या कांय वर्सांनी ह्या नगराचो नाश जालो.
ते उपरांत सुमार तीनशीं वर्सांमेरेन, बंगालचें हें नामनेचें शार खंडहराच्या रूपान दाट रानांत लिपून उल्लें. हालींच्याच वर्सांनी ह्या नगराचें पोरनें वैभव नदरेंत आयलां.
पाणिनीन गौडांचो उल्लेख केला. तेउपरांत अर्थशास्त्र, कामसूत्र आनी राजतरंगिणी ह्याय ग्रंथांनी तांचो उल्लेख आयला. ‘कांव्यमीमांसा’ ह्या ग्रंथांत गौड देशांतले लोक संस्कृत भास बरे तरेन उलयतात, पूण तांकां प्राकृत भास येना असो उल्लेख राजशेखरान केला. उत्तर भारतांतल्या पंचविध ब्राम्हणांक ‘पंचगौड’ म्हूण पाचारतात.