भारतीय रेल्वे

देवनागरी

Romi

The shorter Thane railway viaduct near Bombay in 1855

A passenger train travelling across the longer Thane railway viaduct near Bombay in 1855

Two historical steam engines at water refilling station at Agra station

Eastern end of longest platform in Kollam Junction railway station in India. This is the world's second longest railway platform

The B.B. & C.I. Railway Head Offices, 1905

भारतीय रेल्वे रेल्वे हें भारतांतले येरादारीचें मुखेल साधन. भारतांतलो पयलो रेल्वेमार्ग मुंबय ते ठाणें हांचे मदीं 16 एप्रिल 1853 दिसा सुरू जालो आनी ताची लांबाय सुमार 34 किमी. आशिल्ली . पयले गाडयेक 14 डबे आनी 3 इंजिनां जोडल्लीं. 1854 – 60 ह्या काळांत आठ रेल्वे कंपन्यो स्थापन जाल्ल्यो. (1) इस्ट इंडियन रेल्वे (2) ग्रेट इंडियन पेनिन्सुला रेल्वे (3) मद्रास रेल्वे (4) बाँम्बे बरोडा अँड सँट्रल इंडिया रेल्वे (5) सिंदिया रेल्वे (6) इस्टर्न बँगॉल इस्टर्न (7) साउथ इंडियन रेल्वे (8) कलकत्ता अँड साऊथ रेल्वे. 1869 – 81 ह्या काळांत रेल्वे कंपन्यांनी आनी ब्रिटीश कंपन्यांनी मेळून सुमार 14920 किमी. मेरेन गेजाचे रेल्वेमार्ग बांदले. इ.स. 1881-1900 ह्या काळांत बँगॉल सँट्रल रेल्वे (1881), रोहिलखंड अँड कुमाऊँ रेल्वे (1882), सदर्न मराठा रेल्वे (1882), इंडियन मिडलँड रेल्वे (1885), बँगाल – नागपूर रेल्वे (1887), आसाम – बेंगाल रेल्वे (1892) आनी बर्मा रेल्वे (1897) ह्यो कंपन्यो स्थापन जाल्यो. ह्या काळांत वट्ट 33 रेल्वे कंपन्यो 98 मार्ग चलयताल्यो. 1900 उजवाडटा म्हळ्यार रेल्वेमार्गांची वट्ट लांबाय 39,603 किमी. आशिल्ली. 1905 वर्सा रेल्वे मंडळाची स्थापना जाली. 1908 म्हळ्यार ह्या मेडळाची पुनर्रचणूक केली. ह्या काळांत सरकारान सुमार 16,000 किमा. लांबायेचे फांटे आनी पुरवण रेल्वेमार्ग बांदले. 1915 म्हळ्यार रेल्वेमार्गाची लांबाय सुमार 56,456 किमी. इतली जाली. पयल्या म्हाझुजांत आनी त्या उपरांतच्या काळांत (1914 – 21) भारतीय रेल्वे वेवस्था मोडकळीक आयली. तेखातीर लश्करी नदरेन म्हत्वाचे अशे रेल्वेमार्ग बांदले. ताका लागून रेल्वेमार्गाची वट्ट लाबांय 58776 किमी. मेरेन पावली.

नोव्हेंबर 1920 वर्सा सर हाचे अध्यक्षतायेखाल नेमिल्ले समितीन केल्ल्या चडशो शिफारशी सरकारान आपणायल्ल्यो. 1925 वर्सा सरकारान इस्ट इंडियन आनी ग्रेट इंडियन पेनिन्सुला हे कंपनीची वेवस्था आपणाकडेन घेतली. ताका लागून चडशा भारतीय लोकांक रेल्वेंत रोजगार मेळूंक लागलो आनी प्रवाशांच्या सूख-सोय़ींखातीर चड लक्ष दिलें. 1924 वर्सा रेल्वे अर्थवेवस्था वेगळी करपाच्या प्रस्तावाक मंजुरी दिली.

इ.स. 1925-30 ह्या काळांत रेल्वेची अर्थीक स्थिती कांय प्रमाणांत सुदारली सुदारली. ह्या पांच वर्सांमदीं शिलकी उत्पन्न रु.5264 कोटी. ह्या काळांत मुंबय आनी चेन्नई ह्या वाठारांत विजेच्या गाड्यो सुरू जाल्यो. 1929 -30त रेल्वेमार्गाची लांबाय 66,758 किमी. आशिल्ली.

तेउपरांतच्या 1931 – 35 काळांतलो अर्थीक मंदीचो भारतीय रेल्वेचे वायट परिणाम जालो. दुसऱ्या म्हाझुजाच्या पूर्वकाळांत रेल्वेचे अर्थीक स्थितींत सुदारणा जाली. 1937 वर्सा भारतापसून ब्रह्मदेश वेगळो जालो. तेन्ना वट्ट रेल्वेमार्गांची लांबाय 3200 किमी.न उणी जाली. 1939त भारतीय रेल्वेमार्गाची लांबाय 65850 किमी. आशिल्ली. दुसऱ्या म्हाझुजाच्या काळांत भारतीय रेल्वे पयल्या म्हाझुजाच्या मानान चड सुसज्ज आसिल्ली. झुजा साहित्य व्हरपाखातीर खूब प्रमाणांत वागिणींचो वापर जालो. ताका लागून खाजगी उपेगाखातीर खुबूच थोड्यो वागिणी उपलब्ध आशिल्ल्यो. 1942 त झूज येरादार मंडळ स्थापन केलें. सुमार 6500 किमी. लांबायेचे रेल्वेमार्ग काडून मेसोपोटेमिया आनी इराक ह्या देशांत धाडले. 1943 – 44 च्या बंगलांतल्या दुश्काळाक लागून रेल्वेमंडळामुखार पेंच निर्नाण जालो. लश्करी आनी नागरी लोकांवांगडा दुकळाच्या वाठारांत अन्नधान्य धाडपाची जबाबदारी रेल्वेचेर आयली. त्या काळांत रेल्वेन सदचेपरस दर म्हयन्याक सरासरी दोन कोटींपरस चड प्रवाशांची येरादारी केली.

