धर्तरी

धर्तरी (खूण: ) जीवसृश्ट आशिल्लो सूर्यकुलांतलो एक ज्ञात गिरो. सुर्यासावन ताची गिऱ्यांवळेरेंत तिसरी सुवात आसून, आकारमानाचे नदरेन सूर्यकुलांतलो तो पांचवो व्हड गिरो. सूर्यकुलांतल्या हेर गिऱ्यांप्रमाण धर्तरेकूय सुर्यासावन उजवाड मेळटा. चंद्रीम हो धर्तरेचो एकमेव सैमीक उपगिरो. धर्तरी सुर्याभोंवतणी थरावीक अंतराचेर लंबवाटकुळाकार घुंवत आसता. तशीच ती आपल्या अक्षाभोंवतणीय अस्तंतेकडच्यान उदेंतेकडेन घुंवता. अंतराचे नदरेन धर्तरी सुर्यासावन तिसरी, म्हळ्यार शुक्र आनी मंगळ ह्या गिऱ्यांचे मजगतीं आसा. सूर्यकुलांतल्या हेर गिऱ्याप्रमाण धर्तरेचेरूय प्रारण (Radiation),आयनांबर (lonosphere),वातावरण (Atmosphere), शिलावरण (Lithosphere) हांचे थर आसात. 1960 त अवकाशांतल्यान घेतिल्ल्या फोटयांवरवीं धर्तरी हो एक (Lithosphere) हांचे थर आसात. 1960 त अवकाशांतल्यान घेतिल्ल्या फोटयांवरवीं धर्तरी हो एक गिरो हें सिध्द जालां. तिचो आकार वाटकुऴो आसून, तिच्या भूंयपृष्ठाचेर जमनीपरस उदकाचें प्रमाण चड आसा. हाका लागून ती अवकाशांत निऴशी कशी दिसता.स्वताभोंवतणी घुंवपाक सादारणपणान ती 23 वरां 56 मिनटां आनी 4 सेकंद घेता जाल्यार सुर्याभोंवतणी एक भोंवडी मारपाक तिका एक वर्स म्हळ्यार सुमार 365.25 दीस लागतात. ह्य काळांत अल्प असो फाटींफुडें बदल जायत आसता.

वर्स म्हळ्यार सुमार 365.25 दीस लागतात. ह्य काळांत अल्प असो फाटींफुडें बदल जायत आसता. त्रिज्या एकसारकी ना. अस्तंत ते उदेंत अशी स्वताभोंवतणी घुंवता आसतना धर्तरेच्या मध्यभागार केंद्रोत्सारक नेट (Centrifugal force) तयार जावन, धर्तरी विषुववृत्ताकडेन मातशी फुगता जाल्यार ध्रुवांकडेन मातशी सपाट जाल्या. धर्तरेचें परिणाम -

वस्तुमान (Mass) = 5.977 x 10*27 ग्रॅ.
घनता
आयतन
क्षेत्रफळ चौ. किमी.
क्षेत्रफळ चौ. किमी.
जमीन (पृश्ठभाग) चौ. किमी.
उदक (पृश्ठभाग) चौ. किमी.
विषुववृत्तीय त्रिज्या किमी.
ध्रुवीय त्रिज्या किमी.
सरासरी त्रिज्या किमी.
सुर्यासावन कमाल अंतर कोटी किमी.
सुर्यासावन किमान अंतर कोटी किमी.
चंद्रासावन सरासरी अंतर किमी.
कक्षेचो परिघ अब्ज किमी.
कक्षेतली गती किमी./से.
सुर्याभोंवतणचो एके फेरयेचो काळ दीस, वरां मि. आनी से
स्वताभोंवतणचो एके फेरयेचो काळ वरां, मि. से धर्तरेची धातू विभागणी

