राक्षस
देवनागरी
|
राक्षस देव आनी मनीस हांच्यामदली एक अनार्य जाता. राक्षस म्हणचे आर्यविरोधक. तशेंच भारतांतली एक आदिवासी जमात अशें संशोधकाचें मत आसा. दैत्य, दानव, असूर आनी राक्षस मेळून राक्षससंघ जाता.
वैदिक आर्यांक ही जात मेळिल्ली आनी तिचो तांकां त्रास जातालो म्हणपाचें ऋग्वेदांतल्या राक्षोध्न सूक्तांवयल्यान कळटा. निर्ऋती ही मृत्युदेवता ऋग्वेदांत राक्षसच मानल्या. देवांनी राक्षसांक असुरांपसून फोडलें आनी मागीर असुरांचो पराभव करुन राक्षसांकय धांवडायलें अशी कथा तैत्तिरीय संहितेंत आयिल्ली आसा. वेदांत सगळेकडेन राक्षसांचो उल्लेख देवांचें दुस्मान म्हणू जाता.
ऋग्वेदांत राक्षसांचें वर्णन अशें आसा –
राक्षस मायावी आसात. तशेंच ते अद्भुत आनी विचित्र आसात देव मनशांचे ते व्देश्टे, दस्यू आनी दास्य हांच्यापरसय दुश्ट कामां करपी, व्दयू (भितर एक आनी भायर एक अशे), द्रुह (छळ करपी ), अत्री (खावगे), क्रव्याद (बरवें मास खावपी) दुखे (दुर्जय), यातुमत् (जादुगिरी करपी), रेभ (व्हडल्यान आड्डून आनी किळांच्यो मारुन जनावरांक भियेवपी), हविर्मयी (यज्ञांतले हवीचेर झोपय घालपी), शफारुज (नाखटांनी बुड्डून जनावरांचो जीव कासावीस करपी), अघशंस (पाप कृत्याचे प्रशंसक), ब्रह्माद्विष (ज्ञानाचे व्देश्टे), खंयच्याय जनावराचें रुप घेवपी वा बायलांच्या गर्भाचो आनी नवजात भुरग्याचो घात करपाखातीर तिच्या भावाचें वा घोवाचें रुप घेवन लागीं येवप आसात.
ऋग्वेदांतल्या राक्षोध्न सुक्तांत तांचो नाश करपाखातीर देवतांचें मागणें केल्लें आसा. अग्नीकय राक्षसांचो सामको विध्वंसक मानला. महाभारतांतय राक्षशिणीविशीं सांगील्लें आसा तें अशें-
सद्यो हि गर्भन् राक्षस्यो लभन्ते प्रसवन्ति च ।
कामरुपधराश्र्चैव भवन्ति बहुरुपीका: ।
अर्थ गर्भ धरल्याउपरांत राक्षसी रोखड्योच भुरग्याक जल्म दितात. इत्सेप्रमाण त्यो रुपां घेतात आनी रुपां बदलतात राक्षस हें काश्प आनी खशा हांची संतती. बुभुक्षित जावनच तें जल्माक आयलें. यक्षांक वांगडा घेवन ते सृश्टिकर्त्या ब्रह्मादेवाकच खावपाक गेल्ले. तेन्ना ब्रह्मदेव भियेलो आनी ताणें तांकां तुमी यक्ष आनी राक्षस ह्या नांवांच्यो म्हच्योच प्रजा आसात म्हणपाचें सांगलें राक्षसांचे उत्पत्तीच्यो आनीक दोन कथा आसात, त्यो अशो – 1) पौलस्त्यापसून राक्षस उत्पन्न जाले. 2) ब्रह्मदेवान उदकां निर्मिलीं आनी तीं राखपाखारीर राक्षस निर्मिले. राक्षसांच्या अस्तित्वाची मुळावी कल्पना आर्यांक आशिल्ली. पुराणांनीय राक्षसांच्यो कथा वर्णिल्ल्यो आसात. महाभारतकाळामेरेन राक्षस येना ल्हव ल्हव क्षूद्र देवातांच्या स्वरुपांत पाविल्ली दिसता. जरा नांवाची एक राक्षसीण त्या काळांत बालरक्षक देवता म्बण पूजताले. लोक साहित्यांतय राक्षसाविशीं जायत्यो कल्पना सांपडटात.
