देवनागरी लिपी
 |
देवनागरी हॆं यॆकळॆं अबुगिडा लिपी आसा. ह्या लिपीचो वापर वेगवेगळ्यो भारतीय भासो बरोवपाक करतात.
संस्कृत, हिन्दि,अंगिका, मराठी, सिन्धि, बिहारी, भिली, मारवाडी, कॊंकणी,भोजपुरी भास, नॆपाळी, नॆपाळ भासू, कश्मिरी आनी रोमानी हॆं लिपिंतूं बरयताती. हॆं लिपी दावॆं धक्कुनू उज्जॆं बरंयताति.
देवनगरिलॆं उगम सिधद्धम् लिपी धक्कुनू १२०० इस्वि लागीं जाल्लॆं. एक नामनेची भारतीय लिपी. संस्कृत, हिंदी, कोंकणी, मराठी ह्यो भासो जे लिपींत आसात ते लिपीक नागरी वा देवनागरी अशें नांव आसा. उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश, पंजाब, बिहार, गुजरात, कोंकण, गोंय, महाराष्ट्र, ह्या प्रदेशांनी ही लिपी मुखेलपणान दिसता. पुर्विल्ले ब्राम्ही लिपीसावन देवनागरीचो उगम जाला अशें कांय अभ्यासकांचें मत आसा. ब्राम्ही ही भारतांतली सगळ्यांत पोरणी लिपी आसून अशोकाच्या काळांत ती सगळ्या भारतांत ती प्रचलीत आशिल्ली. तिचेपासून सगळ्या भारतीय सिपयांचो विकास जाला. इ. स. च्या 4 थ्या शेंकड्यासावन गुप्त साम्राज्यांत प्रचलीत आशिल्ली, गुप्त लिपी हें ब्राम्हीचेंच एक विकसीत रूप. इ.स. च्या सव्या शेंकड्यांत हे लिपींत मातसो बदल जावन तिका 'सिध्दमातृका' हें नांव मेळ्ळें. उत्तर भारतांत धर्मीक पुस्तकां बरोवपाखातीर हे लिपीचो वापर जातालो. 'ओम नमः सिध्दम्' ह्या वचनान खंयच्याय ग्रंथ लिखाणाक सुरवात जाताली, तेखातीर हे लिपीक 'सिध्दम्' अशें म्हणपाक लागले. ताडपत्र्यो आनी कागदांचेर लेखणी वयर उबारिनालताना बरोवंक मेळचें हे नदरेन हे लिपींत अक्षरांचें रूप बदलत गेलें, हिच्यातलीं अक्षरां आनी मात्रा वांकड्यो - तिकड्यो आशिल्ल्यान हे लिपीक 'कुटिल लिपी' (कुटिलाक्षरा) हें नांव पडलें. अक्षरांच्या माथ्यार त्रिकोन आसप हे लिपीचें खाशेलेपण. बोधगयाक इ. स. 588 च्या अदमासाचो हे लिपींतलो एक लेख मेळ्ळा. ही कुटिल लिपी इ. स. च्या 9 व्या शेंकड्याचें निमणें मेरेन उत्तर भारतांत सगळ्याक प्रचलीत आशिल्ली. राजा यशोधर्मा हाचो मंदसोराचो शिलालेख (इ. स. 532), मेवाडचो गुहिलोतवंशी राजा शिलादत्य हाचे वेळचो एक शिलालेख (इ. स. 646) आनी प्रतिहारवंशी राजांचे इ. स. च्या णव्या शेंकड्यातलें शिलालेख हे कुटिल लिपींतूच बरयल्ले आसात. जपानांतल्या होर्युजी नांवाच्या गांवांत एका बौध्द मठांत, हे लिपींत ताडपत्रांचेर बरयल्ले ग्रंथ मेळ्ळ्यात. हे लिपींतलीं चडशीं अक्षरां सद्याचे नागरी लिपीभाशेनूच आसात. हे कुटिल लिपींतल्यानूच देवनागरी लिपी निर्माण जाली. इ. स. च्या 10 व्या शेंकड्याच्या आरंभाक सावन उत्तर भारतांत हे लिपीचो वापर सुरू जाल्लो दिसता. कनौजचो प्रतिहारवंशी राजा महेंद्रपाल हाच्या इ. स. 898 च्या एका दानपत्रांत ही लिपी आसा. उपरांत प्रतिहार, गुहिल, चाहमान, गाहडवाल, चौलुक्य, परमार, कछवाह, चंदेल, कलचुरी ह्या वंशांतल्या राजांचे शिलालेख आनी दानपत्रांनी हीच लिपी आसा.
दक्षिण भारतांत, गुप्त युगांत ब्राम्ही लिपीची एक वेगळी शैली आशिल्ली. तिका 'पल्लव लिपी' म्हण्टात. हे लिपीतल्यान इ. स. च्या आठव्या शेंकड्यांत नागरी लिपीचें दक्षिणी रूप विकसीत जालें.
