साहित्यांतले संप्रदाय
शास्त्राचो विकास जावंक लागलो आनी तातूंत नव्या नव्या विचारांची भर पडत वता।अध्यात्मशास्त्र हो भारतीय तत्वज्ञानाचो एक विचारीक कळस।तातूंत वेगवेगळ्यो विचार पद्दती तयार जाल्यो।पुर्विल्या शास्त्रांत स दर्शनांचो आस्पाव जाता।एकाच आदिम तत्वा कडेन वचपाच्यो विंगड विंगड वांटो म्हळ्यार संप्रदाय व्दैत,अव्दैत,विशिष्टाव्दैत,व्दैताव्दैत अशे तरेचे संप्रदाय जांव चार्वाक,बौध्द,जैन,जणेकजाण आपणाल्या विचारपद्दती प्रमाण स्थूल वस्तू सावन सूक्ष्म वस्तू कडेन वचपाचो तय्न करता।जो मनीस नवो विचार घेवन लोकां मुखार वता,त्या विचारांची फोडणीशी करता ताका आचार्य म्हण्टात।शंकराचार्य,मध्वाचार्य,रामानुचार्य,चार्वाक,बुध्द,महावीर हे सगले आचार्य।
सगळेच जाण आचार्य जावंक पावनात।ते अनुयायी जातात,पूण मूळ विचार मांडपी मनीस हो खरो त्या विचाराचो जनक म्हण ताका आमी त्या विचाराचो मुळ पुरुश मानूंक जाय।
अध्यात्मशास्त्राची ही देख साहित्य शास्त्रान लेगीत नदरेमुखार दवरली।वेदासावन साहित्याची सुरवात जाली आनी मागीर नाटयशास्त्रासावन साहित्याचे शास्त्र जावंक लागलें।काव्य हो साहित्याचो एक फांटो जालो।काव्याचे दृश्य काव्य आनी श्रव्य काव्य अशें दोन फांटे जाले।साहित्याचे काव्य,कादंबरी,नवलकाणी,निबंद,अशेतरेन विंगड विंगड वांंटे जाले।नाटकाचे १० प्रकार जाले।अशे तरेन विकास जातना काव्यशास्त्राचो संप्रदायाच्या नदरेन चालू जालो।काव्यशास्त्राच्या नदरेन ह्या परंपरेचो पांच तरांनी उल्लेख जाता।ताकाच संप्रदाय अशें म्हणपाची चाल आसा।इंग्लिश भाशेंत ताका स्कूल अशें म्हण्टात।संस्कृत काव्यशास्त्राचे पांच संप्रदाय आसात।ते अशें -रस,अलंकार,रीती,ध्वनी आनी वक्रोक्ती।तांकाच रससंप्रदाय,अलंकार संप्रदाय अशीं नांवा दिल्यांत।
रससंप्रदाय
[बदल]भारतरत्न डॉ पां।वा।काणे(संस्कृत साहित्यशास्त्राचो इतिहास)हांणी संप्रदायांचो विचार खोलायेन मांडला।रससंप्रदायांत भरत,शृगारातलककता रुद्र,अग्निपुरणाचो कर्तो राजशेखर इ साहित्यकारंचो आस्पाव आसा।डॉ।पां वा काणे म्हण्टात।नाटयशास्त्रापयलीं ह्या तरेचो विचार कोणे मांडूक ना अशें मात समजुपाल सुरवात ना।भरत हो रससंप्रदायाचो प्रवर्तक आसा।
रससिध्दांताची फोडणीशी अभिनव भारतींत केल्या।धव्यालोक आनी लोचन ह्या पुस्तकांनीय रसाचेर विचार मांडल्यात।ध्वन्यालोकाची रचना जायरेन रससिध्दांताचेर चड भासाभास जाली ना।मनशाच्यो शारिरीक आनी मानसीक भावन रससिध्दांतान उकत्यो केल्यात।रससिध्दांताचेर खूब भासाभास जाल्या।रससंप्रदायांत काव्याचो आस्वाद घेतना रसाचेर चड भर दिवंचो अशें सुचयलां।