धर्तरेची खंडांमदली विभागणी

उत्पत्ती आनी विकास

धर्तरेची उत्पत्ती हो सूर्यकुळाचें उत्पत्तेचोच एक वांटो आसून, सूर्यकुळां वांगडा धर्तरेची उत्पत्ती जाल्या अशें कांय खगोलशास्त्रज्ञांनी मत मांडला. आंतरतारकीय वायूसावन धर्तरी आनी गिरे एकाचवेळार संवनीत (Condensation) जाले आसुंये हो 18 व्या शेंकड्यांत मांडील्लो सिधदांत सादारणपणान चडश्या खगोलशास्त्रज्ञांक मान्य आसा. ह्या सिध्दांताप्रमाण सुर्याची उत्पत्ती हेर सूर्यकुळांतल्या गिऱ्यापरस पयलीम जाल्या. तांच्या मतान सुरवेक हायड्रोजन तशेंच कांय प्रमाणांत हिलियम आनी साप उण्या प्रमाणांत हेर घटकांचे धुल्लकण आशिल्ले तपकडेच्या आकाराचें व्हड कुप सूर्याभोंवतणी घुंवताले. उपरांत ह्या व्हड कुपाचे कांय ल्हान व्हड कुडके जावन ते सूर्याभोंवतणी घुंवपाक लागलें. मुखार हें कुडके न्हिवून तांकां गिऱ्याचें स्वरूप मेळ्ळें . साद्याश्या हो सिध्दांत साद्याश्या तर्काचेर आदारिल्लो आसलो. तरी धर्तरेची उत्पत्ती सांगपी सगळ्यो आधुनिक कल्पना ह्या सिध्दांताचेर आदारिल्ल्यो आसात.

दुसऱ्या एका सिध्दांताप्रमाण सुर्याभोंवतणीं साबार ल्हानल्हान गिरे घुंवताले. ल्हवल्हव ह्या गिऱ्याचें एकठांयकरण जावपाक लागले, तेन्ना गुरुत्वीय उर्जेचें उश्णतायेंत रूपांतर जावन तांचें तापमान वाडत गेले. ह्या मताप्रमाण सुरवेक धर्तरी कड्डील्लें स्थितींत आशिल्ली . हें स्थितींत लोखम चड आशिल्ल्यान ते सकयल वचून ताचेर पसून धर्तरेचो गाभो (Core) तयार जालो. किरणोत्सर्गी मूळ द्रव्यां हलकीं आशिल्ल्यान सिलिकेट वयर येवन ताचे पसून प्रावरण निर्माण जालें. गाबो तयार जावपाची क्रिया खूब वेगीं जाल्ल्यान गाबो आनी प्रावरण हातूंत रसायनिक समतोल जावंक शकलोना.

भूंयरसायनिक आनी शिलाविज्ञानांतल्यान संशोधनात्मक पुराव्या वयल्यान भुंयेचें कट्टें (Crust) प्रावरणापसून तयार जाला. खंडीय कवच निर्मीतीचें प्रक्रियेंत भिन्नीभवनाचे (समान रसायनीक संघटन आशिल्ल्या शिलारसाचें विंगड विंगड संघटन आसपी भाग तयार जावपाची प्रक्रिया) उण्यांत उणें दोन थर आसतात आनी म्हासागरी कट्ट्याचे निर्मितीचे प्रक्रियेंत भिन्नीभवनाचो एक थर आसता. प्रावरणापसून कट्ट्याचें खडप निर्माण जावपाच्यो उदग्र भिन्नीभवन आनी पार्श्वीय भिन्नीभवन अशो दोन प्रक्रिया आसात.

सुरवेक उश्णतायेक लागून धर्तरेंतलो वायू मुक्त जावन ताचेपसून धर्तरे भोंवतणीएक मुळावें वातावरण निर्माण जालें. हालींचें वातावरण आनी जलावरण, धर्तरेच्या अंतरंगातल्यान मुक्त जावन वयर आयिल्ल्या वायूंपसून तयार जाल्यांत.

धर्तरेच्या सुरवेच्या वातावरणांत हायड्रोजन वायू खूब आशिल्लो अशें मत आसा. पूण तो साप ल्हव आशिल्ल्यान व्हड प्रमाणांत अवकाशांत गेलो. ताचे वांगडा हीलियम, निऑन, आर् गॉन आनी हेर अक्रिय वायू आनी अल्प प्रमाणात हेर वायू वयर गेले. उपरांत मिथेन, अमोनिया, कार्बन डायऑक्सायड, उदकाची वाफ आनी हेर गौण वायू हे वातावरणाचे मुखेल घटक जाले. हें वातावरण क्षपणकारक गूणधर्माचें आशिल्ल्यान ह्या वातावरणांत जिवोत्पत्ती जाली अशी एक कल्पना आसा.

हायड्रोजन वयर गेले उपरांत अमोनिया आनी मिथेन वायू अस्थीर जायत गेले. हाका लागून नायट्रोजन आनी हेर सगळ्या द्रव्यांचो मुलभूत घटक आशिल्लो कार्बन मुक्त जायत गेलो. उपरांत ल्हवल्हव वातावरणांतल्या वायूंचें प्रमाण बदलत गेलें आनी ज्वालामुखींक लागून कार्बन डायऑक्सायड तशेंच उदकाची वाफ हांचें प्रमाण वाडत गेले. हे वाफेचें उदक जावन तें एकसारकें भूंयपृश्ठाचेर सांचत रावून ताचेपसून तळयो, तळीं आनी उथळ म्हासागर निर्माण जाले.

