लग्नसंस्था

मानवी समाजांतल्या सगळ्या संस्थांमदली एक मुखेल संस्था. हिंदू संस्कृतींत सोळा संस्कारांमदली लग्न ही संस्था केंद्र स्थानाचेर आसा. लग्नाक लागून बायल आनी दादलो ह्या दोगांय मदल्या संबंदांचें नियमन जाता. तशेंच घोव – बायल हांकां जावपी भुरग्याचो समाजीक संबंदूय थारता.

कुटुंबसंस्था लग्न संस्थेचेर आदारीत आसता. देखुनूच लग्नसंस्काराचेर समाजीक नितीमत्तेचो प्रभाव पडिल्लो आसा. ह्या संबंदांत न्हवरो – व्हंकलेचें पावित्र्य आनी कुळाचें पावित्र्य मुखेलपणान विचारांत घेतात. तशेंच वंश जात, पोटजात, समाजीक दर्जो, अर्थोत्पादनाची तांक, भलायकी, शिकप, सभाव हे सारकिल्यो जायत्यो गजाली लग्न जुळयतना विचारांत घेतात. तशेंच लग्नसंस्था ही कुटुंबसंस्थेपुरतीच मर्यादीत नासून तिका समाजीक अनुबंधूय आसता.

समाजाचें अस्तित्व तिगचें, ताची उदरगत जावंची हेखातीर समाजांत बरी प्रजा निर्माण जावपाची गरज आसता. ल्हानपणांतूच भुरग्यांचेर बरे संस्कार जाले जाल्यार फुडराक सद्गुणी प्रजा निर्माण जाता असो शास्त्रीय संकेत आसा. तेखातीर घोव – बायलेन धर्मा चरणान वागून सुप्रजानिर्मितीची पात्रताय जोड पडटा. लग्नसंस्कार हो अशी पात्रताय जोडपाक पूरक थरता. अशी सगळ्याच समाजांची धारणा आसा. बायल – दादल्यामदीं समाजमान्य जावपी घोव – बायल संबंद निर्माण करून आनी तांचें नियमन करून समाजकल्याणाचें ध्येय साध्य करपाचें म्हत्वाचें कार्य लग्नसंस्था करता.

पुर्विल्ल्या काळांत लग्नसंस्थाच अस्तित्वांत नाशिल्ली अशें कांय विव्दानांचें मत आसा. ताका आदार म्हणून महाभारतांतली एक कथा सांगतात. जनवरांच्या कळपांत जशें बायल – दादलो भेदाबगर लैंगिक संबंदांविशीं हेर नातें नासता ते तरेची समाजाची अवस्था उतर कुरू देशांत आशिल्ली अशें उद्दालक ऋषी आनी ताचो पूत श्र्वेतकेतू हांच्या संवादांत म्हळां. उद्दालकामेरेन अरणिधर्म प्रचलित आशिल्लो. पूण वेदांच्या काळांत भारतांत अशी पशूधर्मी अवस्था आशिल्ल्याचो पुरावो मेळना. ऋग्वेदांत सहोदराच्या लग्नाच्या संबंदांचो नवो निशेध सुचीत करपी यम – यमी संवाद वर्णिल्लो आसा. इजिप्त आनी इराणाचे संस्कृतायेंत खूब पुर्विल्ल्या काळांत सहोदरांचें लग्न जातालें, पूण ऋग्वेदाच्या काळांत लग्नसंस्था सुस्थीर जाली हें वेदांतल्या जायत्या उल्लेखांवयल्यान कळटा. तांतूतले लग्नसंस्थेचें स्वरूप मंगल आनी उदात आशिल्लें.

धर्मशास्त्रकारांनी सपींड लग्नाक निरोध केल्लो आसलो तरीय भारतीय समाजांत कांय सपींड लग्नां मान्यतायेक पाविल्लीं आसात. फाटल्या हजारांनी वर्सांमदीं चारूय वर्णांपुरतेच मर्यादीत उरूंक नात, जाल्यार जाती, उपजाती, पोटजाती इतले मेरेन तांचें नियमन जाल्लें आसा. पूण आतां आधुनिक काळाच्या संदर्भांत सुशिक्षितांचो जातीवयलो विश्र्वास गेला. हाका लागून फकत आंतर्जातीयच न्हय जाल्यार आंतर्धर्मीक लग्नांय जावपाक लागल्यांत.

