अजंठा (अजिंठा)

देवनागरी

Romi

अजंठा (अजिंठा) महाराष्ट्रांतलें पुर्विल्लें विहार आनी वण्टीचित्रां हांचें एक नामनेचें थळ. अजंठा हो गांव लेण्यांपसून 6 किमी . अंतराचेर देंगरार आशिल्ल्या कारणान हाचो उल्लेख ‘अजिंठ्याची लेणी’ असो करतात. तरीकूय हांगचे थळावे लोक तांचो उल्लेख ‘फर्दापूरचीं लेणी’ असो करतात. औरंगाबाद जिल्ह्यांत उत्तरेक सुमार 108 किमी. अंतराचेर आनी फर्दापूर ह्या गांवां पसून दक्षिणेक सुमार 5 किमी. अंतराचेर सह्याद्री पर्वताच्या रांगेंतल्या इंध्याद्री शाखेंत हीं बौद्ध लेणी कोरांतल्यांत.

बौद्ध काळांत हीं लेणी तांची तीर्थस्थानां जाल्लीं. फुडें बौद्ध धर्माच्या ऱ्हासा उपरांत ह्या थलाचें म्हत्व उणें जालें. थंय येवप- वचप कोणूच करीना जालो. ताका लागून थंय रान मातलें आनी तातूंत रानटी सावदांनी वसती केली. इ. स. 1821 मेरेन ही सुवात लेकांक खबर नाशिल्ली. फुडें सर जेम्स अलेक्झांडर हाणें व्हडा धाडसान रानांत प्रवेस करून हीं लेणी अकस्मात नामनेक हाडलीं.

हीं लेणी सनपयलीं पयल्या शतमाना साव न ते सातव्या शतमाना मेरेनच्या काळांत केरांतिल्लीं. हातूंतलीं सगळ्यांत पूर्विल्लीं लेणीं पैठणच्या विभागांत चैत्य आसून दुसऱ्यांत बुद्धाच्यो मूर्ती आसात. दोनूय विभागांत रंगयाळी चित्रां आसात. मनशाचे विध्वंसक वृत्तीक लागून तशेंच कडक आनी विशम हवेचो परिणाम जावन तातूंतलीं चडशीं चित्रां नश्ट जालीं. फकत 13 लेण्यांतलींच चित्रां आयज शाबूत आसातद. तातूंत 1,2,9,10,12,16,17,19 ह्या क्रमांकांच्या लेण्यांतलीं चित्रां रेखीव आसात. 2 आनी 12 क्रमांकांची लेणी विहाराचीं आसात.

अजिंठाचे विहार वास्तुकलेक खातीर आनी मुर्तीकले खातीर तशेंच थंयचीं लेणीं चित्रकले खातीर नामनेक पाविल्लीं. ह्या लेण्याविशीं दंतकथा आसा ती अशीः

आचार नांवाचो एक अर्हत् आशिल्लो. .ताची आवय भायर पडली. तिणें ह्याच देशांत पुनर्जल्म घेतला अशें ताका अंतर्ज्ञानान कळ्ळें. तो तिका सोदीत भोंवपाक लागलो. एकदां एक ल्हान चली ताका भिक्षा वाडपाक आयिल्ली आसतना हीच आपली आवय अशें ताणें पारखिलें. ताका पळोवन तिकाय पानो फुटलो. ल्हान पिरायेंत हो प्रकार घडिल्लो पळोवन लोकांक तें अजाप आनी दुःश्चिन्ह दिसलें. मागीर देवान तिच्या पूर्वजल्माची काणी सांगून लोकांक समजायले. तिका घेवन तो अजिंठ्याक आयलो. थंय ताणें देंगरांत विहार खोदले आनी तांच्या वण्टीचेर बुद्धचरित्रांतलीं तरेकवार चित्रां रंगोवन घेतलीं. Sculptures of ajanta.png

अजिंठ्याची चित्रां काडटना पयलीं वण्टीचेर माती, शेण, भाताचो कुंडो वा ताग आनी तूस हांच्या वस्त्रगाळ मिश्रणाचो लेप सारोवन फाटभूंय तयार केल्या. अजंठाच्या चित्रकारांनी धवो, काळो, हळडुवो, पांचवो, तांबडो, निळो हे रंग वापरल्यात. चित्रविशयाची भायली रेखा गुलाबी, पुडी कोराची वा काळ्या रंगाची आसा. खासा जातीचीं मनशां खाशेल्या रंगानूच पितारल्यांत. सादारण मनशाचो रंग, खास करून भारतीयांचो, काळसर तपकिरी दाखयला. शेतकार, कामगार हांच्यो आकृती तांबश्या रंगान दाखयल्यात. रानवटी लोकांचीं चित्रां पांचव्या रंगान भरल्यांत. एकाद्र्या मनशाच्या चित्रांत भांगराची वा गुलाबी छटा दिसून येता. ती भलायकेची वा आनंदी वृत्तीची सुचक आसूंक जाय.

अजिंठ्याच्या चित्रांचे तीन विभाग आसात. 1) अलंकारीक चित्रां, 2) मानवी आकृतींचीं तशातशें रेखांकन आशिल्लीं चित्रां, 3) कथानकाचेर आदारिल्ली चित्रां. पयल्या विभागांत जनावरां, पक्षी, कल्पित सावजां आनी यक्षगंधर्व, अतिमानवी योनि हांचो आस्पाव आसा. दुसऱ्या विभागांत लोकपाल, बुद्ध आनी बोधिसत्व हांचो आस्पाव आसा. बुद्ध हो लांब कानांक लागून हेर भिक्षूं परस मातसो वेगळो दाखयला. बोधिसत्वांच्या आंगार राजभूशणां आसात.