राक्षस चड करुन मसंडेंत वा रानांनी रावतात. भोंवडेकारांक तें भ्रमांत उडयतात. दिवो पळयल्यार ते पळून वतात. ते झाडांचेर रावतात आनी तांच्या रावपाचे सुवातीकडच्यान वचपी मनशांक ओंकारे, अपचन सारकिल्ले उपद्रव निर्माण करतात. जेवतना जर दिवो पालवलो जाल्यार ताचे उपरांत उरिल्लें जेवण जेवप ना असो समज आसा. कारण ताचेर राक्षस झोपय घालतात असो समज आसा. सांजवात लावन ती घरभऱ भोंवडायल्यान गुप्त रुपान घरांत वावुरपी राक्षस पळून वतात. तांकां आपलो हात जाय तितलो लांब आहारय खूब आसता. महाभारतांतली बकासुराची गजाल हेखातीर गाजिल्ली आसा. दुश्ट ब्राह्मण मेल्या उपरांत ब्रह्मराक्षस जातात आनी तें सामान्य राक्षसांपरस खूब भिरांकूळ आसतात अशेंय म्हणटात.
राक्षसांविशीं जायत्यो समजुती आसात. भारतीय लोकसाहित्यांतय राक्षसांच्यो जायत्यो कथा आसात. वेग वेगळ्या बांदकामांकडेनय राक्षसांचो संबंद लायिल्लो दिसता. कांय हेमाडपंती देवळां राक्षासांनी निर्माण केल्ल्याचें सांगतात. रामटेकावयलें एक देवूळ राक्षसांनी बांदलें अशी दंतकथा आसा. भारतांतलो विजयगडचो सगळो किल्लो आनी ताच्या लागींचो कुंडकोटचोस किल्लो हें राक्षसनिर्मित आसात अशी समजूत आसा. मध्यप्रदेशांतलो मिझापुरचो करसोटा तलाव राक्षसनिर्मितच आसा अशें म्हण्टात.
राक्षस अतिमानवी योनींतले नासून तें मानवच आशिल्ले. दक्षिणेंतल्या कांय नरमांसभक्षक आनी आडदांड जातींक राक्षस म्हळां. आर्य लोक जेन्ना विंध्य पर्वत हुंपून दक्षिण भारतांत देंवलें लेन्ना तांचे आनी राक्षसांचो संपर्क आयलो. आर्यांचें हें आक्रमण राक्षसांक मानवलें ना आनी तें आर्यांचे कट्टर दुस्मान जालें. तशेंच तांचो रंग, रुप आनी आकार हातूंत वेगळेंपण आशिल्ल्यान आर्य लोकांनी तांकां दुश्ट योनीचे मानले. कांय विद्वान भारतांतल्या आदिद्रविडांक राक्षस मानतात. हे राक्षस धनवैभवसंपन्न आशिल्ले, तांची राज्यां आशिल्लीं, राज्यवेवस्था आशिल्ली.
राजनैतिक नदरेन आर्य आनी राक्षस हांच्या संघर्शाचें विस्तारीत विवरण रामायणांतच मेळटा. महाभारतांत आनी पुराणांत जरी राक्षसांचे उल्लेख आयिल्ले आसले तरी संस्कृतीक नदरेन तें व्हडलेशें म्हत्वाचें नात. महाभारतकाळांत राक्षसांची शक्त सोंपत आयिल्ली. रामायणांत मात राक्षसांचो परम उत्कर्श आनी वायट दशा दिसून येता.
रामायणांत मुखेलपणान राक्षसांचे तीन फाटें दिसतात. दर एका फांट्याचो वंश वेगळो आसा. तातुंतली पयली विरोधशाखा दंडकारण्याच्या उत्तर भागांत रावताली. विरोध त्या फांट्याचो मुखेली आशिल्लो. जव आनी शत ह्दय हांचेपसून तो उत्पन्न जालो. वनवासी राम- लक्ष्मणाचेर जेन्ना ताणें हल्लो केलो तेन्ना तांणी ताका मारलो. दुसरो फांटो दानव ह्या नांवान प्रसिद्द आशिल्लो. ती दनूची संतत. तिचो मुखेली कबंध नांवान राक्षस ह्या नांवान प्रसिद्द आसून तो सगळ्यांत क्रूर आनी बळिश्ट आशिल्लो. लंकेतले लोक हें राक्षस जातींत आस्पावताले. हो फांटो पुलस्त्य आनी दिता हांचेपसून निर्माणॆं जाल्लो आनी रावण हो तांचो मुखेली आशिल्लो.