गृह्यसूत्रां, धर्मसूत्रां आनी स्मृति हांच्या काळापसून लग्नाचे आठ प्रकार आशिल्ल्याचें सांगलां. ह्या प्रकारांचीं नांवां ब्राह्म, प्राजापत्य, आर्ष, दैव, गांधर्व, आसुर, राकेस आनी पैशाच अशीं आसात. ह्या आठ लग्नप्रकारां भायर आनिकूय कांय लग्नांचे प्रकार वेगवेगळ्या समाजांत प्रचलित आसात.

लग्न जुळयतना जायत्या गजालींचो विचार खोलायेन जाता. तातुंतल्यो कांय अशो : वरपरिक्षा, वधूपरिक्षा, कूळ परिक्षा, लग्नाखातीर योग्य पिराय, पत्रिकांचो मेळ आनी ग्रहांची अनुकूलता. ह्यो सगळ्यो गजाली जुळून आयल्यो जाल्यारूच लग्नां शास्त्रीय नदरेन जुळून येतात. तशेंच लग्नाच्या प्रयोगांत वाङ्निश्र्चय, सीमांत पूजन, मधुपर्क, परस्परनिरीक्षण, कन्यादान, अक्षारोपण, लग्नाचो होम, गृहप्रवेशनीय होम, ऐरणीदान, घरप्रवेश आनी आशीर्वचन हीं कृत्यां चड करून आस्पावतात. तशेंच लग्न संस्कारांत कांय लौकीक प्रथांचोय आस्पाव आसा. ह्यो प्रथा प्रदेशाप्रमाण वेगवेगळ्यो आसतात. हातूंत हुंड्यापददतीचोय आस्पाव जाता. हालीसरा पारंपारीक वैदीक लग्नपददती सुवातेर, कायदेशीर सोपस्कार पद्दत आपणावपाच्यो देखी घडूंक लागल्यात. कायद्यान बायल दादलो संबंदाक मेळिल्ली मान्यताय म्हणजेच लग्न अशें थोडेभितर म्हणूं येता. कोणाय दादल्या वांगडा लग्न जातकच बायलेक कायदेशीर दर्जो फावो जाता. लग्नाक लागून मेळपी घोव – बायल ह्या पदांवांगडाच पर्यायान तांचे संततीकूय कायद्यान मान्यताय मेळटा.

भारतांत वेगवेगळ्या जातींच्या लग्नासंबंदींच्यो रुढीय वेगवेगळ्यो आसात. तशेंच, वारसाहक्क, पोटगी, दत्तक विधान हांचेयमदीं वेगळेपण आसा. प्रथा आनी परंपरा हांचोय लग्नासंबंदांत प्रभाव दिसता. स्वातंत्र्याउपरांत जें राजकीय स्थित्यंतर जालें ताका अणसरून लोकशाय राज्यघटना देशान संमत केली. लोकशायेक पोशक आनी सुसंगत थारतले अशें समान आनी एकेच तरेचें धोरण मान्य करून, लग्न, वारसो हांचेसंबंदीं नवी संहिता तयार करप आनी ती देशांतल्या सगळ्या समाजगटांखातीर उपेगांत हाडप गरजेचें जालें.

हिंदू कायद्यांत एकसूत्रीपण आसचें ह्या हेतान इ. स. 1944 वर्सा सरकारान हिंदू कायदो समिती स्थापन केली. समितीचे अध्यक्ष बी. नरसिंहराव आशिल्ले. हिंदू बायलांक दादल्यांवांगडा अर्थीक अधिकार आनी समाजीक दर्जो मेळचो आनी तेखातीर कायदेशीर वेवस्था करची हें समितीच्या कार्याचें मुखेल उददिश्ट आशिल्लें. हे समितीन सुदारिल्लें हिंदू कोडबील तयार केलें.