धर्तरेच्या विकासाच्या दुसऱ्या थरांत कांय सुक्ष्मजीव हरितद्रव्यां (क्लोरोफिल) निर्माण करपाक लागले. मुखार हरितद्रव्यांच्या आदारान वनस्पत, वातावरणांत आशिल्लो कार्बन डायऑक्सायड भितर घेवन ताचेपसून आपलें अन्न तयार करपाक लागली. ही प्रक्रिया चालू आसतना वनस्पत प्राणवायू भायर सोडटा. हाका लागून वातावरणांत मुक्त प्राणवायुचें प्रमाण वाडत गेलें.

अब्जांनी वर्सांपयलींच्या काळांत दर्यांत सागरी जीवांच्या क्रमविकासाक सुरवात जाली. हे जीव वनस्पताचेर जगतालें. कँब्रियन काळांत जीवांभोंवतणीं आनी भितर कॅल्शियम कार्बोनेटाचीं कट्टीं आनी सांगाडे तयार जावपाक लागले. अशे रितीन तांका एका खाशेल्या प्रकाराचो आकार आयलो. उपरांत भितर एकसारको बदल जावन वा ताचे भितर भरसम जावन जिवांचो क्रमविकास चासूच रावून आयचीं जीवसृश्टी निर्माण जाली.

पिराय

धर्तरी केन्ना निर्माण जाली हे निश्चित पणान सांगप आयज लेगीत खूब कठीण आसा. पूण वेगवेगळ्या देशांतल्या आदीम धर्मीक ग्रंथांनी वा दंतकथांनी धर्तरी केन्ना निर्माण जाली हेंविशीं साबार उल्लेख मेळटात. हिंदू पंचागांत धर्तरी निर्माण जावन स मन्वंतरां आनी सद्या चालू आशिल्ल्या सातव्या मन्वंतराचीं सत्तावीस म्हायुगां सोंपलीं म्हळ्यार लागीं लागीं 1,97,29,49,060 वर्सांचो काळ जावन गेलो. खाल्डियेंतल्या धर्मगुरूचें कल्पनेप्रमाण धर्तरेचो जल्म सुमार वीस लक्ष वर्सांआदीं जालो,जाल्यार पारसी धर्म प्रर्वतक जरथुश्त्र हाच्या मतान तो बारा हजार वर्सांचो आसा. आयर्लंडाचो आर्चबिशप अशर हाणें हिब्रु कालगणनेचो आदार घेवन धर्तरेचो जल्म क्रिस्तापयलीं 4004 ह्या वर्सा जालो अशे सांगला. धर्तरेची पिराय सांगपी अशो साबार दंतकथा वेगवेगळ्या धर्मग्रंथानी सांपडटात पूण आधुनिक पद्दतीन धर्तरेची पिराय सांगपाचें यत्न एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या शेवटाक जालें विल्यम टॉमस केल्व्हिन ह्या भूभौतिकीतज्ञान 1897 त भूभौतिक पद्दतीन धर्तरेची पिरीय दोन ते चार कोटी वर्सां थरयल्या उपरांत 1906 त आर. जे. स्ट्रट धर्तरेच्या पोटांत सांपडपा विंगड विंगड प्रकारांच्या तळपांनी किरणोस्तर्गी द्रव्यां आसतात हाचो सोद लायलो. त्या सोदाक लागून विल्यम केल्व्हिन हांणें मांडिल्लें पद्दतीचो दोश स्पश्ट जालो. धर्तरी हीं फकत निहिवपी वा थंड जावपी वस्त नासून, तिच्यातल्या किरणोत्सर्गी दर्व्यांक लागूनूय तयार जावपी उश्णतेचा भर तिच्या मुळावे उश्णतेंत पडटा हाकालागून केव्हिनान थारयल्लें पिरायेपरस धर्तरेची पिराय खूब चड आसा हाची जाणीव जाता. सद्या भूवैज्ञानिक, किरणोत्सर्ग आनी विश्वोत्पत्तिशास्त्राच्या तत्वाचेर आदारिल्ल्या पद्दत्ती वरवीं धर्तरेची पिराय थारोवपाचे यत्न जाल्लें आसा. कांय तळपांत आशिल्ल्या किरणोत्सर्गी खनिजांच्या विघटनाचें मापन करून धर्तरेची पिरीय सुमार साडेचार वर्स वसा थरयल्या. विश्वोत्पत्तिशास्त्रावरवीं मूलद्रव्यांची निर्मीती आनी ताचें वेगवेगळ्या काळांत बदलपी परस्पर प्रमाण हांच्या अभ्यासातल्यान धर्तरेचीं चडात चड पिराय 6.6 अब्ज वर्सां थरयल्या.