ह्या राक्षस फांट्यांत विद्युत्केश नांवान एक राजा दालो. संध्येची धूव सालकटंकटा हिचेकडेन ताणें लग्न केलें. तिका सुकेशी नांवाचो चलो जालो. पूण सालकटंकटोन जल्मताच त्याग केलो. शिव- पार्वतीन कृपा करुन सुकेशीची राखण केली, ताका व्हड आयुश्य दिलें आनी एक विमानय दिलें. सुकेशीक माली, सुमाली आनी माल्यवान नांवाचे तीन चले जाले. तांणी सुर आनी असुर ह्या दोगांकय तांच्या तांच्या जाग्यांवयल्यान धांवडावन घोलं. मागीर ते आपल्या वांगड्यांक घेवन लंकेच्या किल्ल्यांत वचून रावले. राक्षसांचो त्रास सोंसपी देवांनी मागीर विष्णुक उलो मारलो. विष्णुन सगळ्या राक्षसांक लंकेंतल्यान धांवडायले. तेन्ना तें सगळें राक्षस रसातळाक गेलो आनी थंय तांणी वसती केली.
ताचे उपरांत सुमाली रसातल सोडून भारताच्या मैदानी वाठारांत आयलो. ताचे कैकसी नांवाचे धुवेन विश्रवा नांवाचे मुनीकडेन संततीची मागणी केली. विश्रव्यापसून तिका रावण, कुंभकर्ण, बिभीषण आनी शूर्पणखा नांवाचीं चार भुरगीं जालीं. रावणान जायतो तेंप तपश्र्चर्या करुन आपूण अजिंक्य जावचो असो ब्रह्मादेवाकडच्यान वर मेळयलो. ताचो आजो सुमाली लंकेंतल्यान गेल्या उपरांत यक्षाधिपती कबेरान थंय आपलें राज्य स्थापलें. रावणान कुबेराक धांवडायलो आनी तेन्नाच्यान लंका राक्षस साम्राज्याची राजधानी जाली. रावणान भारताच्या दर्या वाठाराचेरय आपलो अधिकार दवरलो. तशेंच ताणें रसातळय जिखलें. पंचवटीलागींच्या जनस्थानांत आपली उत्तरसमान्त चौकी स्थापन केली. खर – दूषण हांच्या अधाकरासकयल 14 हजार राक्षसांचो सैन्य थंय उबें केलें. थंयच्यान हे राक्षस गंगा- यमुनेच्या प्रदेशांचेर मदीं मदीं हल्लें करीत रावलें. उत्तर भारतांतल्या कांय प्रदेशांचेर राक्षसांचो अधिकारय प्रस्थापित जालो. रावणाचो पुतणयो लवणासुरान मथुरेचेर ताबो मेळयलो. मारीच राक्षसान शोण आनी गंगा ह्या न्हंयांच्या मदल्या वाठाराचेर अधिकार स्थापलो. तशेंच रावणान उत्तर भारतांतल्या जायत्या राजांचो पराभव केलो. अयोध्येचेरय ताणें दोन खेपे घुरयो घाल्यो. फकत महिष्मतीचो राजा कार्तवीर्य अर्जुन आनी किष्किंधेचो वाली ह्या दोगांनीच ताची मस्ती जिरयली.
आर्य आनी राक्षस हांचेमदीं दुस्मानपण आसतालें. राक्षस आर्यांच्या प्रदेशाचेर वर्चस्व मेळोवपाक पळयताले दाल्यार आर्यांनी दक्षिण भारतांत आपली सत्ता आनी संस्कृतायेचो विस्तार करपाक नेट दिल्लो. त्या काळांत चडशे राजे राक्षसांक भियेवनच वागताले. पूण रामान ह्या सगळ्या राक्षसांचो संहार केलो. लंकेच्या झुजांत रावणाक मारल्याउपरांत भारताच्या राजकारणांतलें राक्षसांतें म्हत्व सोंपलें.