भारताचे सुटकेउपरांत देशाचे फाळणेक लागून भारतीय रेल्वेचीय विभागणी जाली. लश्करी नदरेन म्हत्वाचे अशे रेल्वेमार्ग म्हळ्यार बँगॉल आसाम रेल्वेचो चडसो भाग आनी नॉर्थ वॅस्टर्न रेल्वेचो 4/5 भग पाकिस्तानाकडेन गेलो. ह्या वेळार रेल्वे कर्मचाऱ्याचें स्थलांतररूय व्हड प्रमाणांत जालें. पाकिस्तानांतल्यान सुमार 104000 कर्मचारी भारतांत आयले. जाल्यार भारतांतल्याम सुमार 83,000 कर्मचारी पाकिस्तानांत गेले. राजकीय स्वातंत्र्य मेळटकच भारतीय रेल्वेक जायत्या अडचणींक तोंड दिवचें पडलें. आदलीं संस्थानां भारतीय संघराज्यांत विलीन जातकच भारत सरकाराच्या रेल्वेची मार्गलांबाय 12,096 किमी. न वाडली. ह्या संस्थानांचे रेल्वेमार्ग वेगवेगळ्या प्रकारांचे आनी वेगवेगळ्या आकारमानांचे आशिल्लें.

31 मार्च 1978 दिसा वट्ट रेल्वे वेवस्थांची णव परिमंडळांनी विभागणी केली. ह्या परिमंडळांची नांवां ताच्या मुख्यालयाचें ठिकाण आनी मार्गलांबाय (किमी.) अशी आसात – मध्य (मुंबय – बोरीबंदर – व्ही.टी; 6815), उदेंत (कलकत्ता; 4291), उत्तर (नवी दिल्ली; 10987) ईशान्य सीमा उत्त-उदेंत (गोरखपूर 5163) ईशान्य सीमा (माली गांव - गौहाती; 3763), दक्षिण (चेन्नई; 6756), दक्षिण मध्य (सिकंदराबाद; 7204), अग्नेय वा दक्षिण उदेंत (कलकत्ता; 7115), आनी अस्तंत (मुंबय-चर्चगेट 9889).

भारतीय रेल्वेवेवस्था ही आशियांतली सगळ्यांत व्हड आनी संवसारांतली पांचव्या क्रमांकाची. सुटकेउपरांत तिच्यांत जायती उदरगत जावन 31 मार्च 1988 दिसा 61,976 किमी. जाली. भारतांत ब्रॉड गेज, मिटर गेज आनी नॅरो गेज हे रेल्वेमार्गच्या रुंदायेचे तीन प्रकार वापरांत आसात. 1972 सावन वाफेच्या रेल्वे इंजिनाजाग्यार विद्युत् आनी डिझेल इंजिनां आयलीं. तशेंच संकेत निदर्शन आनी दूरसंदेशवहन हांच्या अद्ययावतीकरणांत आनी सुदारणेंत बरीच प्रगती जाली. उपरांत संगणकाचें युग रेल्वेंतूय पावलें. नवी दिल्ली, मुंबय, कलकत्ताच्यान येवपी गाड्यांच्या आरक्षणाखातीर संगणकाचो उपेग करूंक लागले. तेभायर वाहनाचें वितरण आनी नियंत्रण हांचेखातीर तशेंच दर एके वागणिच्या आनी प्रवासी डब्याच्या स्थलांतराचो तपशील दवरपाखातीर संगणकाचो वापर करतात.

साहित्य सामग्रीचे बाबतींत भारतीय रेल्वे स्वयंपूर्णतेचे नदरेन उल्लेख करपासारकी प्रगती केल्ली आसा. 1951 -52 त योजनाबध्द विकासकार्यक्रमाचे सुरवेक भारतीय रेल्वे 23% साहित्य सामुग्री आयात करताली. 1985 – 86 म्हळ्यार हे आयातीचें प्रमाण 8.3% मेरेन उणें जालें. पंचवर्सुकी येवजणेंतूय रेल्वेच्या विकासाखातीर तरतूद वाडयली. भारतीय रेल्वेच्या प्रशासनाची आनी वेवस्थापनाची जबाबदारी रेल्वे राजमंत्र्याचे देखरेखीखाला रेल्वे मंडळ पळयता. ह्या मंडळांत रेल्वे मंत्रालयांतलो पदसिध्द मुखेल सचिव हो अध्यक्ष, एक अर्थी आयुक्त आनी पांच वांगडी हांचो आस्पाव आसता. वट्ट रेल्वे वेवस्था णव परिमंडळांनी विभागिल्ली आसून दर एका परिमंडळाचो एक महावेवस्थापक आसता आनी तो रेल्वेचें कार्य, सांबाळ आनी अर्थीक गजाली हे नदरेन रेल्वे मंडळाक जबाबदार आसता. रेल्वे प्रशासन आनी जनता हांच्यांतल्या परस्पर सहकाराखातीर राश्ट्रीय रेल्वे उपेग कर्त्यांची सल्लागार समिती, परिमंडळीय रेल्वे उपेगकर्त्यांची समीती बी वेगवेळ्यो समित्यो काम करता.

1924-25 वर्सासावन रेल्वेची अर्थवेवस्था सरकाराच्या सर्वसादारण उत्पन्नाचो बाबींसावन वेगळी केली. रेल्वेचो स्वाताचो निधी आनी लेखा वेवस्था आसून संसदेक रेल्वेचें वेंगळे अदमासपत्रक स्थापन करतात.