11 एप्रिल 1947 दिसा त्या वेळावयल्या केंद्रीय कायदे मंडळांत ‘हिंदू कोड बील’ ह्या नांवान एक विधयेक सादर केलें. पूण तातुंतल्या तरतुदींक पोरन्या मताच्या आनी रूढ मोडणाच्या हिंदू पंडितांनी विरोध दाखयलो. ताका लागून तें विधेयक तशेंच अनिर्णीत उरलें. ताचे उपरांत डॉ. आंबेडकर केंद्रीय कायदो मंत्री आसतना ह्या विधेयकाक परत चालना दिली. ताणें मूळ विधेयकाची वेगवेगळ्या भागांनी विभागणी केली आनी तें परत कायदे मंडळाफुडें मांडलें. अखेरेक इ.स. 1955त तें मंजूर जालें आनी इ.स. 1955 चो हिंदू लग्न कायदो ह्या नांवान ताचें कायद्यांत रुपांतर जालें.

हिदू लग्न कायदयाप्रमाण हिंदू लवग्नाच्यो कांय अटी थारायल्यो. ह्यो अटी पुराय केल्यार कोणाय हिंदू व्यक्तीक आपलें लग्न विधीप्रमाण करपात येता अशी ह्या कायदयाची तरतूद आसा. तशेच, ह्या कादयाक लागून लग्न करपी मनशाक सरकाराच्या नोंदणी पुस्तकांत आपलें नांव नोंदोवचें पडटा. ना जाल्यार दंड फारीक करचो पडटा.

हो कायदो अंमलांत हाडचे पयलीं वा आयले उपरांत जाल्ल्या लग्नांतल्या दोनूय पक्षांतल्या कोणाय एका पक्षाक कांय अटींचेर कायदेशीर वेगळेपण मेळोवं येता. ह्या अटींनी मुखेलपणान क्रूरपणाची वागणूक, भिरांकूळ स्वरुपाची पिडा, बुध्दिभ्रंश, पिशेपणां, लग्नाभायले संबंद हीं मुखेल कारणां आसपाक जाय.

घटस्फोटाच्या कायदयाच्या 13व्या कलमांत घटस्फोटाची वेवस्था केली. तेखातीर कांय अटीय दवरल्यात. जालें.

हिंदू कायद्यांत एकसूत्रीपण आसचें ह्या हेतान इ. स. 1944 वर्सा सरकारान हिंदू कायदो समिती स्थापन केली. समितीचे अध्यक्ष बी. नरसिंहराव आशिल्ले. हिंदू बायलांक दादल्यांवांगडा अर्थीक अधिकार आनी समाजीक दर्जो मेळचो आनी तेखातीर कायदेशीर वेवस्था करची हें समितीच्या कार्याचें मुखेल उददिश्ट आशिल्लें. हे समितीन सुदारिल्लें हिंदू कोडबील तयार केलें.

11 एप्रिल 1947 दिसा त्या वेळावयल्या केंद्रीय कायदे मंडळांत ‘हिंदू कोड बील’ ह्या नांवान एक विधयेक सादर केलें. पूण तातुंतल्या तरतुदींक पोरन्या मताच्या आनी रूढ मोडणाच्या हिंदू पंडितांनी विरोध दाखयलो. ताका लागून तें विधेयक तशेंच अनिर्णीत उरलें. ताचे उपरांत डॉ. आंबेडकर केंद्रीय कायदो मंत्री आसतना ह्या विधेयकाक परत चालना दिली. ताणें मूळ विधेयकाची वेगवेगळ्या भागांनी विभागणी केली आनी तें परत कायदे मंडळाफुडें मांडलें. अखेरेक इ.स. 1955त तें मंजूर जालें आनी इ.स. 1955 चो हिंदू लग्न कायदो ह्या नांवान ताचें कायद्यांत रुपांतर जालें.

