आर्यावर्त

देवनागरी

पूर्विल्ल्या काळांत आर्य लोकांनी भारतांत येवन जो वाठार वसयलो ताका ‘ आर्यावर्त ’ अशें म्हणटात. (विष्णुपुराण 2/3/1 आनी मार्कंडेय पुराण 57/56). हातूंत आर्यावर्ताक ‘ भारतवर्ष ’ अशें म्हळां. गुप्तकाळांत ह्या वाठाराक ‘ कुमारीद्वीप ’ अशें नांव आसलें.

ऋग्वेद काळांत आर्य लोकांची वसती सुप्तसिंधूच्या प्रदेशांत म्हळ्यार वायव्य सरहद्द प्रांत आनी पंजाबांत आसली. नदीसूक्तांत (10.75) सप्तसिंधूच्या प्रदेशांत कुभा (काबूल न्हंय), क्रुमु (कुर्रम), गोमती (गोमल) सिंधु, परुष्णी (रावी), शुतुद्रि (सतलज), वितस्ता (झेलम), सरस्वती,यमुना आनी गंगा ह्यो मुखेल न्हंयो व्हांवताल्यो अशें म्हळां.वैदिक आर्य ज्या वाठारांनी रावताले त्या वाठाराच्यो शिमो ह्या न्हंयांनी आंखल्यात.

कांय काळाउपरांत आर्य सुप्तसिंधूच्या वाठारांतल्यान उदेंतेकडेन आनी दक्षिणेकडेन पातळ्ळे. उपरांतच्या काळांत कुरूपांचाल आनी कोसलविदेह हे देश आर्यांचीं सांस्कृतिक केंद्रां जालीं. ब्राह्मणग्रंथांची निर्मणी ह्याच काळांत जाली. जायते यज्ञयाग ह्या वाठारांत जाल्ल्यान,त्या वाठाराक ‘ प्रजापतिची नाभि ’ म्हूण वळखुपाक लागले. शतपथ ब्राह्मण कुरुपांचालांतली भास सगळ्यांत बरी आनी प्रामाणिक अशें सांगता. उपनिषदांच्या काळांत आर्यांचो राबितो काशीसावन विदेह जनपदामेरेन म्हळ्यार पंजाब सावन मिथिलेमेरेन आसलो. धर्मसूत्रांच्या काळांत आर्यावर्ताचे शिमेविशीं जायते मतभेद जाल्ले दिसतात. वसिष्ठ धर्मसूत्रांत आर्यावर्ताची व्याख्या अशी दिल्याः

आर्यावर्तः प्रागदर्शात्, प्रत्यक् कालकवनादुदक्

परियात्राद्दक्षिणेन हिमवतः उत्तरेणच विन्ध्यस्य। (1.8-9)

अर्थः सरस्वती न्हंय जंय गुप्त जाल्या त्या वाठाराचे उदेंतेक, कालकवनाचे अस्तंतेक, परियात्र आनी विंध्य पर्वताचे उत्तरेक आनी हिमालयाचे दक्षिणेक आर्यावर्त देश वसला.

वसिष्ठान आर्यावर्ताविशीं आनीक दोन मतां मांडल्यात.

‘ गङ्गायमुनयोरन्तरेप्येके। यावद्वा कृष्णमृगो विचरति तावद् ब्रह्मवर्चसमित्यन्ये ’ (1.12.13)

अर्थः गंगा आनी यमुना न्हंयांमदल्या वाठाराक आर्यावर्त म्हणटात वा ज्या वाठारांत कृष्णमृग कोणाचीच भिरांत बाळगिनासतना भोंवतात, जो प्रदेश यज्ञिय आसता ताका आर्यावर्त म्हूण वळखुचो.

बौधायनधर्मसूत्रांत ‘ आदर्श ’ ह्या उतरासुवातेर ‘ विनशन ’ हें उतर वापरलां. वयलीं दोनूय उतरां एकाच वाठाराचीं आसून विनशन क्षेत्रांत सरस्वती गुप्त जाली अशें म्हणटात. मनून आर्यावत प्रदेशाची मांडावळ अशी केल्या.