राष्ट्रकूट राजा दंतिदुर्ग हाचें सामनगडा वयलें दानपत्र (इ. स. 754), राष्ट्रकूट गोविंद - दुसरो हाचें धुलिया हांगा मेळ्ळीलें दानपत्र (इ.स.780), पैठण आनी वणी गांवांनी मेळ्ळिलीं. राष्टकूट गोंविद - तिसरो, हांचीं दानपत्रां (इ. स. 794 आनी 808), तशेंच कान्हेरीचो शिलालेख (इ. स. चो णवो शेंकडो) हातूंत ही लिपी आसा. गुजरातेंतलो गुर्जरवंशी राजा जयभट (तिसरो) हाच्या इ.स. 706 तल्या एका दानपत्रांत हे दक्षिणी शैलीची नागरी लिपींत निशाणी केल्ली आसा. हाचेंवयल्यान ही नागरी लिपी ताचे पयलींपसून निर्माण जाली आसूं येता. महाराष्ट्रांत हे लिपीक 'बालबोध लिपी' अशें नांव मेळ्ळां. हे लिपीक नागरी वा देवनागरी नांव कशें पडलें हेविशीं विद्वानांचीं विंगड विंगड मतां आसात. गुजराती नागर ब्राम्हणांकडेन संबंदीत म्हणून नागरी नांव पडलें, अशें एक मत जाल्यार नागर लोक ही लिपी वापरताले देखून तिका नागर नांव मेळ्ळें अशें दुसरें मत आसा. जायस्वाल हाच्या मताप्रमाण नागराजवंशाच्या प्रभावाक लागून हिका नागरी नांव पडलें. संस्कृत ही देवबास हे लिपींत बरयतालें. देखून तिका देवनागरी म्हणूंक लागले, देवतांचे उपासनेखातीर त्रिकोन, चक्र हीं जीं यंत्रां वापरतात, तांकां पयलीं देवनगर म्हण्टाले. त्या यंत्रांनी जीं चिन्नां आसतालीं, ती उपरांत अक्षरां मानपाक लागले. तीं अक्षरां हे लिपीत वापरिल्ल्यान हिका देवनागरी हें नांव मेळ्ळें अशें कांय अभ्यासकांचें मत आसा. काशीक पयलीं देवनगर म्हण्टालें. ताचेवयल्यानूय देवनागरी हें नांव आयलां आसूं येता. ग्रामीण-नागरी हो संबंध, फरक दाखोवपाच्या उद्देशांतल्यान तिका हें नांव दवरलां आसूं येता. दक्षिणेंत हे लिपीक 'नंदिनागरी' अशें म्हण्टात. वाकाटक आनी राष्ट्रकूट हांच्या राज्यांत नंदिन नांवाचें नगर (सद्याचें नांदेड) आशिल्लें. ताचेवयल्यान हें नांव मेळ्ळें अशें एक मत आसा. दक्षिणेत ही लिपी इ. स. च्या 17 व्या शेंकड्यामेरेन वापरांत आशिल्ली. हे नागरी लिपीपसून कैथी, महाजनी, राजस्थानी, गुजराती ह्यो लिपी निर्माण जाल्यो. पुर्विल्ले नागरीच्या उदेंतेकडल्या फांट्यांतल्यान इ. स. च्या 10 व्या शेंकड्यांत बंगाली लिपी तयार जाली. 11व्या शेंकड्यांत बंगाली लिपी तयार जाली. 11व्या शेंकड्या उपरांत नागरी लिपींतल्या नेपाळी, सद्याची बंगाली, मैथिली आनी उडिया ह्यो लिपी विकसीत जाल्यो. इ. स. आठव्या शेंकडयामेरेन काश्मीर आनी पंजाब ह्या प्रदेशांनी कुटिल लिपी चलताली. ते लिपींतल्यान 10 व्या शेंकड्यांत शारदा लिपी तयार जाली. दक्षिण भारतांतल्यो तेलुगू, तमीळ, मल्याळम आनी ग्रंथी ह्यो लिपी अशेच तरेन नागरी लिपींतल्यान विकसीत जाल्यात. पुर्विल्ल्या काळांत ब्राम्ही लिपींतल्या अक्षरांनी शिरोरेखा नाशिल्ली. उपरांत तीं अक्षरां सुंदर करपाच्या हेतान तातूंत जायते बदल केले. तातूंतल्यान ही शिरोरेखा निर्माण जाली. शिरोरेखा हें देवनागरीचें खाशेलेपण. भारतांतले हेर खंयचेय लिपींत ही शिरोरेखा मेळना. देवनागरी लिपी शास्त्रशुध्द आसून अक्षराचें नांव आनी उच्चार एकूच आसता. भाशाशास्त्र आनी ध्वनिशास्त्र ह्या दोगांयचे नदरेन पळयल्यार नागरी वर्णमाळ शुध्द आसा. इ. स. च्या 10 व्या शेंकड्यांतले उत्तर भारतांतले नागरी लिपींत अ, आ, ध, प, म, य, ष आनी स ह्या अक्षरांची तकली विभागिल्ली आसा. पूण 11 व्या शेंकड्यासावन हे दोन भाग मेळून एक ओळ जाली. 12 व्या शेंकड्यांत नागरीचें सद्याचें रूप दिसपाक लागता. कांयकडेन मात ए, ऐ, ओ आनी औ च्यो मात्रा व्यंजनाक लायताना वेगळी पद्दत आपणायल्ली दिसता. ए, घ, च, थ, ध, प, ब, म, य, ल, व, श, स ह्या अक्षरांनी खूब बदल जाले.
नागरी वर्णमाळ:-
अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ऋ, लृ
ऐ, ओ, औ,
क, ख, ग, घ, ङ,
च, छ, ज, झ, ञ,
ट, ठ, ड, ढ, ण,
त, थ, द, ध, न,
प, फ, ब, भ, म
य, र, ल, व, श, ष,
स, ह, ळ, क्ष, ज्ञ.