भारतीय रेल्वे इंजिनाचें उत्पादन चित्तरंजनांतल्या (अस्तंत बंगाल) चित्तरंजन लोकोमोटिव्ह वर्क्स ह्या (उत्तर प्रदेश) हांगाच्या डिझेल लोकोमोटिव्ह वर्क्स ह्या कारखान्यांनी करतात. ते उपरांत मुखेल मार्गावयल्या विद्युत् आनी डिझेल द्रवीय शटींग इंजिनाचें उत्पादन करूंक लागले. ह्याच काळांत मिटर गेजावयलीं चडशीं वाफेचीं इंजिनां टाटा इंजिनियरींग अँड लोकोमोटिव्ह कंपनीन तयार केलीं. चित्तरंजन कारखान्यांत एकदिश विद्यत् प्रवाहाचेर चलपी पयलें इंजीन 1961- 62त आनी पयलें डिझल इंजीन द्रवीय शंटिंग इंजीन 1967-68त तयार केल्लें. मुखेल मार्गावयलें डिझेल विद्युत्. इंजीन तशेंच जड कामाखातीर वापरतलीं शंटिंग इंजिनां वाराणसी हांगांच्या कारखान्यांत तयार करतात. ह्याच कारखान्यांत 1963 – 64 वर्सा ब्रॉड गेज इंजिनाच्या आनी 1968 – 69 वर्सा मिटर गेज इंजिनाच्या उत्पादनाक सुरवात जाली. ते उपरांत मात देशांत डिझेल विद्युत् इंजिनां आयात केलीं नात. प्रवासी सेवेखातीर लागपी डब्यांचें चडशें उत्पादन पेरांबून (तमिळनाडू) हांगाच्या इंटिग्रल कोच फॅक्टरी ह्या कारखान्यांत जाता. ह्या उत्पादनाक पूरक अशें उत्पादन भारत अर्थ मुव्हर्स लि. आनी जेसप्स हे भौशिक मळावयले उपक्रम करतात आनी हे तीन कारखाने मेळून भारतीय रेल्वेची चडशी गरज भागयतात. डब्यांचीं चाकां आनी तांकां जोडपी आस तयार करपाखातीर 1984 वर्सा बेंगालोर हांगा कारखानो स्थापन जालो. 1988 वर्सा थंय पयल्या डब्याची निर्मिती जाली. भारतांतल्यान टांझानिया, तैवान, युगांडा, ब्रह्मदेश, व्हिएटनान, फिलिपीन्स आदी देशांक रेल्वे प्रवासी डबे निर्यात केल्यात. भारतीय रेल्वेची वागिणिची गरज भौशिक आनी खासगी मळावयले कारखाने मेळून भागयतात. तीन रेल्वे दुरुस्ती कर्मशाळा ह्या कारखान्याच्या उत्पादगनाक पूरक अशें उत्पादन करतात.

रेल्वेच्या वावराच्या वेगवेगळ्या गजालींविशींचें संसोधन आनी तंत्रिक विकासाची जबाबदारी आशिल्लें रिसर्च डिझाइन्स अँड स्टँडर्डस ऑर्गनायझेसन ही वेगळी संस्था आसा. ही संस्था रेल्वे मंडळ, परिमंडलीय रेल्वे वेवस्था, उत्पादक कारखाने आनी उद्येग तशेंच वेपार हांकां सल्लो दिवपाचें काम करता. वाहनां रेल्वेमार्ग पूल आनी हेर बांदकामां तशेंच रेल्वे वापरता ती साहित्यसामग्री हातूंत क्रमाक्रमान प्रमाणी करण हो हे संस्थेचो मुखेल उद्देश आसा. तशेंच रेल्वेच्या वावराच्या सगळ्या मळावयलें संशोधन हातांत घेवप हें हे संस्थेचें दुसरें म्हत्वाचें कार्य.

रॅड इंडिया टॅक्नीकल अँड इकॉनॉमिक सर्व्हिसेस आनी इंडियन रेल्वेस कन्स्ट्रक्शन कंपनी ह्यो भौशिक मळावयल्यो भारतीय रेल्वेच्यो दोन कंपन्यो आसून त्यो रोल्वेमार्ग तंत्रिविद्या आनी रेल्वे प्रकल्पाची अंमलबजावणी करप हे विशींच्यो उच्च.पातळेवयल्यो सल्लागार सेवा दितात. पयली कंपनी येरादारी तंत्रविद्येक सगळ्या बाबींसंबंदींच्यो सल्लागार सेवा दिता, जाल्यार दुसरी भारतांत आनी परदेशांत पुराय रेल्वे प्रकल्पांची उबारणी करपाचें काम करता. ह्या कंपन्यांनी आल्जेरिया, झाईरे, घाना, फिलीपिन्स, नायजेरियन तशेंच सौदी अरेबिया, इराक, जॉईन आदी मध्य उदेंत देशांनी अशें कार्य केलां.