अलंकार संप्रदाय
[बदल]गद्य आनी पद्य ह्या दोनूय तरेच्या साहित्यांत अलंकारांचो उपेग जाता।अलंकार संप्रदायाचे म्हलगडे म्हण भामह,उद्भट,रुद्रट ह्या साहित्यशास्त्रकारांचो उल्लेख जाता।अलंकार काव्याक सौंदर्य दिवपी वस्त।अलंकारांक लागून काव्याचें सौंदर्य वाडटा।दंडी,भामह ह्या बरोवप्यांनी अलंकारांक खूब म्हत्व दिलां।अलंकारांचे दोन प्रकार आसात।शब्दालंकार आनी अर्थांलंकार।अलंकार कितले आसात हे विशीं बुदवंतानी खूब भासाभास केल्या।अलंकाराचेर विंगड विंगड प्रकारां भशेन अलंकारांची नांवा लेगीत वेगवेगळी मेळटात।देखीक-स्वभावोक्तीक जाती अशेंय नांव मेळटा। यथासंख्य म्हळ्यार क्रम वा संस्थान अशी वेगळी नावा आसात।कांय वेळार एका अलंकाराचे नांव दुस-याच अलंकाराक दिल्ले दिसून येता।व्यक्तीविवेकान म्हळां-जरी अलंकार खूब आसत तरी साहित्यीक सगळ्याच अलंकारांचो उपेग करनात।भामह,उद्दभट,रुद्रट हे साहित्यकार अलंकारसंप्रदायांत म्हत्वाचे आसात।
रीती संप्रदाय
[बदल]वामन हो रीति संप्रदायाचो संस्थापक म्हळ्यार जाता।दंडीन लेगीत रीतीचेर भासाभास केल्या।वैदर्भी,गौडी,पांचाली अश्यो तीन रीती आसात।सरस्वतीकण्ठाभरणम म्हण्टा वैदर्भी आनी हेर तरांच्यो रीती म्हळ्यार मार्ग।रीड म्हळ्यार वचप ह्या धातूवेल्यान रीती हें उतर घडयलां।ओज,प्रसाद,समता अशें धा गुण वैदर्भी रीतीचे प्राण जावन आसात।
रुद्रटाच्या मतान (१५० )माधुर्य,कांती,उदारता हे बरेपणाचे गूण आसात जाल्यार कौटिल्यान अर्थक्रम,संबंद,परिपूर्णता,माधुर्य,औदार्य आनी स्पश्टता हे स गूण राजकी बरपांत आसूंक जाय अशें म्हळां।बाणान हर्षचरित्रांत म्हळां उत्तरे कडले बरोवपी श्लेषान भरिल्ले बरप करतात,जाल्यार पश्चिमे कडले लोक अर्थपूर्ण बरयतात।दक्षिणात्य लेखक उत्पेक्षेचो चड उपेग करतात जाल्यार गौड देशातले साहित्यीक शब्दबंबाळ बरप करतात।राजशेखरान वच्छोमी,मागधी आनी पांचालिका अश्यो तीन रीती सांगल्यात।दंडी वामन हांचो आस्पाव ह्या संप्रदायांत जाता।
वक्रोक्ति संप्रदाय
[बदल]पयली काळासावन वक्रोक्ति हे उत्तर साहित्यीक बरपांत मेळटा।चड करुन अशा बरपांत वक्रोक्ति हाचो अर्थ फकाणांनी उलोवप असो जाता।दंडी म्हण्टा-वक्रोक्तीन श्लेष आसल्यार ती सोबीत दिसता।भामहान म्हळां-सगळ्याच तरांच्या अलंकारांत वक्रोक्ती आसूंक जाय।रुद्रटान वक्रोक्ति हो शब्दालंकार मानला।वामन म्हण्टा-सादृश लक्षणा वक्रोक्ति।हाचो अर्थ दोन वस्तूंचे सारखेपणान वक्रोक्ती अलंकार जाता।ह्या संप्रदायांत कुंतकाचो समावेश जाता।[1]