हिदू लग्न कायदयाप्रमाण हिंदू लवग्नाच्यो कांय अटी थारायल्यो. ह्यो अटी पुराय केल्यार कोणाय हिंदू व्यक्तीक आपलें लग्न विधीप्रमाण करपात येता अशी ह्या कायदयाची तरतूद आसा. तशेच, ह्या कादयाक लागून लग्न करपी मनशाक सरकाराच्या नोंदणी पुस्तकांत आपलें नांव नोंदोवचें पडटा. ना जाल्यार दंड फारीक करचो पडटा.

हो कायदो अंमलांत हाडचे पयलीं वा आयले उपरांत जाल्ल्या लग्नांतल्या दोनूय पक्षांतल्या कोणाय एका पक्षाक कांय अटींचेर कायदेशीर वेगळेपण मेळोवं येता. ह्या अटींनी मुखेलपणान क्रूरपणाची वागणूक, भिरांकूळ स्वरुपाची पिडा, बुध्दिभ्रंश, पिशेपणां, लग्नाभायले संबंद हीं मुखेल कारणां आसपाक जाय.

घटस्फोटाच्या कायदयाच्या 13व्या कलमांत घटस्फोटाची वेवस्था केली. तेखातीर कांय अटीय दवरल्यात.

एका दादलयान एकेच बायलेकडेन आनी एके बायलेन एकाच दादल्याकडेन लग्न संबंद घडवचो ही प्रथा सर्वमान्य जाल्या. भोवतेक राश्ट्रांनी हे प्रथेक कायदेशीर मान्यताय दिल्या. भारतांत भोव पत्नीत्व आनी आडवादान भोवपतीत्वाची चाल आशिल्ल्याच्यो देखी इतिहासांत मेळटा आसल्यो, तरी सद्याच्या काळांत एक पत्नीत्व आनी एक पतीत्व पद्दत सर्रासपणान चालू आसा आनी तिका कायदेशीर मान्यताय आसा. फकत मुस्लीम समाजापुरती आनी कांय आदीवासी जमाती पुरती भोव पत्नीत्व पद्दत चालू आसा. घोव मेल्यार बायलेक आनी बायल मेल्यार घोवाक परतून लग्न करपाची सामाजीक तशीच कायदेशीर मान्यताय आसा. तशेंच घटस्फोट मान्य जाल्यारच लग्नसंस्था यशस्वी जावपाखातीर तिचें उददिश्ट, कार्य आनी घटक हांचेमदीं एकसुत्रताय आसची पडटा आनी तातुंतल्यानूच ती समाजाक चड कल्याणकारी कशी जातली हाचेकडेन लक्ष दिवंचें पडटा. लग्नसंस्थेचे मुखेल घटक म्हणजे घोव आनी बायल. तांचे समाजिकायेचेर चड करून तांचें आनी समाजाचेंय हीत आदारीत आसता. सदांच मनांत असंतुश्ट आशिल्ली घोव – बायल जशीं एकठांय रावप सुखाचें वा बरेपणाचें नासता, तशेंच घटस्फोट घेवन ते एकामेकापसून पयस गेल्ल्यानूय कुटूंबसंस्थेचे प्रश्न सुटनात. ते खातीर कुटूंब रचणूक, कुटूंब जिविताचें उद्दिश्ट आनी घोव – बायलेच्या व्यापक हिताखातीर दोगांनीय जुळोवन घेवपाचे यत्न हाचेरूय लग्न संस्थेचें यश आदारीत आसता.

समाजीक भलायकेचे नदरेन लग्नसंस्थेचें म्हत्व वादातीत आसा हें खबर जाल्ल्यान हे संस्थेच्या कल्याणाखातीर लग्नसंबंद घडोवचे पयली आनी घडयल्लो संबंद तिगोवन उरचो म्हण संबंद घडयल्या उपरांत संबंदीत घोव – बायलेक तेसंबंदींचें गिन्यान दिवपी (Counselling) संस्था कार्यरत आसा. -कों. वि. सं. मं.