येरादारी वेवस्था

रेल्वे परिवाहनाचो मुखेल उद्देश म्हळ्यार म्हाल आनी प्रवासी हांकां रोकड्या रोकडो, सुरक्षीतपणान आनी किफायतशीरपणान हाड व्हर कपर आसता आनी ही जबाबदारी रेल्वेच्या परिचलन आनी वाणिज्य ह्या दोन विभागांनी विभागिल्ली आसता. वाहनां (वागिणी आनी डबे) आनी इंजिनां ह्या साधनांचो चडांत चड कार्यक्षमतायेन उपेग करून म्हाल आनी प्रवासी येरादारीचो पांवडो वाडोवप ही परिचलन विभागाची जबाबदारी आसता. जाल्यार वाणिज्य विभाग रेल्वेच्या गिरायकांकडेन संबंद दवरून तांचे मागणेप्रमाण येरादार सेवा उपलब्ध करून दिवप आनी ताचेपसून फावो तें उत्पन्न मेळोवपाखातीर गिरायकाची क्षमताय आनी रेल्वेच्या परिवहनाखातीर जावपी खर्च ह्या दोगांयचो मेळ घालून येरादारीचे दर थारावप हाचेर केंद्रीत केल्ले आसतात. वयर सांगल्या ती परिचलनाची जबाबदारी पुराय करपाखातीर योजनाबद्द कार्यप्रणाली ही वक्तशीरपणान आनी अचूकपणान यशस्वी करपाची कार्यक्षमताय गरजेची आसता. तशेंच येरादारीचे मागणेंत जावपी वाड लक्षांत घेवन तेचप्रमाण येरादारीची तांक वाडोवपाची येवजण आंखप चड गरजेचें आसता.

आगगाडी हें जरी परिचनाचें एकक आसलें तरी तिका जोडिल्ल्यो जायत्यो वागिणी आसता. ज्यो सदांच एक स्थानकापसून आयिल्ल्यो नासतात आनी एकेचकडेन वचपीय नासतात. अशा शेंकड्यांनी वा हजारांनी वागिणिचे मार्ग कांय अंतराखातीर एकठांय आसतात. जाल्यार बऱ्याच अंतराखातीर वेगवेगळे आसतात. ताका लागून रेल्वे परिवहन वेवस्थेंत जायत्या जाग्यार दरएके आगगाडयेक जोडिल्ल्यो वागिणी वेंचून त्यो वेगवेगळ्या दिशांक वचपी गाड्यांक जोडच्यो पडटात. जायतेफावट एकाच कडल्यान वचपी वागिणी चड आसल्यार ताची एक पुराय गाडी तयार करतात. वागिणींची जोडपी आनी वेगळावपाचें काम हें वेळांचे आनी कटकटीचें आसता. जेन्ना अशो हजारांनी वागिणी अशे तरेन वेंचून परत त्या ठिकाणांच्या क्रमांकान तांची जुळोवणी करची पडटा, तेन्ना त्या कामांखातीर व्हड जुळोवणी आदारांची गरज लागता. अशे आवर सादारणपणान 200 ते 300 किमी. अंतराचेर येवजिल्ले आसतात.

रेल्वे परिवहनांतले म्हाल येरादारीच्या आनीक एका खाशेलपणाक लागून रेल्वे परिचलन वेवस्थेचेर बरोच ताण पडटा. रेल्वेच्यो वागिणी गरजेप्रमाण धांपिल्ल्यो आनी उक्त्यो अशो दोन तरांच्यो आसतात. तातुंतल्यो धांपिल्ल्यो वागिणी धान्यां आनी हेर कृषीजन्य म्हालाची आनी अशे तरेच्या सैमीक आनी मानवी अरिश्टांपसून राखणेची गरज आशिल्ल्या वस्तूंची हाड – व्हर करपाखातीर वापरतात. तशेंच उकते वागिणींतल्यान कोळसो, मीन, चुनो आदी खनीज पदार्थ हाड – व्हर करतात. खनीज म्हालान भरिल्ल्यो हजारांनी उकत्यो वागिणी एका विशिश्ट वाठारांत वा दिकेन धाडिल्ल्यो आसल्यार आनी त्या वाठारांत अशे वागिणींत भरपासारको म्हाल उपलब्ध नासल्यार त्यो वागिणी थंयच्यान रिकाम्योच परत धाडच्यो पडटात. अशी गजाल धांपिल्ल्या वागिणींच्या बाबतींतूय घडूंक शकता. अशें तरेन वागिणींक रिकामे स्थितींत प्रवास करचो पडटा. ताका लागून रेल्वे वेवस्थेक अर्थीक नुकसान सोंसचें पडटा. अशेंच प्रवासी येरादारी बाबतींतय घडूंक शकतात. प्रवाशी आगगाड्यांचे सगळेच डबे सुरवातीच्या स्थानकासावन निमाण्या स्थानकामेरेन वचपी नासतात. ताका लागून प्रवाशांक खुबूच त्रास जातात. 1940 वर्सा सावन आगगाड्यांक आंतरस्थानकीय डबे जोडपाची प्रथा सुरू जाली आनी प्रवाशांची बरी सोय जाली. पूण अशे तरेच्यो डब्यांची जोडपी आनी वेगळावणी करपाक खूब वेळ वता. तशेंच ही कारवाय करपाखातीर एक खास शटिंग इंजीन स्थानकाचेर सतत दवरचें पडटा. पूण हीच वेवस्था प्रवाशांक चड बरी पडटा.