गती

धर्तरी, स्वताभोंवतणी तशीच सूर्याभोंवतणी एकसारकीं घूंवत आसता. ही घुंवपाची गती आकाराच्या मानान सावकाश आशिल्ल्यान मनीस तिचेर आसून लेगीत ती ताका जाणवना. धर्तरी आपलें भोंवतणीं घुंवत आसता. हाका लागून दीस आनी रातीं जायत आसतात. आपल्या अक्षाभोंवतणीं धर्तरी अस्तंतेसावन उदेंकडेन घुंवता. ताका भ्रमणाक्ष म्हण्टात. भ्रमणाक्षाभोंवतणी एक भोंवडी मारतात धर्तरेक एक दीस म्हळ्यार सुमार 23 वरां 56 मिनटां 4 सेंकद लागतात. अक्षीय गतीक लागून विषृवृत्तवयलो दर एक बिंदू वराक सुमार 1,600 किमी. गतीन घूंवत आसता. विषृवृत्तासावन बिंदू जशें पयस वता तशी तांची गती उणी जायत वतां ध्रुवावयल्या बिंदूची गती शुन्य आसता. धर्तरेक आपलें भोंवतणी घुंवता आसतना ती सूर्याभोंवतणी घुंवत आसता. हाका कक्षीय गती अशें म्हण्टात. धर्तरी सूर्याभोंवतणी लांबवांटकुळांकार (Eliptical) कक्षेंत घुंवता. एक भोंवडो मारपाक धर्तरेक एक वर्स लागता. धर्तरेचे कक्षेमदली गती दर सेंकदाक 29.76 किमी. आसता.

तापमान आनी उश्णताय

सूर्यासावन येवपी वताक लागून जमीन तापता. पूण धर्तरी आनी सूर्य हांचेंमदलें अंतर, धर्तरेची अक्षीय गती, तशेंच धर्तरे भोंवतणच्या वातावरणाचें स्वरूप, ह्या सगळ्यांक लागून धर्तरेचेर येवपी वाताचेर नियंत्रण उरता. धर्तरेभितर आशिल्ली मूल द्रव्यां आनी किरणोत्सर्गी मूल द्रव्यांभितर आशिल्ले उश्णतायेक लागून वा धर्तरेच्या अंतरेगात जावपी घर्शणाक लागुनूय धर्तरेचें तापमान वाडटा. धर्तरेच्या भायल्या थरांत सरासरी दर किमी. चे खोलायेप्रमाण तापमान वाडत वता. पूण चड खोलायेचेर ताचेर ताचेर नियंत्रण उरता अशें मत कांय भूंयतज्ञांनी मांडला.

चुंबकत्व

धर्तरेभितर चुंबकी गूणधर्म आसा हें मध्ययुगाच्या निमाणेकडेन साबीत जाला. धर्तरी हो एक व्हड पूण दुर्बळ असो चुंबक आसा हें विल्यम गिलबर्ट हाणें 1600 वर्सा दाखयलें.धर्तरेच्या चुंबकी गूणधर्माक लागून तिका प्राप्त जाल्लें चुंबकी क्षेत्र सु. 0.50 गौस आसून ताका भूचुंबकत्व म्हण्टात. धर्तरेचें चुंबकी क्षेत्र तिचें भोंवतणी पातळिल्ले आसून अवकाशांतल्या विद्युत् भारीत कणांचे हालचालींचेर ताचो जेमेरेन प्रभाव पडटा अशा भागाक चुंबकांबर म्हण्टात. धर्तरेच्या पोटांत आशिल्ल्या चुंबकी द्रव्यांक लागून धर्तरेक चुंबकत्व आयिल्लें आसा, असो आदल्या तेंपार समज आशिल्लो. पूण चुंबका क्षेत्र हें धर्तरेच्या द्रायुरूप आनी धातवीय गाभ्यातल्या विद्युत् प्रवाहांनी निर्माण जाता हें डब्ल्यू. एलझॅझर हाणें 1947त दाखयलें.

सूर्य आनी हेर गिऱ्याप्रमाण धर्तरी हीय एक रेडिओ उदगम आसा. पूण चुंबकांबरांत निर्माण जावपी हे रेडिओ तरंग जमनीकडेन येता आसतना मदल्या आयनांबारान परावर्ती जावन अवकाशांत परत वतात. 1970त उपगिऱ्यांच्या आदारान केल्ल्या रेडिओ तरंगांच्या आनी आयनद्र्यू तरंगांच्या मापनावयल्यान सूर्य, गुरू आनी शनी हाचें प्रमाण पृथ्वीय एक खर रेडिओ उदगम आशिल्ल्याचें स्पश्ट जाला.