आसमुद्रात्तु वै पूर्वादासमुद्रात्तु पश्चिमात्।

तयोरेवान्तरं गिर्योरार्यावर्तं विदुर्बुधाः।। (2.22)

अर्थः हिमालय ते विंध्य आनी उदेंतेचो दर्या ते अस्तंत दर्या मेरेनचो वाठार ‘ आर्यावर्त ’ म्हूण वळखुचो.

पूर्विल्ल्या काळांत विंध्याचे दक्षिणेकडलो वाठार आर्यावर्ताचे वा आर्यसंस्कृतायेचे शीमेभायर आसलो, हें दिसून येता. वसिष्ठ ज्या वाठाराक ‘ आर्यावर्त ’ म्हणटा त्याच वाठाराक मनू मध्यदेश म्हणटा. वसिष्ठान आर्यावर्ताची उदेंतेकडली शीम कालकवन म्हळ्या, तर मनून मध्यदेशाची शीम प्रयाग म्हळ्या. कालकवन आनी प्रयाग ह्या दोगांचीय सुवात एकूच आशिल्ल्यान, मनू आनी वसिष्ठाची त्यासंबंदीचीं मतां सारकीं दिसतात. पूर्विल्ल्या काळांत प्रयागाच्या लागसार एक व्हड रान आसलें, अशें वाल्मिकी रामायणांतल्या अयोध्याकांडांत (54.55) म्हळां. ताचेवेल्यान मनू आनी वसिष्ठ हांणी सांगिल्ले वाठार एकूच हें स्पश्ट जाता. आर्यावर्ताच्यो शिमो वयर सांगिल्ल्याप्रमाण आसल्यो. ह्या शीमांभायर आशिल्ल्या वाठाराक ‘ म्लेंच्छ देश ’ म्हणटाले. ह्या वाठारांत वचून येवपी आर्यावर्ताच्या नागरिकांक आपले दिसपट्टे वेव्हार सुरू करचेपयलीं प्रायश्चित घेवचें पडटालें. उदेंतेक अंग, वंग, कलिंग आनी अस्तंतेक सिंधु सौवीर ह्या देशांत गेल्यार पुनस्तोम वा सर्वपृष्ठ यज्ञ करचो अशें बौध्द धर्मसूत्र सांगता (1.1.29-30). काळाच्या ओघांत घडपी बदलाचो बरो वा वायट परिणाम संस्कृतायेचेर जाता, तेन्ना सदाचारी क्षत्रिय राजाच्या हातांत राजसत्ता उरप गरजेचें आसता. तेपासत सदाचारी क्षत्रिय राजान जिखिल्ल्या राज्यांक आर्यावर्तांत सुवात दिवची आनी थंय चातुर्वर्ण्य पध्दत पाळची, अशें मेघातिथीभाष्य म्हणटा. कर्णपर्वांत (43.5-8) पूर्विल्ल्या काळांत वैदिक आर्यांचें संस्कृतायेचें केंद्र आशिल्लो पंजाब, महाभारतकाळांत यवनांच्या हातांत गेलो तेन्ना आचारहीन जालो अशें सांगलां. आर्यावर्तांत वैदिक ऋषी, स्मृतिकार हांकां आदर आनी भोवमानान पळयताले. आर्यांची जीणपध्दत आनी संस्कृताय संवसाराभितर सगळ्यांत ऊंच पांवड्यावेली आसा असो तांकां गर्व आसलो. मनू म्हणटा-

एतद्देशप्रसूतस्य सकाशादग्रजन्मनः।

स्वं स्वं चरित्रं शिक्षेरन् पृथिव्यां सर्वमानवाः।। (2.20)

अर्थः ह्या देशांत जल्मल्ल्या ब्राह्मणाकडल्यान पुराय मनीसकुळयेन आपआपलें धर्मीक आनी नैतिक आचरण शिकचें.