माल आनी प्रवासी येरादारी करपी आगगाड्यो रेल्वे परिवहानाच्या पयल्या शतकांत सादारणपणात एका इंजिनान ओडप जाताल्यो. पूण 1930 उपरांत म्हालवाहक आगगाडयांक दोन इंजिनां लावन ओडप आनी चडावाच्या मार्गार तिसरें इंजीन जोडून धुकलपाची चाल सुरू जाली. वाफेच्या इंजिना जाग्यार विजेचीं आनी डिझेलाचीं इंजिनां उपेगांत येतकच उत्तर अमेरिका खंडांत 150-200 इतल्यो वागिणी जोडिल्ल्यो व्हड उज्यागाडयो 5-6 डिझल इंजिनां लावन ओडटाले. तातुंतलीं तीन इंजिनां सगळ्या वागिणींच्या मुखार आनी हेर इंजिनां 50-60 वागिणी उपरांत जोडटात. ह्या सगळ्या इंजिनांनी फकत पयल्याच इंजिनांत चालक आसता आनी तो हेर इंजिनां यांत्रिक साधनान नियंत्रणांत दवरूंक शकता. भारतीय रेल्वे वेवस्था अशे तरेच्या परिचलनाचे हालीं प्रयोग करता. चडशा देशांनी प्रवाशांची येरादार करपी उज्यागाच्यांक आठ ते धा डबे जोडिल्ले आसतात. भारतांत रेल्वे प्रवाशांची संख्या खूब आशिल्ल्यान डिझेल वा विद्युतू इंजिनाच्या आदारान 17-18 डब्यांच्यो उज्यागाडयो 1970 उपरांत वचूंक लागल्यो. सद्याच्या काळांत दोन इंजिनां वापरून 20-26 डबे जोडिल्ल्यो आनी सुमार अर्द किमी. लांबायेच्यो उज्यागाडयो अस्तित्वांत आयल्यात.

वाणिज्य

रेल्वे परिवहनाचे वाणिज्यनितीचीं दोन तासां आसात. तातुंतलो पयलो गिरायकाक जाय आशिल्ली परिवहन सेवा आयोजीत करून ती किफायतशीरपणान विकप आनी दुसरें, गिरायकाक दिल्लें सेवेचो मोबदलो तांचेकडल्यान वसूल करप. ह्या दोनूय कार्यांनी रेल्वे परिवहनाच्या सुमार देडशें वर्सांच्या इतिहासांत सादरण तीन काळ दिसतात. (1) 1830-1910 (2) 1910-60 (3) 1960 उपरांतचो काळ. हातुंतल्या पयल्या कालखंडांत उद्देगीक क्रांती आनी साम्राज्यशाय ह्या संवसारीक नाविन्यपूर्ण घडणुकांक लागून रेल्वे परिवहनाचो व्हड विस्तार जायत गेलो. रेल्वे परिवहनाचे वाणिज्यनितीची दुसरी वट म्हळ्यार दर निर्धारण पद्दती. ही पद्दत कांय सर्वमान्य सिध्दांताचेर आदारीत आसता. रेल्वे परिवहन जायत्या प्रकारच्या म्हालांची आनी वस्तूंची येरादारी करता. ह्या मालांचें आनी वस्तूंचें मोल, मागणी, आकारमान आनी स्वरूप पावस-वाऱ्यापसून आनी चोरयेपसून राखण मेळची हे नदरेन त्या सगळ्या मालाचें आनी वस्तूंचें वर्गीकरण केल्लें आसता. तशेंच 90% परस चड मालाची येरादारी पुरायपणान वागिणिंतल्यान जाता आसतना प्रत्यक्षांत माल येरादारीचे दर वेगवेगळ्या मालाखातीर, वेगवेगळ्या आकारमानाच्या वागिणिंच्या धारकतेचेर आदारीत आसतात.

अर्थवेवस्था आनी वेवस्थापन

रेल्वे परिवहनांत अर्थवेवस्था आनी वेवस्थापन ह्या दोनय घटकांचो म्हत्वाचो वाटो आसा.

अर्थवेवस्था

रेल्वे परिवहन हो संवसारांतलाया सगळ्या देशांनी खाजगी उद्देगधंदो म्हणून सुरू जालो आनी तेन्नाच्यान एका शतमानापरसूय चड काळ तो एक फायदेशीर उद्देगधंदो म्हणून चलयलो. तशेंच तातूंत गुंथयल्ल्या भांडवलाचेरूय उद्देजकांक भरपूर फायदो जालो. पूण दुसऱ्या म्हाझुजा उपरांत चड करूक 1960 उपरांत ही परिस्थिती बदलली आनी हातूंत नुकसान जावकं लागलें. हाचीं मुखेल तीन कारणां आसात तीं अशीं – (1) खर्चांतली सुमाराभायर वाड चड करून 1972-73 (2) हेर परिवहन वेवस्थांचे सर्तीकलागून रेल्वेन वगडायल्ली उच्च दरान जावपी मालाची येरादारी (3) पयल्या कारणान गरजेची जाली पूण दुसऱ्या कारणान कठीण जाल्ली फाव तितली दरवाड.

ह्याच काळांत चडशा सगळ्या देशांनी रेल्वे परिवहन वेवस्थांचें राश्ट्रीयीकरण जाल्ल्यान ह्या वेवस्थांक जावपी नुकसान हेर भौशिक उद्देगांवरी सरकारी भांडारांतल्यान अनुदान, अंतरीम मदत वा रीण ह्या रुपान भरून काडप जातालें. तरी लेगीत भारतीय रेल्वेपरिवहानांत रेल्वे परिवहन ही एक भौशिक सेवा ह्या तत्वाचेर जनतेंत आनी राजकीय पांवड्यार लक्ष केंद्रीत केल्ल्यान आनी रेल्वे परिवहन हो एक उद्देगय आसा. हाचेकडेन आड नदर केल्ल्यान भारतीय रेल्वे परिवहनाक फक्त अर्थीक नुकसानूच सोंसचें पडलेंना जाल्यार यंत्रीक आनी तंत्रीक नदरेन तिच्यांत फावो ती उदरगत जालीना.