भुंयेचें रूप आनी तांची उत्पत्ती

धर्तरेची जमीन आनी म्हासागर अशी विभागणी केल्ली आसा. धर्तरेचो चडसो आंवाठ उदकान व्यापिल्लो आसा. खंड आनी म्हासागर ही आंवाठ उदकान व्यापिल्लो आसा. खंड आनी म्हासागर ही भुंयेचीं दोन मुखेल स्वरूपां आसात. दोंगर, देगणां, रेंवटा तशेंच सपाट प्रदेश, न्हंयो, तळीं अशी भूंयेचीम साबार स्वरूपां दिश्टी पडटात. ज्वालामुखी, पावस, भरती-सुकती, भूंयकांप, हवामानांतलो बदल आनी हेर क्रियांक लागून म्हासागर आनी जमीन हांचेर परिणाम जातकूच भूंयेचें पयलींचें स्वरूप नश्ट जाता वा तातूंत थोडो भोव बदल जाता. भूंयस्वरूपाचे उत्पत्तीविशीं साबार सिध्दांत मांडल्यात.

पातळ वा कडिल्ल्या पदार्थाचेर (डांबर) जर जड वस्तू दवरलीं जाल्यार तीं वस्तू ल्हव ल्हव सकयल वचून उपरांत तिका थिराय येता. भूंयकवच ही असल्याच प्रकाराची प्रावरणाचेर आशिल्ली वस्तू आसून, कट्ट्याचें द्रव्य प्रावरणाच्या द्रव्यापरस ल्हव आसा अशें मानला. हाका लागून कट्ट्याचें थर मुक्तपणान उफेंवपाक शकतात. इतलें खोलायेचेर वचून ताका थिराय येवन भूंयस्वरूप तयार जालां अशी एक कल्पना आसा.

पर्वत आनी देंगण निर्मीती

एकेच सुवातेर एकसारको गाळ सांचिल्ल्यान थंय ताचें थर तयार जातात. उपरांत ताचेर दाब पडून तांच्यो घजयो तयार जात. अशो गाळाच्यो साबार घडयो तयार जावन पर्वत तयार जातात. भूंयकट्टयाक वेरा वचून वा धर्तरेभितल्ल्या आनी ज्वालामुखीच्या क्रियांक लागून पर्वत निर्माण जाता. दोंगराचेर पडपी पावसाक लागून वा बर्फ वितळिल्ल्यान हें उदक सुरवेक ल्हान ल्हान खळयांतल्यान व्हांवता. अशो साबार खळयो एकठांय जावन उपरांत तांका न्हंयचें रूप मेळटा दोंगरावयल्यान नेटान व्हांवपी उदकाच्या नेटाक लागून न्हंयेचें पात्र ल्हव ल्हव रूंद आनी खोल जायत रावता हाकालागून देगणा तयार जाता. आनी खोल जायत रावता हाकालागून देगणा तयार जाता.

वातावरण

धर्तरे भोंवतणच्या वेगवेगळ्या वायूंच्या थरांक वातावरण अशशें म्हण्टात तापमानचें रचणुकेप्रमाण वातावरणाचें थर रचल्यात सगळ्यांत सकयल आशिल्ल्या थराक क्षोभावरम अशें म्हण्टात क्षोभावरण हो थर विषुवृत्ताकडेन मातसो फुगिल्लो आसून सादारणपणान ताची दाटाय 10 ते 12 किमी. इतलीं आसा. ह्या थरांची उंचाय वाडटा तशें तापमान घटत रावता. वातावरणांत मुखेलपणांत नायट्रोजन (78%) आनी ऑक्सीजन (21%) हे वायू आसून उरिल्ल्या प्रमाणांत आरगॉन, कार्बन डायऑक्सायड, हायड्रोजन, निऑन, ओझोन, हिलीयम, उदकाची वाफ आनी हेर वायू अल्प प्रमाणांत आसात.

