म्हाळ

देवनागरी

Romi

ಕನ್ನಡ್

म्हाळ हिन्दू धर्मांत पित्रांक वा पूर्वजांक भोवमानान उगडास काडून पिंडदान करपाच्या आनी तर्पण दिवपाच्या पक्षाक पितृ पक्ष वा म्हाळ म्हणटात. पितृ पक्षाक पित्री पोक्खो, सोळा श्राद्ध, कनगत, जितिया, महालय पक्ष आनी अपर पक्ष अशा हेर नांवांनी वळखतात. पितृ पक्ष वा म्हाळ गत जाल्ल्या म्हालगड्यांक (पित्रांक वा पूर्वजांक) श्राद्ध आनी तर्पण दिवपाचो पक्ष आसल्या निमतान बाकिचे शूभ समारंभ म्हळ्यार लग्ना सुवाळे, मुंजी थारावपाक वा करपाक अशूभ मानतात. दक्षीण भारत आनी पश्चीम भारतांत पितृ पक्ष वा म्हाळ चवथ जावन येवपी पुनंवे सावन (म्हळ्यार भाद्रपद मासाच्या पुनंवे सावन) उमाशे मेरेन (सेतेंब्र-ओतूब्र म्हयन्यांत) येता. उत्तर भारत आनी नेपाळांत हो पक्ष भाद्रपद मासाच्या बदला आश्वीन मासाच्या पुनंवे सावन उमाशे मेरेन येता.

पुराणांतली काणी

हिंदू पुराणाप्रमाण मनशाच्या पुर्विल्ल्या तीन पिढ्यांचे पूर्वज वा म्हालगडे हांचे आत्मे पितृलोकांत, म्हळ्यार भूंय आनी स्वर्ग हांचे मदल्या जाग्यांत वास करतात असो समज आसा. मरणाचो अदिदेव यम भूंयेचेर मरण पाविल्ल्यांचे आत्मे पितृ लोकांत व्हरता. फुडल्या पिढींतलो मनीस मरण पावतकच ताज्या पूर्वजांचे सुरुवेच्या पिढींतले आत्मे पितृलोक सोडून स्वर्गांत पावन देवावांगडा एकठांय जातात. हाका लागून पितृलोकांत फक्त पुर्विल्ल्या तीन पिढ्यांच्या पूर्वजांले आत्मे आसतात, आनी आमी श्राद्ध करतना तांकांच पिंडदान आनी तर्पण दिवपाचो संप्रदाय चलून आयला. हिंदू महाकाव्यांप्रमाण पितृ पक्षाचे सुरुवेक सूर्य कन्या राशींत प्रवेश करता. त्या वेळार सावन सूर्य वृश्चिक राशींत प्रवेश करसर पितृलोकांतले आत्मे पितृलोक सोडून भूंयेंचेर येवन आपापल्या वंशाच्या घरा येवन एक म्हयनो रावतात अशें मानतात. हेच खातीर हिंदू लोक पितृ पक्षाच्या सुरुवातीच्या काळाचे पंदरा दीस पूर्वजांक भोवमान दिवन तांची आराधना करतात.

महाभारताच्या झुजांत मरण पाविल्लो दानशूर कर्ण स्वर्गांत वतकीच ताका थंय खावपाक भांगराचे नग दिले. तेन्ना कर्णान स्वर्गाचो अधिपती इंद्र हाचे लागीं खावपा सारखें खाण मागलें आनी आपणाक हे भांगराचे नग खावपाक दिवपाचें कारण विचारलें. इंद्रान कर्णाक सांगले, "तूवें जिवितांत तुजे लागीं दान मागता तांकां मागिल्ले नग, दुडू, भांगर सगळें दिलें. पूण तुज्या म्हालगड्यांक श्राद्ध करून तांकां खाण-जेवण दिलें ना. देखून तुका खाण-जेवणा बदला भांगराचे नग खावपाक दिल्यात". कर्णान सांगलें, "म्हाका म्हज्या म्हालगड्यांविशीं कायंच म्हायती नासली, देखून हांवें तांचे खातीर खाण दिलें ना." हें निस्तारपाक इंद्रान कर्णाक म्हालगड्यांच्या उगडासान तांचें श्राद्ध करूंक आनी तांकां खाण-जेवण, उदक दिवचे खातीर पंदरा दीस भूंयेचेर परत वचपाक मेकळीक दिली. ह्या पंदरा दिसांच्या काळाक आतां म्हाळ म्हणटात. कांय पुराणांनी इंद्राच्या बदला यमाचें नांव येता.