आवयच्या वंशावयल्यान राक्षसांमजीं वंश चलतालो. शिश्टाचार आनी लोकवेव्हार हांचेविशीं ते आर्यांचेंच अनुकरण करताले. कुंभकर्ण झुजाक वतना आपलो व्हडलो भाव रावणाक भॆवताडो काडून आनी अभिवादान करुन गेल्लो. रावण जेन्ना झुजामळार गेल्लो तेन्ना ताच्या पुरायतांनी मंत्रघोश करुन ताचेखातीर मंगल कामना केल्ली. अशो जायत्यो प्रथा आर्य आनी राक्षसांमदीं सारक्यो आशिल्ल्यो. राक्षसांची लग्नांय अग्निसाक्षींत सारक्यो आशिल्ल्यो. राक्षसांची लग्नांय अग्निसाक्षींत जातालीं. बायलांक उबारुन हाडून लग्न करपाची पद्दतय तांच्यांत आशिल्ली.
राक्षसांमदी स्वस्त्ययन नांवाची मांगलिक क्रिया प्रचलीत आशिल्ली. खंयच्याय व्हड कार्यांक भायर सरचेपयलीं ते स्वस्त्ययन करताले. आर्यांभाशेन तांकां तपस्याय मानवताली. पूण आर्य ऋषी पुण्य आनी परलोक मेळोवपाखातीर तप करतालें जाल्यार राक्षस भौतीक शक्तीखातीर तप करताले. पूण कठोर नेम पाळपांत राक्षस आर्यांपरस फुडें आशिल्ले. आर्यांचे भशेन तेय यज्ञयाग करताले. पूण तांच्यांत मुखेलपणान यातुक्रियाच करताले. रावण एक व्हड याज्ञिक आनी अग्निहोत्रा आशिल्लो. निकुंभिला राक्षसांची कुलदेवता आशिल्ली. गुपीत आनी रहस्यमय क्रियाकलाप आचरपी आसूनय जायतें राक्षस सुशिक्षित आशिल्लें. तांचेमदीं वेदविद्येचोय प्रचार जाल्लो. वेद आनी यज्ञाचें अनुश्ठान करपी राक्षसांक ब्रह्माराक्षस ह्या नांवान वळखतालें. रावणाचो पूत अतिकाय वेदापारंगत आनी शास्त्र जाणपी आशिल्लो. आर्यांचे चतुर्विध पुरुषार्थय राक्षसांक मान्य आशिल्लें. महोदन नांवाच्या राक्षसांन रावणाचे राजसभेंत तांचे विवेचन केल्लेंय सांपडटा. राक्षस संस्कृत भाशाय उलताले. शास्त्रानुशीलनावांगडा ते वेगवेगळय् कलांचोय आस्वाद घोताले. सर्वज्ञ आनी बुध्दीमान अशा राक्षसांक रावणान आपले अमात्य नेमिल्ले. ताच्या दरबारांत कडक शिस्त पाळटाले. लंकेतल्या राक्षसांचीं घरां व्हड, समृध्द आनी अलंकृत आसतालीं. घरांतलें वातावरणय सुगंधित आसतालें. तशें. उद्यानां निर्माण करपाचोय तांकां छंद आसतालो.पुराणांतल्या वर्णनांवयल्यान राक्षसांविशींची सर्वसादारण कल्पना अशी जाल्ली. अक्राळविक्राळ, काळो देह, लोमकळपी जीब, व्हड दांत, फुडें आयिल्ली खाडकी, तांबडे दोळे, जड्डे केंस अशें ताचें रुप भयानक आसतालें. पूण सगळे राक्षस तशे नाशिल्ले. रंगान जरी तें काळे आसले तरीय ते सामान्य मनशाभशेन आशिल्ले. तांचो देह मात व्हड आशिल्लो. जायत्यो राक्षिणी सोबीत आशिल्ल्यो, अशें वर्णन रामायणांत सांपडटा. मारुतीक लंकेंत सुरुप आनी कुरुप अशो दोनय तरांच्यो राक्षसीणी दिशिल्ल्यो. उपरांतच्या काळांत मात मनशाचे चे दुस्मान आशिल्ल्यान तांचेर भयानक रुपाचो आरोप केला आसुंये.
राक्षस क्रूर योध्दे आशिल्ले. गनिमी पद्दतीन ते दुस्मानाचेर घुरी घालताले. तशेंच ते जादू, विख आनी अग्नीचोय प्रयोग करताले. आपापल्या सेनापतीचे आज्ञेन ते कामां करताले. तांच्या सैन्यांत हेर- गिरीचोय एक विभाग आशिल्लो. राम आनी सुग्रीवाचे इश्टागतींत फूट घालपाखातीर रावणान शुक नांवाच्या गुप्तचराक किष्किंधेंत घडिल्लो.