शिलावरण

जमनीच्या वयल्या थराक शिलावरण म्हण्टात. शिलावरणाची सरासरी दाटाय सुमार 35 किमी. आसा. पर्वतांची उंचाय म्हासागराची खोलाय, देगणां, ल्हानव्हड खळयो हांका लागून शिलावरणाचें पृश्ठ खडबडीत आसा. शिलावरणाचें खंडीय आनी अधःखंडीय अशे दोन थर केल्यात. खंडीय थरांतलें तळप मुखेलपणान ग्रॅनायटा केल्यात. खंडीय थरांतलें तळप मुखेलपणान ग्रॅनायटा

जलावरण

भूंयपृश्टावयल्या उदकाच्या भागाक जलावरण म्हण्टात. तातूंत म्हासागर, दर्या, न्हंयो, तळीं, तळयो, हिम तशेंच खनिजांतल्या उदकाचोय आस्पाव जाता. जलावरणातलो भूंयपृश्ठाचो सुमार 71% भाग आसा. दक्षिण गोलार्धाचो चडसो भाग उदकांतळां आसा. पॅसिफिक, अॅटलांटिक, हिंदी म्हासागर, आर्क्टिक आनी अँटार्क्टिक दर्या हे मुखेल सागर आसात. तातूंतलो पॅसिफिक हो सगळ्यांत व्हड आनी खोल.

आकृती आनी गुरूत्व

धर्तरेचो आकार वांटकुळो आसा हाचेर पूर्विल्ल्या काळासावन भासाभास जायत आयल्या पूण त्या काळांक हेच संबंदी स्पश्टपणान म्हायती मांडपाक कोणाकूच शक्य जालेना. धर्तरी वांकुळीं आसा अशें पायथागोरस (इ. स. प.6वो शेंकडो) हाचें मत आशिल्ले. अॅरिस्टाटल हाणें चंद्रगिराणाच्या वेळार, चंद्रिमाचेर पडपी धर्तरेची सावळी वाटकुळी आसता हे दाखोवन पायथागोरस हाचें मत सिध्द केलें. दक्षिणेसावन उत्तरेक वचत रावल्यार सूर्य आनी हेर नखेत्रांची सुवात बदलता. ह्या बदलांच्या आदाराचेर एराटॉस्थीनीझ (इ.स.प. 276-194) हाणें सुरवेक धर्तरेचें आकारमान काडलें आनी टॉलॅमी (इ.स.90-169)हाणें धर्तरेचो व्यास काडलो. तरी पूण धर्तरेच्या आकाराविशींचो दुबाव लोकांच्या मनांत तसोच रावलो. मुखार 16 व्या शेंकड्याचे सुर्वेक फेर्दिनांद मागाल्ल्यांयश हाणें धर्तरेक प्रदक्षणा काडलेउपरांत धर्तरेचें वांटकुळेपण सिध्द जालें. धर्तरी आपलेभोंवतणी घुंवत आशिल्ल्यान उत्पन्न जावपी केंद्रोत्सारी (Centrifugal) प्रेरणेक लागून विषुववृत्ताकडेन मातसो फुगीर आनी ध्रुवांकडेन थोडो चेपटोसो वाटकुळाकार तिका येता ही कल्पना आयझॅक न्युटन हाणें मांडली. विषुववृत्तीय त्रिज्या ही ध्रुवीय त्रिज्येपरस चड आशिल्ल्यान धर्तरी पुरायपणान वाटकुळी ना हें सिध्द जाता.

धर्तरेवयल्या खंयचेय वस्तूचेर कार्य करपी आनी ते वस्तूक धर्तरेच्यामध्याक खेंचपी प्रेरणा म्हळ्यार धर्तरेची गुरूत्वीय प्रेरणा. धर्तरेच्या पृश्ठभागार सरासरी गुरूत्वीय प्रवेग 979.76 सेंमी.। सॅ. इतलो आसता.गुरूत्वीय प्रेरणेची खराय खोलायेप्रमाण उणी जायत वता आनी धर्तरेच्या मध्याकडेन ती शुन्य आसता. धर्तरी पुरायपणान वाटकुळी नाशिल्ल्यान, भूंयपृष्ठाचेर वेगवेगळे सुवातेर अक्षांशाप्रमाण गुरूत्वीय प्रवेग वेगळोवेगळो आसता. ह्या गुरूत्वाकर्शणाक लागून धर्तरेभोंवतणचे वातावरण तिगून उरलां. खंयचीय वस्तू धर्तरेच्या गूरूत्वाकर्शणांतल्यान भायर पडपाक तिका जो नेट जाय पडता, ताका मुक्तीवेग म्हण्टात.भुंयपृषठावयलो मुक्तीवेग सेकंदाक सुमार 11,2 किमी.इतलो आसा.

भुंपृश्ठाचेर वातावरणाचो दाब दर चौ. सेंमी. क सुमार 1 किग्रॅ. इतलो आसा. ह्या दाबाक वातावरणीय दाब अशें म्हण्टात. भुंयेसावन जितले वयर वता तितलो हो दाब उणो जायत वता. पूण खोलायेप्रमाण हो दाब वाडटा.