म्हत्व वा व्हडविकाय (प्रामुख्यता)

अन्नदान वा भूकेन आशेल्ल्यांक खाण-जेवण दिवप हो पंदरा दिसांच्या आचरणांतलो मुखेल आनी म्हत्वाचो वा व्हडविकायेचो विशय जावन आसा. ह्या दिसांत आमच्या जिवितांत मरण पाविल्ल्या म्हालगड्यांकूच न्हंय, तर नांव खबर नाशिल्ल्या पयसुल्ल्या म्हालगड्यांक तशेंच अकालीक वा असैमीक मरण आयिल्ल्या म्हालगड्यांकूय खाण दिवपाचें आसता. ह्या दिसांत तर्पण, श्राद्ध आनी पिंडदान क्रमा प्रमाण पुरयताच्या मार्गदर्शनाखाला करतात. ह्या पक्षाच्या पंदराय दीस म्हाळाचें आचरण करपाक जाता, पूण अखेरचो दीस जावन येवपी उमाशेक, म्हळ्यार म्हाळा उमाशेक वा सर्वपितृ उमाशेक केल्यार श्रेष्ठ आनी पवित्र. हिंदू लोक पूर्वजांचे आत्मे स्वर्गाक वचूंक जाय जाल्यार पितृ पक्षांत पुतान श्राद्ध करप गरजेचें अशें मानतात. हे विशीं गरूड पुराण ग्रंथांत ‘पूत नाशिल्ल्या मनशाक मोक्ष ना’ अशें सांगलां. घराच्या यजमानान आपल्या पूर्वजांक, देवांक, दैवांक आनी सोयऱ्यांक तांचो अनुग्रह मेळपाखातीर आराधना करची अशें धर्मग्रंथांत सांगलां. पूर्वजांक श्राद्ध क्रमा प्रमाण केल्ल्यार ते श्राद्ध वाडटल्याक आरोग्य, ऐश्वऱ्य, विद्या, बुद्धी आनी दीर्घायुश्य मेळूं म्हूण आशिर्वाद दितात आनी अखेरेक ताका स्वर्ग आनी मोक्ष प्राप्ती जाता अशेंय मार्कंडेय पुराण ग्रंथांत सांगलां.

सर्वपितृ उमाशेचीं आचरणां

विसर पडिल्लें वा दुर्लक्ष जावन उरिल्लें दर वर्सा करपाचें श्राद्ध सर्वपितृ उमाशेच्या दिसा करून भरून काडूंक येता. श्राद्ध करपाक वंशाच्या वा गोत्राच्या फाटल्या तीन पिळग्यांच्या पूर्वजांक तांचीं नांवां सांगून पिंडदान करपाची रीत आसा. ताका लागून साधारणपणान दर एकाक आपल्या स पिळग्यांचीं (फाटल्यो तीन, म्हळ्यार पणजो, आजो आनी बापूय, स्वताची, आनी फुडल्यो दोन, म्हळ्यार पूत आनी नातू) नांवां कळून येतात. अशा तरेन पितृ पक्ष आमचे पूर्वज, आमी आनी आमच्या मागीर जल्माक येवपी पिळगी हांच्या मदल्या रगता नातें संबंदांक विशेश म्हत्व दिता. आयची पिळगी पितृ पक्षांत तांच्या म्हालगड्याचें रीण फेडटा. ह्या रिणाक आवयबापायच्या आनी गुरुंच्या रिणाइतलेंच म्हत्व दिल्लें आसा.

श्राद्धाच्यो रीती आनी रिवाज

केन्ना आनी खंय

पूर्वजांच्या—चड करून आवयबापायच्या वा बापाय वटेनच्या आजी-आजाच्या—मरणाचें श्राद्ध म्हाळांत तांचे मरण पाविल्ले तिथीक करतात. हे तिथी विशयांत थोडे अपवाद आसात; मरण कशें आयलें हाचे नुसार म्हाळांतले दीस विभागून दिल्ले आसात. फाटल्या वर्सा मरण पाविल्ल्या म्हालगड्याचें श्राद्ध चतुर्थीक आनी पंचमीक करतात. तशेंच घोवाच्या पयलीं मरण पाविल्ले बायलेचें श्राद्ध नवमीक करतात (देखून म्हाळांतले नवमीक "अविधवा नवमी" म्हणटात). आपल्या घरकान्नीच्या श्राद्धाक विधूर दादले ब्राह्मण बायलांक सोयरे म्हूण आपयतात. पक्षाचो बारावो दीस भुरग्यांच्या आनी प्रापंचीक सूख त्याग केल्ल्या संन्याश्यांच्या श्राद्धांखातीर राखून दवरिल्लो आसा. तशेंच चवदावो दीस झूजांत, शस्त्रांनी वा हिंसेंत मरण पाविल्यांक राखून दवरिल्लो आसा. हे दिसाक घट चतुर्दशी वा घायाळ चतुर्दशी अशेंय म्हणटात.

सर्वपितृ (म्हळ्यार सगळ्या पितरांची) उमाशे दिसा म्हालगड्यांच्या खंयच्याय मरणाच्या तिथीचें श्राद्ध करूं येता. हो दीस पितृपक्षांत सगळयांत म्हत्वाचो दीस जावन आसा. वर्साचें श्राद्ध करूंक कोणूय विसरलो जाल्यार ताका ह्या दिसा श्राद्ध करपाक मेळटा. ह्या दिसा केल्ल्या श्राद्धाक पवित्र गया शारांत केल्ल्या श्राद्धाइतलें फळ आनी मान्यताय आसता.