इतलें सगळें आसूनय राक्षसांक आर्यांच्या फुडें हार खावंची पडली. कारण ते लोक युध्दसाधनां आनी युध्दसंचालनांत आर्यांइतले तरबेज नाशिल्ले. ते भायर आर्य हे राक्षसांपरस चड भितरले बुद्दीचे आशिल्ले.राक्षसांची वृत्ती हिंसक आशिल्ली देखून शांतीप्रिय आर्य ऋषी मुनींच्या मतान राक्षस हेंच नांव तांकां फावतालें. ऋषी मुनींच्या यज्ञांत विध्वंस करप होच तांचो छंद आशिल्लो. जायते खेपे ते यज्ञ करपी ऋषींकय जिवेशीं मारताले. रावणय तातुंतलोच आशिल्लो. ताका ब्रह्माघ्न हें नांव मेळिल्लें. महेश्र्वर यज्ञाखातीर जमिल्ल्या ऋषींक मारुन ते तांचें रगत पियेल्लोशीं अशें रामयणांत म्हळां.
ह्यो सगळ्यो गजाली रामायणावयल्यान कळटाय तरीय राक्षस खरेपणी कोण आशिल्ले हेविशीं विद्वानांमदीं मतभेद आसात. रामायण काळांत आर्यांचे नदरेन जे धर्मभ्रश्ट जावन जातिभायेर जाताले तें राक्षसश्रेणींत वताले अशें दिसता. ह्या विधानाक पूरक अशो देखीय सांपडटात. तशेंच एकाद्रो आर्य मनिसय, घृणित अपराध केल्ल्याचो दंड म्हणून राक्षस योनूंत पडया, म्हणपाचें ह्या देखींवयल्यान जाणवता. तशेंच राक्षसांमदीं वैदिक कर्मकांड प्रचलित आशिल्ल्याचें जाणून कांय विद्वानांच्या मतान राक्षस जात ही मुळांत आर्यांचोच फांटो आशिल्लो. पूण ह्या फांट्याचो आपले मूळ संस्कृतीकडे आशिल्लो संबंद तुटलो आनी मेकळेपणाचे वागणुकेक लागून अनार्यंचोच फांटो आशिल्लो. पूण ह्या फांट्याचो आपले मूळ संस्कृतीकडे आशिल्लो संबंद तुटलो आनी तो फांटो पयसावलो. तशेंत क्रूरता आनी मेकळेपणाचे वागणुकेक लागून अनार्यत्वाक गेली.
राक्षस लोक दक्षिण भारत आनी लंकेचे मूळ रावपी आशिल्ले अशेंय दुसरें एक मत आसा. आपले रानवटी अवस्थेंतल्यान वयर येतना रामायण काळांत ते अर्दवद रानवटी आनी अर्दवट सभ्य अशे अवस्थेक पावले. वंशाचे नदरेन पळयल्यार ते ऋग्वेदांतलो आर्य दुस्मान दस्यू हाचे भशेन आशिल्लें.
रामायण काळांत भारताच्या दक्षिण तोंकालागीं लंकेंत क्रूर आनी रक्तपिपासू अशी एक मानवजात रावताली हा गजाल मात सामकी खरी. दक्षिणेंत आर्यांचो प्रवेह तिका मान्य नाशिल्लो. हेच लोक आर्यांच्या यज्ञयागांतय विध्नां हाडटालले. तांची विध्वसंक प्रवृत्ती हिंदी म्हासागरांतल्या जुव्यामेरेन पातळिल्ली. आर्यांचें दक्षिणेत व्हडपण स्थापन जावचे पयलीं हे जातीन थंय आपलो शोक चलयल्लो. हें आदिम राक्षस जातीचें अवशेश आजय जावा जुव्यांचेर पळोवपाक मेळटात. हें लोक काळेकुट्ट आनी मुद्याळ्या केसांचे आशिल्ले. तशेंच भांगर आनी रुप्याचे जायतें अलंकार ते वापरतालें.
आर्यांचो राजकीय विस्तार आनी थळावे जमातींचो ताका प्रतिकार हो आर्य आनी राक्षस हांच्या मदल्या दुस्मानकायेचो मुखेल प्रवाह दिसता. -को. वि. सं. मं.