अक्षांश आनी रेखांश

धर्तरेचेर आशिल्ले खंयचेय वस्तूची सुवात दाखोवपाखातीर अक्षवृत्त आनी रेखावृत्त हांचो उपेग जाता. अक्षवृत्त ही उदेंत-अस्तंत अशी कल्पिल्ली आसून आनी रेखावृत्त ही दक्षिण-उत्तर अशी कल्पिल्ली आसात. धर्तरेच्या गोल पृश्ठाचेर दानूय ध्रुवांसावन समान अंतराचेर कल्पिल्ल्या उदेंत-अस्तंत वांटकुळा 'विषुववृत्त' अशें म्हण्टात विषूववृत्ताक लागून गोल भूंयपृश्ठाचे दोन समान वांटे जातात. विषुववृत्ताच्या उत्तर भागाक 'उत्तर गोलार्ध' आनी दक्षिण वांट्याक 'दक्षिण गोलार्ध' अशें म्हण्टात. विषुववृत्ताक समांतर कल्पिल्ल्या वाटकुळांक 'अक्षवृत्त' म्हण्टात. एका अक्षवृत्ताचेर सगळी थळां विषुवृत्ताच्या पांवड्याकडेन धर्तरेगोलाच्या मध्यबिंदूकडेन सारकोच कोन करतात. ह्या थळांचे विषुववृत्ताकडेन आशिल्ले कोनीय अंतर म्हळ्यार तांचो अक्षांश विषुवृत्त हें सगळ्यांत व्हड मुळावें अक्षवृत्त. ताचेर आशिल्ल्या सगळ्या थळांचो अक्षांश 0(0) आसता. दोनूय ध्रुवांकडेन अक्षवृत्त ल्हानल्हान जायत वतात. दोनूय ध्रुवांतल्यान दक्षिणोत्तर वचपी अर्धवाटकुळांक रेखावृत्त अशें म्हण्टात. ती अक्षवृत्तांक काटकोन करतात. मुळाव्या रेखावृत्ताचो पांवडो आनी स्थळ रेखावृत्तीचो पांवडो हांचेमदल्या कोनांक 'रेखांश' म्हण्टात.

इतिहासिक म्हायती

पूर्विल्ल्या काळासावन धर्तरेसंबंदान विंगड विंगड कल्पना चालंत आसात. खूब आदल्या काळांत, धर्तरी सपाट आसून तू कसल्या तरी आदाराचेर थीर आसा आनी ह्या आदाराक लागून सूर्य, चंद्रीम आनी हेर गिरें धर्तरेसकयल वचून परत वयर येतात असो समज आशिल्लो. बॅबिलोनियी, प्राचीन ग्रीक आनी हिब्रू लोकांच्या मतान सैमाच्या पृश्ठभागाचेर पातळिल्ल्या उदकांतल्या वयर आयिल्लो जुंवो म्हळ्यार धर्तरी. होमर (क्रिसापयलीं 900-800) ह्याच्या मताप्रमाण धर्तरी ही बहिर्गोल आकाराची तपकडी आसून तिचें भोंवतणी उदक आसलें. सुमार ह्या तेंपार इजिप्ती आनी हेर लाकांच्या मतान धर्तरी एक व्हड तपकडी आसून ती एका व्हड कालवांचेर थीर आसली. सूर्य आनी चंद्रीम हांचेसारकीक धर्तरी वाटकुळींच आसा, हो युक्तीवाद सुर्वेक पायथागॉरस आनी तांच्चा वांगड्यानी मांडलो (इ. स. प. सवो शेंकडो) अॅरिस्टॉटल आनी हिपार्कस हांणी पायथागॉरसच्या मताक तेंको दिल्लो. मागाल्ल्यांयश (1480-1551) हाणें धर्तरेक प्रदक्षिणा घालून धर्तरेचो वाटकुळांकार सिध्द केलो. ह्या तेंपामेरेन धर्तरेच्या आकाराविशीं वेगवेगळीं साबार मतां आशिल्ली. धर्तरेचो आकारमान काडपाचें शास्त्रीय मापन पद्दतीचें वर्णन आनी वापर सुरवेक एराटॉस्थीनीझ हाणें केलो. धर्तरी वाटकुळी, थीर आनी सैमाच्या मध्यभागार आसून हेर खस्थ पदार्थ तिचे भोंवतणी वाटकुळाकार कक्षांनी धुंवत आसता अशें टॉलेमी हाचें मत आशिल्लें. पूण कोपर्निकस (1473 -1543) हाणें सूर्य हो तारो सूर्यकुळाच्या मध्यभागार आसून हेर खस्थ पदार्थ ताचे भोंवतणी घुंवतात अशें मत मांडले. झांपिकार हाणें अक्षांश थरोवपा खातीर पयलेंच खेपे दुर्बीणाचो उपेग केलो. उपरांत धर्तरेक अक्षीय आनी कक्षीय गती आसात हे 1725त सिध्द जालें. धर्तरेचे वस्तुमान काडपाची पद्दत सुरवेक न्यूटन हाणें मांडली. उपरांत 1831त धर्तरेचो उत्तर ध्रुव चुंबकीय जे. सी. रॉस हाणें, जाल्यार दक्षिण ध्रुव चुंबकी इ. एच. शॅकल्टन हाणें 1909त सोदून काडलो.