वेवस्थापन

रेल्वे परिवहन वेवस्थेची सुरवात चड करून खाजगी कंपल्यांनी केल्ल्यान ह्या उद्देगाची वेवस्थापन पद्दत वाणिज्यप्रधान आशिल्ली. पूण उण्या-चड प्रमाणांत तांचे कार्यपद्दतीचेर चड करून तंत्रीक बाबतींत त्या त्या देशांतल्या सरकाराचें नियंत्रण आसतालें. युरोपांतल्या चडशा देशांतल्यो रेल्वे परिवहन वेवस्था पयल्या म्हाझुझा उपरांतच्या काळांत पुराय तरेन राश्ट्रियीकृत जाल्ल्यान तांच्यो वेवस्थापन पद्दती त्या त्या देशांतल्या भौशिक मळावयल्या हेर उद्देगधंद्याचे पद्दतीचेर आदारीत आसात. भारतांत 1925 वर्सा दोन रेल्वे कंपन्यांचें राश्ट्रियीकरण जाल्लें. 1942 वर्सा चड करून भारतांतल्यो सगळ्यो रेल्वे वेवस्था पुराय तरेन सरकारी नियंत्रणाखाला आयल्यो. तशेच रेल्वे परिवहन हो शासनाचो एक म्हत्वाचो भाग म्हळ्यार अधिकारी आनी कर्मचारी हांची प्रशिक्षण वेवस्था. भारतीय रेल्वे वेवस्थेंत सुटकेउपरांत बरीच प्रगती जाल्या. रेल्वे कर्मचाऱ्यांक यंत्रीक आनी तंत्रीक प्रशिक्षण दिवपाखातीर रेल्वे परिमंडळाच्या दर एका विभागांत आधुनीक उपकरणांनी सुसज्ज आशिल्ली एक प्रशिक्षण संस्था अस्तित्वांत आसा. तशेंच अधिकाऱ्यांखातीर वेगवेगळ्या तंत्रांनी प्रशिक्षण दिवपी अखिल भारतीय मळावयल्यो संस्था आनी रेल्वे वेवस्थापनाचें संकलीत प्रशिक्षण दिवपी मध्यवर्ती संस्थाय स्थापन केल्यो आसात. हातूंत जायत्या विकासनशील देशांतले रेल्वे अधिकारी प्रशिक्षणाखातीर येतात. भारतांत राजपत्रीत अधिकाऱ्यांखातीर चार मध्ययवर्ती प्रशिक्षण संस्था आसात. इंडिन रेल्वेस इन्स्टिट्यूट ऑफ सिव्हिल इंजिनियर्स, पुणे ही संस्था स्थापत्य अभियंत्यांक प्रशिक्षण दिता. जाल्यार इंडियन रेल्वेस इन्स्टिट्यूट ऑफ सिग्नल इंजिनिअरींग अँड टेलिकम्युनिकेशन, सिकंदराबाद हे संस्थेंत संकेत आनी दूरसंदेशवहन विभागांतल्या अधिकारी आनी कर्मचारी हांकां प्रशिक्षण दितात. इंडियन रेल्वेस इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅकनिकल अँड इलॅक्ट्रिकल इंजिनियर्स, जमलापूर हे संस्थेंत शिकपी उमेदवार अधिकाऱ्यांक यंत्रीक आनी विद्युत् अभियांत्रिकीचें प्रशिक्षण दितात. तशेंच रेल्वे स्फाट कॉलेज बडोदा हे संस्थेंत सगळ्या राजपत्रीत अधिकाऱ्यांक सादारण संकलीत प्रशिक्षण दितात.

रेल्वे परिवहनाच्या शासकीस वेवस्थापनाची रुपरेशा आशी आसता – देशांत सगळ्यांत उंचेल्या पांवड्याचेर रेल्वे मंडळ आसता. हें मंडळ देशांतल्या रेल्वे परिमंडळाचे कामगिरीचेर सादारण परिवेक्षण करता आनी सगळ्या म्हत्वाच्या गजालींनी धोरणात्मक निर्णय घेता. दर एक रेल्वे मंडळांत सद्या पांच ते आठ विभाग आसात आनी त्या त्या विभागांतल्या रेल्वे परिवहनाची मुखेल जबाबदारी विभागी वेवस्थापकाचेर आसता आनी तेचप्रमाण तांकां फावो ते अधिकार दिल्ले आसतात.

आधुनिकीकरण

दुसऱ्या म्हाझुजाउपरांत रेल्वे परिवहनाचे तंत्रविद्येंत उदरगत जाली ती सुरवेक फ्रांस देशांत 1951 वर्सा त्या देशांतले राश्ट्रियीकृत रेल्वे वेवस्थेन विद्युत् शक्तीचेर आदारिल्ल्या रेल्वे परिचालनांत क्रांतीकारक बदल घडोवन हाडले. 25,000 व्होल्ट इतल्या व्हड विजेच्या दाबाचो उपेग करून ताच्या आदारान वराक 200 किमी. वेगान धांवपी प्रवासी उज्यागाडयो चालू केल्यो. थोड्याच काळांत हे तंत्रविधेचो प्रसार युरोपाभायर रशिया, चीन, जपान, भारत आदी देशांनी जालो. 1964 वर्सा जपानी राश्ट्रीय रेल्वे वेवस्थेन टोकियो आनी ओसाका ह्या दोन महानगरांमदीं 510 किमी. लांबायेचो एक आर्विलो आनी पुराय तरेन वेगळो असो रेल्वेमार्ग बांदून प्रवाशी येरादारी आधुनिकीकरणांतलो दुसरो म्हत्वाचो टप्पो गांठलो. ह्या रेल्वे मार्गाचेर वराक 210 किमी. आनी सरासरी 170 किमी. वेगान एका फाटोफाट एक अशो वचपी उज्यागाडयो चालू केल्यो. हातुंतल्यो ‘जलद गाडयो’ हें अंतर तीन वरां स मिनटांनी जाल्यार, मर्यादीत जलद’ गाडयो हो प्रवास चार वरां धा मिनटानी पुराय करताल्यो. ह्या नव्या अशा ‘नव होक्कायडो’ रेल्वेमार्ग नांवाचे रेल्वे वेवस्थेंत परिवहनाच्या मळार जायत्यो सुदारणा आनी नव्यो येवजणो आस्पाविल्ल्यो. पुराय रेल्वेमार्ग जमनीपसून 3- 4.6 मी. उंचायेचेर बांदिल्लो आशिल्ल्यान वाटेंत हेर खंयचोय रेल्वेमार्ग वा भूमार्ग येवपाची शक्यताय उणी आसता. तशेंच मार्गावयले सगळे संकेत निदर्शनां चालकाक ताचे कुडींत वेगवेगळ्या रंगांचे दिप येवजणेन स्पश्ट दिसचें आनी ताणें फावो तें वेग नियंत्रण केलेंना जाल्यार तें आपशींच यंत्रीक येवजणेन जावपचें अशीं तंत्रीक वेवंस्था रेल्वे महामार्गावयल्या पुराय परिचलन संगणकाच्या आदारान नियंत्रीत करतात. जपानी राश्ट्रीय रेल्वेन चालू केल्ले हे प्रवासी रेल्वे परिवहन वेवस्थेचें आनीक एक खाशेलेपण म्हळ्यार तातूंत वापरिल्ली कर्शण पद्दत. म्हळ्यार खंयचेय उज्यागाडयेक वेगळें इंजीन लायनासताना उज्यागाडयेच्या कांय डब्यांनीच विद्युत् चलित्रां बसोवन ते वरवीं गाडी चलोवपाची पद्दत.