ध्वनिसंप्रदाय
[बदल]ध्वनिसंप्रदायांत आनंदवर्धन,मम्मट हांचो आस्पाव जाता। आनंदवर्धन शब्द आनी अर्थ हांच्या चक्रांत सांपडिल्या काव्यतत्वाचो खोलायेन अभ्यास करुन तांच्याय फुडे वचपी ध्वनितत्वाचो सोद लायलो।तेच बरोबर रसाची काव्यांत सुवात कितें हें थारावन ताका काव्यांत अग्रपूजेचो मान दिलो।नाटकासावन कादंबरी,नवलकाणी ह्या सगळ्या तरेच्या प्रकारांत रस होच खरो आत्मो जावन आसा अशें ताणें सांगले।हाचें एक कारण म्हळ्यार काव्याचो अर्थ ताणें पद्यापुरतोच मर्यादीत दवरी नासतना ताका एक व्यापक रुप दिलें।गुण।अलंकार हांका काव्यांत सुवात आसली ती आगांखांद्यार घातिल्ल्य भांगरासारकी।पूण काव्याचो आत्मो म्हण सोदपाचो जाल्यार तो ध्वनीच हें ताणें निश्चेवन सांगलें।आनंदवर्धनाच्या फुडल्या काळांत उदयाक आयिल्लो मम्मट तर ध्वनिवादी या नांवानच नामनेक पावलो।रस होच काव्याचो खरो आपरोस अशें म्हण्टना व्यड्।ग्यार्थ हो ताणें नदरे आड करुंक ना।
संपदेदायाची खरी गरज आसा कांय कितें हो प्रस्न आता म्हत्वाचो जावन आसा।काव्यशास्त्राचो सुर्वेक संप्रदाय हें एकतरेचे आव्हान खशें आशिल्लें। संप्रदायाच्या अभिमानान त्या त्या विचाराची उदरगत जायत गेली।पूण हालीं सारकीं सराक ह्या संप्रदायाचो परत विचार चालू जाला आनी दे हाणीं म्हळा -संप्रदाय म्हळ्यार स्वतंत्र न्हंयो न्हय।ते एकाच न्हंयेक मेळपी वेगवेगळे व्हाळ।दे हांच्या ह्या विचारांचो सांदो धरुन देशपांडे हांणी म्हळां-संप्रदाय म्हळ्यार काव्यविचाराच्या विकासाची दवरणीं।अर्जूनवाडकार मंगरुळकार हांणी।काणे हांच्या विचारांतलो विरोधाभास दाखोवन संप्रदाय कल्पेनेचो चड फोडणीशी जावंक जाय अशें सांगलां।
साहित्यशास्त्राच्या विकासांत अशें तरेचे विचार मांडप हें साहित्यसास्त्राक गरजेचें जावन अशिल्लें म्हण ते तत्व सासणाचें आसा अशें मानपाची गरज ना।हे नदरेन दे हांणी दाखयिल्लो विकासाचो तकटो म्हत्वाचो आसा।तो तकटो असो-घटनाकाळ
- अज्ञात आरंभसावन भामहा मेरेन
- निर्मिती काळ-भामहसावन आनंदवर्धना मेरेन
- निर्धारण काळ-मम्मटासावन जगन्नाथा मेरेन
- परिष्कार काळ-मम्मटासावन जगन्नाथा मेरेन, ताच्यानुसार जाल्लें वांटे.
- ध्वनिपूर्व विचारधारा-अलंकार,रीती,रस।
ध्वनि उपरांतचे वांटे
[बदल]- शब्दार्थाचेर आदारित-अलंकारमार्ग,गुणमार्ग
- शब्दार्थ क्रियांचेर आदारित-वक्रोक्ति मार्ग
- व्यंग्यार्थाचेर आदारित-ध्वनिमार्ग।
संदर्भ
[बदल]- ↑ भारतीय साहित्य विचार-श्री।शं।फडके