एराटॉस्थीनीझ ते झां पिकारा मेरेनच्या काळांत धर्तरी वाटकुळी आसा हें सिध्द करपाचे साबार भूंयशास्त्रज्ञांनी आपले वेगळेवेगळे सिध्दांत मांडले. हाकालागून ह्या काळाक भूंयगणितातले 'वांटकुळाकार यूग' अशें म्हण्टातत. मुखार न्यूटन आनी क्रिस्तीआन हायगॅन्झ (1629-95) हाणीं सूचयल्ल्या धर्तरेच्या दिर्घवृत्ताभ आकाराचो काळ येता. निमाणेकडेन भूंयरूप सिध्दांताचें यूग चालू जालें.

भारतीय मत

भारतीय परंपरेप्रमाण धर्तरी ही पंचमहाभूतांतली एक प्रथ् (विस्तार जावप) ह्या धातूवयल्यान पृथ्वी (विस्तार जावपी) हो शब्द आयला. मनू हाच्या मतान हिरण्यरूप तांतयाचीं दोन अर्दां जावन धर्तरी आनी द्यो (मळब वा स्वर्ग) तयार जाला. ह्या मता प्रमाण सुर्वेक धर्तरेचो जल्म जावन उपरांत द्योचीं आंगां म्हळ्यार सूर्य आनी हेर गिऱ्यांची निर्मीती जाली. तैतिरीय ब्राम्हणांत मांडील्ल्या मताप्रमाण प्रजापतीन उच्चारिल्ल्या भू ह्या शब्दावयल्यान भूंय (धर्तरी) उत्पन्न जाली. पौराणिक कल्पनेप्रमाण धर्तरी शेष नांवाच्या नागान आपल्या माथ्यार सांवरल्या.

ऋग्वेदांत रूंद पातळिल्ली भूंय असो धर्तरेचो उल्लेख केला. धर्तरे भोंवतणी दर्या आसा असो उल्लेख ऐतरेय ब्राम्हणांत मेळटा. तशीच, धर्तरी वाटकुळी आसून ती मळबासावन वेगळी आनी अवकाशांत कसलोच आदार नासतना ती उफेता असोय उल्लेख सांपडटा. शतपथ ब्राम्हणांत धर्तरेक सृश्टी आनी अग्निगर्भ अशें म्हळां. तशीच ती वाटकुळी आसा अशेंय तातूंत सांगलां. ऋग्वेदसंहितेच्या काळांत लेगीत धर्तरी वाटकुळी आनी निराधार आसा हाची जाण आशिल्ली. मनशाक उपेगी पडपी सगळ्यो वस्तू धर्तरेसावन मेळटात. हाका लागून शांखायान अरण्यकांत धर्तरेक वसुमती (संपत्तीन भरिल्ली अशी) अशें नांव दिलां. धर्तरी आपले भोंवतणी घुंवता, हाकालागून सूर्य आनी हेर गिरे धर्तरेभोंवतणी घुंवता असो भास जाता हें मत पयल्या आर्यभट्टान इ.स.प. 6 व्या शेंकड्यांत मांडलें. ह्या ताच्या मताक लागून उपरांत आर्यभट्टाचेर खूब टिका जाली. पूण धर्तरी सूर्या भोंवतणीं घुंवता अशें ताचें मत नासलें. बाराव्या शेंकड्यांत भास्कराचार्य हाणें धर्तरेचे कुडींत आकर्शणशक्ती (गुरूत्वाकर्शण) आसा, हाका लागून अवकाशांतली खंयचीय जड वस्तू धर्तचेर पडटा अशे सांगलें. भारतीय ज्योतिशशास्त्रांत वेगवेगळ्या सिध्दांतांनी धर्तरेविशीं विंगड विंगड भुगोलिक म्हायती मेळटा.