उपरांत 1983 वर्सा फ्रेंच राश्ट्रीय रेल्वे वेवस्थेन पॅरिस ते लीआँ ह्या रेल्वेमार्गार वराक सरासरी 200 किमी. धांवपी आनी चडांत चड 260 किमी. ह्या तुफानी वेगान धांवपी उज्यागाडयो चालू करू एक नवो विक्रम प्रस्थापित केलो. टी. जी. व्ही.(xxxxxx) ह्या नांवांन संवसारीक नामना मेळिल्ल्या ह्या फ्रेंच रेल्वे वेवस्थेन उज्यागाडयांचे संख्येंत आनी तांच्या लांब पल्ल्यांत वाड करून हरशीं हवाईमार्गान यो वच करपी हजारांनी प्रवाशांक हे अतीजलद उज्यागाडयेंतल्यान वचपाची आस निर्माण करून दिली.

रेल्वे परिचलनाच्या मळावयली एक नवी घडणूक म्हळ्यार 1970 उपरांत एक रुळावयल्यान वचपी उज्यागाडी. हे परिचालन पद्दतींत एक वा दोन डबे आशिल्ल्यो गाडयो जमनीसावन 9 -12 मी. उंचायेचेर बांदिल्ल्या एक रुळी मार्गाक हुमकळत प्रवास करतात. एक रुळी परिवहन वेवस्थेची सुरवात अमेरिकेंत 110 प्रवासी घेवन वराक 30 किमी. वेगान कांय अंतर पुराय करताली. उपरांत फ्रांसांत अशी वेवस्था 120 प्रवासी घेवन वराक 80 किमी. वेगान येरादारी करूंक लागली. पूण तिचो कायम स्वरुपाचो आनी नियमीत वेळार यो वच करपाचो उपक्रम जपानांत 1970 वर्सा भरिल्ल्या आंतरराश्ट्रीय प्रदर्शनाच्या निमतान सुरू जालो. अशे तरेची एक रुळी रेल्वे परिवहन वेवस्था अमेरिकेंतल्या सिॲटल शारांत चार डबे आशिल्ल्या गाडयांनी सदांच 10,000 प्रवाशांची येरादारी करता. ही प्रवासी येरादारी हेर प्रगत देशांनीय चालू आसा.

रेल्वे परिवहनांतल्या प्रवासी येरादारीच्या आधुनिकीकरणांत रेल्वेच्या भुंयारी आनी पृश्ठभागावयल्यान वचपी येरादारी वेवस्थेचोय आस्पाव जाता. हातुंतले दुसरे वेवस्थेचे दोन विभाग पडल्यात. पयल्यांत भुंयारी रेल्वेमार्गर धांवपी आगगाडयो उपनगरांनी भूपृश्ठार धांवतात आनी दुसऱ्यांत उण्या वजनाच्या डब्यांची आनी रुळांची हलकी रेल्वे येरादारी प्रचलित आसता.

1940 उपरांत आगगाडयांचे वेग आनी स्वरूप हातूंत नदरेंत भरपासारके बदल जाले. तेचवांगडा तातुंतल्यान प्रवास करपी लोकांच्या सूख-सोयींच्या येवजणांनीय खूब सुदारणा जाल्यो. भुंयारी मार्गान वचपी आनी पृश्ठमार्गावयल्यान अतीवेगान धांवपी आगगाडयांतल्या प्रवाशांक आवाजाचो, हवेंतल्या बदलत्या तापमानाचो आनी वेगवेगळ्या स्वरुपाच्या प्रदुशणाचो वायट परिणाम जावचो न्हय देखून सगळे डबे वातानुकुलीत करप गरजेचें जालें.

उपरांतच्या काळांत अमेरिका आनी युरोप खंडांतल्या कांय शारांत विमानतळासावन लागसारच्या रेल्वे स्थानका मेरेन वचपाखातीर वा अशेच तरेच्यो लागसारच्या दोन स्थानांमदीं एके वेळेक सुमार 40 प्रवाशांची परत परत येरादारी करपी आनी संगणकाच्या आदारान स्वयंचलीत आशिल्ली रेल्वे परिवहन वेवस्था उपेगांत हाडल्या.