बंगाळांत म्हाळांत दुर्गापूजा सुरू जाता. म्हाळांत दुर्गा देवी भूंयेचेर अवतार घेवन आयिल्ली अशें म्हणटात. बंगाळी लोक म्हाळांत फांतोडेर उठून देविमहात्म्य (चंडीमहात्म्य) ग्रंथांतल्या श्लोकांचें वाचन करतात. म्हालगड्यांक तर्पण दिवपाचें कार्य घराकडेन जावं पूजेखातीर तयार केल्ल्या तात्पुरत्या मांटवांत करतात. आश्वीन मासाचो सुरवेचो दीस मरण पाविल्लो मातामह (आवयचो बापूय, म्हळ्यार आवय वटेनचो आजो) वा दौहित्र (धूवेचो पूत, म्हळ्यार नातू) हांचो दीस जावन आसा.

श्राद्धाचें आचरण दर पुण्यतीथीक करपाचीय पद्दत आसा. श्राद्ध फक्त दनपारां न्हंयचे वा व्हाळाचे देगेर जावं स्वताच्या घरकडेन करतात. वाराणशी (काशी) वा गया सारक्या पुण्यक्षेत्रांत तीर्थयात्रेक वचून लेगीत श्राद्ध करपाक जाता.

कोणे आनी कोणांक

श्राद्धाचें कार्य पुतान—चड करून व्हडल्या—करपाचें आसता, वा बापायवटेनच्या फाटल्या तीन पिळग्यांतल्या नात्यांतल्या दादल्यांनी करूं येता. सर्वपितृ उमाशे दिसा, आवायचे वटेनच्या खंयच्याय श्राद्धाक कोणूच दादलो वारस नासलो जाल्यार धुवेच्या पूतान श्राद्ध करूं येता. थोड्यो जाती एकाच पिळगेखातीर श्राद्ध करतात. श्राद्ध करपी दादल्याची मुंज जाल्ली आसची पडटा. हो सुवाळो मरणा संबंदीं आशिल्ल्यान अशूभ, देखून कच्छ प्रांताच्या राजाले वंशज वा सिंहासनाचे उत्तराधिकारी हांकां श्राद्ध करपाक निशिद्ध मानतात.

खाण

पूर्वजांक अर्पण करपाचें खाण रुप्याच्या वा तांब्याच्या आयदनांत सजोवन एका केळीच्या पानार वा सुकिल्ल्या पानांच्या दोण्यांत दवरतात. खाणांत गोडशें (खीर वा पायस—दूद आनी तांदूळ घालून केल्लें गोड पक्वान्न—वा गंवां कण घालून केल्ली गोडशी पेज), शीत, दाळ, चिटकी भाजी आनी दुदी हांचो आस्पाव आसता.

श्राद्धाची कार्यावळ

श्राद्ध करपी दादलो सुरवेक न्हावन-धुवन, धोतर न्हेसून श्राद्धाच्या कार्याक बसता. तो दर्भ्याची पवित्र मुदी घालता, आनी ते पवित्र मुदयेंत येवन रावंक पूर्वजांक आवाहन करता. श्राद्ध करतना जानवें खुबदां दावे-उजवे वटेन बदलचें पडटा, देखून श्राद्धाचो सुवाळो चड करून उकत्या आंगांन करतात. श्राद्धांत पिंडदान, म्हळ्यार पूर्वाजांक खाण अर्पण करचें पडटा. पिंड तयार करपाक शीत आनी जवाच्या पिठांत तूप आनी काळे तीळ भरसून ताजे गुळे करतात. पिंड अर्पण करतना पिंडाच्या वयर हातांतल्यान उदक सोडटात. मागीर विष्णूची (दर्भ्याच्या वा शालिग्रामाच्या रुपान) आनी यमाची पूजा करतात. हाजे मागीर खाण अर्पण करूं येता, जें ह्या सुवाळ्याखातीर खासा घराच्या पाख्याचेर रांदतात. हें खाण कावळ्यान येवन खाल्यार म्हालगड्यांनी ग्रहण केलें अशें म्हणटात; कावळ्याक यमालो दूत वा म्हालगड्यांलो आत्मो मानतात. गायेक आनी सूण्याक खाण खावंक दितात, आनी पुरयताक जेवण वाडटात. ब्राह्मणांचें आनी म्हालगड्यांच्या आत्म्यांचें (कावळ्यान) खावन जातकच कुटुंबांतल्या वांगड्यांनी जेवंक सुरू करूं येता.

हेर संप्रदाय (दुसऱ्यो पद्धती)

थोड्या घराण्यांत ह्या पक्षांत पूर्वजांच्या बरेपणाखातीर भागवत पुराण आनी भगवदगीता वाचन करचे खातीर पुरयतांक सांगून तांकां धनधान्य दान दितात.

हें लेखन https://en.wikipedia.org/wiki/Pitru_Paksha पसून कोंकणी भाशेंत केलां.