कांय चित्रां समूहरूपांत आसात. तातूंतलें एक कुबेराच्या पंचिक नांवाच्या सेनापतीचें आसा. चित्रांत तो बशिल्लो आसून लागींच ताची बायल हारीती भुरग्याक घेवन बसल्या. बुद्धचित्रां तरेकवार आसनबंधाचीं आसात. तांच्यो मुद्रा विंगड विंगड भाव दाखयतात. बुद्धाचें पुराय चरित्र हांगा चित्रित जाल्लें दिसता. तिसऱ्या विभागांत जातक- कझांचो आस्पाव आसा. सिबिजाजातकांत बोधिसत्वान एका पारव्याक वाटोवपा खातीर आपलें मांस ससाण्याक कशें दिलें तें दाखयलां. महाजनकजातकांतल्या कथेंतले कांय देखाव आसात. सिंहली राजकन्येची बोधिसत्वाक तारूं बुडटा तेन्ना मणिमेखल यक्षान ताका दिल्लो पालव हे द्खाव तातूंत आसात. रूरूजातकांत बोधिसत्वाचें हरण जाल्लें दिसता. छंद्दतजातकांत तो हत्तींचो राजा जाता. वेस्संतरजातकांत बोधिसत्वाक देशत्याग करचो पडटा. तो आपलीं भुरगीं ब्रह्मणाक दान दिता. ब्राह्मण त्या भुरग्यांचो छळ करता आनी मागीर इंद्राचे कृपेन वेस्तंतराक भुरग्यां सयत राजलक्ष्मीची प्राप्ती जाता असो तो देखाव आसा. हांगचीं 16, 17 आनी 19 ह्या क्रमांकाचीं लेणी स्थापत्य आनी चित्रकला ह्या दोनूय नदरेन पळेल्यार भारतांतल्या हेर सगळ्या लेण्या परस सगळ्यांत उंच पांवड्याचीं आसात असें बर्जेस हाणें म्हळां. अस्तंत्या कलाविंदांनी सोळाव्या चित्राची खूब तुस्त केल्या. शोक, बोधिसत्वाक देशत्याग करचो पडटा. तो आपलीं भुरगीं ब्रह्मणाक दान दिता. ब्रह्मण त्या भुरग्यांचो छळ करता आनी मागीर इंद्राचे कृपेन वेस्संतराक भुरग्यां सयत राजदलक्ष्मीची प्राप्ती जाता असो तो देखाव आसा. हांगाचीं 16, 17, आनी 19 ह्या क्रमांकांची लेणी स्थापत्य आनी चित्रकला ह्या दोनूय नदरेन पळेल्यार भारतांतल्या हेर सगळ्या लेण्या परस सगळ्यांत ऊंच पांवड्यांचीं आसात असें बर्जेस हाणें म्हळां.

अस्तंत्या कलाविंदांनी सोळाव्या चित्राची खूब तुस्त केल्या. शोक, कारूण्य आनी स्पश्ट प्रसंगचित्रण ह्या बाबतींत ह्या चित्राक फाटीं घालपी कलाकृती कलेच्या इतिहासांत मेळपाची ना, अशें ग्रीफीथ हाणें म्हळां. ह्या चित्रांत वाकाटककालीन चित्रकला तेंगशेक पाविल्ली दिसता. सोळाव्या लेण्या फुडल्यान सकयल देंवतकच नागराजाचें ल्हानशें लेंणें लागता. तातूंत एका नागान केल्ल्या वेंटाळ्याचेर नागराज बसला आनी ताच्या माथ्यार रत्नजडित मुकूट आसा. अजिंठ्याची लेणी नाग कारागीरांनी कोरांतल्यांत म्हूण तातूंत अशा नागराजांच्यो प्रतिमा खूब कडेन दिसतात, अशें मिराशी हाणें म्हळां.

सतरावें लेणें विहारपद्दतीचें आसून एकुणिसावें चैत्य पद्दतीचें आसा. सतरावें लेणे ऋषिक देशाच्या राजान भिक्षु संघा खातीर कोरांतिल्लें अशें म्हण्टात. हाचे दावे वटेनच्या वण्टीचेर एका व्हडल्या चक्राचें चित्र आसा. एकुणिसाव्या लेण्याक ‘गंधकुटी’ अशें म्हण्टात. ताच्या भायर- भितर सोबीत कोरीव काम आसा.

अजिंठा लेण्यांतले चित्रप्रसंग जरी बुद्धाच्या जीणेचेर आदारीत आसले, तरी तातूंतल्यान तेन्नाच्या समाज जीणेच्या विंगड विंगड आंगांचेर उजवाड पडला. त्या काळांतल्यो वस्तू, वेसभेस, अलंकार, खेळ, मनोरंजनाचीं साधनां, वाद्यां, आयुधां, लांकडाचीं आसनां आनी पात्रां च्या विविधते वयल्यान तेन्नाची समाजीक जीण सुखी आनी समृद्ध आशिल्ली अशें दिसून येता. गुप्त-वाकाटक शिल्पांय भावपूर्ण आसात. अजंठा लेण्यांत बायलांच्यो अप्रूप चित्राकृती आसात. तांणी घाल्ले तरांतरांचे अलंकार आनी केंसांच्या रचणूकेचे केल्ले तरेकवार प्रकार पळोवन प्रेक्षक भारावन वता. पाख्यांचेर आनी खांब्यांचेर वेलबुट्टीचें अप्रतिम नक्षीकाम चितारलां. अजिंठाची चित्रकला मनशांकूच न्हय तर सुकण्यांक- जनावरांक लेगीत नाजूक अंतःस्कर्ण आसता हाची जाणविकाय करून दिता. ताका लागून हे कलेक अमरपद फाव जालां.