1950 वर्सा रेल्वे परिवहनांतले म्हाल येरादारींतय क्रांतिकारक बदल जाले. व्हड आकारमानाच्यो आनी चड वजन व्हरपी खूबशो (100 ते 200) वागिणी जोडून केल्ल्या आगगाडयानी थरावीक स्थानारसावन थरावीक थळार वाटेंत उण्यांत उण्या थळांनी रावून आपलो प्रवास पुराय करपाचो आनी आपल्या मूळ स्थानाकडेन रोखडेंच परत येवपाचें हें आर्विल्ल्या म्हाल परिचालनाचें मुखेल तत्व आसा.

अस्तंत्या देशांत 1960 उपरांत मालयेरादारी पद्दतींत एक नवें युग सुरू जालें आनी सद्या संवसारीक मळार ताचो प्रसार जालो. हे पद्दतींत वागिणींत माल भरिनासतना तो एक तिख्या पेटयेंत भरप आनी अशो जायत्यो पेटयो यारीच्या आदारान वेगवेगळ्या परिवहन वेवस्थांतल्या वाहनाचेर घालप वा देंवोवप.

फुडाराच्यो सुदारणा

रुळावयल्यान धांवपी आगगाडयेच्या वेगाक रूळ आनी चाकां हांच्या घर्शणाक लागून एक मर्यादा पडटा. सादारणपणान वराक 300 किमी. असो चडांत चड वेग उरता. फुडाराक ताचे परस चड वेग आसपाची गरज उपरासतली हें मतींत घेवन रेल्वे तंत्रज्ञानांचें ते नदरेन संशोधन चललां. तेखातीर रुळावयल्यान चाकां धांवपाक पर्याय म्हणून रूळ आनी चाकां हांचे मदीं अंतर दवरून धांवपी म्हणजेच रुळापसून कांय अंतरावयल्यान आगगाडी धांवपाची कल्पना 1934 त मुखार आयली. तेखातीर पयलीं विमानाअसले पंखे वा झोत प्रचालन हांचो वापर केलो. पूण हो प्रयोग यशस्वी जालोना. फुडें हेच कल्पनेचेर चुंबकीय वा विद्युत् गतीकी तंत्रान आगगाडयेक उखलून धरून गतीमान करपी यंत्रणा मुखार आयली. रूळ आनी चाकां हांचे मदीं चुंबकीय आनी विद्युत् तंत्राच्या आदारान गाडयेक रुळापसून वयर काडून गती दिवपाची कल्पना प्रत्यक्षांत हाडप जाली.

मॅगलॅव्ह (Magnetic levitation) ह्या नांवान वळखतले हे आधुनिक तंत्रविद्येच्या संशोधनाक जपान आनी जर्मनीन विशेश प्राविण्य दाखयलें आनी वराक सुमार 400 किमी. वेगान धांवपी आगगाडयेची निर्मिती केली.

भोवतेक हेर राश्ट्रांनी अशे तरेची महतवेगवान आगगाडी निर्माण करपाची आपली मोख दवरल्या. भारतानूय हे कल्पनेची फाटपुरवण 1989 त करपाची इत्सा दाखयली आसली तरी प्रत्यक्षांत हे बाबतींत व्हडलीशी प्रगती जाली ना.

कोंकण रेल्वे

कोंकण रेल्वे, महाराष्ट्र, गोंय आनी कर्नाटक ह्या तीन राज्यांतल्या वता. महाराष्ट्रांत रोहा स्टेनावरवीं हो मार्ग सँट्रल रेल्वे मार्गाक जोडला जाल्यार कर्नाटकांतल्या मंगळूर स्टेशनावरवीं तो दक्षिण रेल्वेमार्गाक जोडला. रोहा ते मंगळूर अशी कोंकण रेल्वेची लांबाय 763 किमी आसा. भारतीय रेल्वे निगमान आयजमेरेन घेतिल्लो हो सगळ्यांत व्हडलो प्रकल्प.

ब्रिटीश राजवटींत 1882 त कोंकण दर्यादेग मुखेल भारतीय रेल्वे मार्गाक जोडपाची येवजण आंखिल्ली. पूण सैमीक आडमेळ्यांक लागून ती येवजण चालीक लावपाक शक्य जालें ना. उपरांत 1984त तात्पुरतें सर्वेक्षण करून कोंकण प्रदेशांत नवो रेल्वेमार्ग बांदपाची येवजण आंखली. 1988त आंखली. 1988त खोलायेन सर्वेक्षण करून कोंकण रेल्वे कॉर्पोरेशन लि. ही स्वंतत्र संस्था उबारली.

कोंकण रेल्वे प्रकल्पाचें काम ऑक्टोबर 1990 त सुरू जावन, उपरांत तें पावंडयां पावंडयांनी अशें डिसेंबर 1997 मेरेन जालें. कोंकण रेल्वेमार्गाचेर वट्ट 59 स्टेशनां आसात. पुराय जाल्ल्या ह्या 763 किमी. लांबायेच्या मार्गाचेर वट्ट लांबाय 83.60 किमी. तातुंतलो कारबुडेंचे (रत्नारिरी) बोगदा सगळ्यांत लांब आसून ताची लांबाय 6.5 किमी. आसा. तशेंच तो भारतांतलो सगळ्यांत लांब बोगदो. कोंकण रेल्वेमार्गाचेर मुखेल अशें 179 पूल आनी 2,819 सादे पूल आसात. तातुंतलो शरावती न्हंयेवयलो पूल सगळ्यांत लांब (2065.8मी). कोंकण रेल्वे प्रकल्पाक लागून फकत कोंकण प्रदेशाकूच न्हय, जाल्यार सबंद भारताक व्हड लाव मेळटालो अशें मत उक्तायलां. रेल्वे महामंडळाच्या मताप्रमाण (1998) कोंकण रेल्वेचो वट्ट खर्च सुमार 2200 कोटी जातलो.

पळेयात

Indian_Railways