मजकूराशीं उडकी मार

गोंय

दुवो संपादीत करात
विकिपीडिया कडल्यान
देवनागरी
    


 

गोंय (मराठी: गोवा / कोंकणी: गोंय / कन्नड:ಗೋವಾ)

परिचय

[बदल]

वाठाराच्या आकारा नदरेन, दिल्ली उपरांत, गोंय भारताचो सगळ्या हून दूसरो ल्हान (१९८७ वर्सा घटक राज मेळ्ळया उप्रांत) प्रांत. लोकवस्तेच्या नदरेन सिक्किम , मिझोरम आनी अरुनाचल प्रदेशाउपरांत तो चवथो येता. उत्तरे कडेन महाराष्ट्र प्रांताची, तर उदेंत आनी दक्षिणे कडेन कर्नाटक प्रांताची भोंवतण लागता. गोंयच्या अगस्तमा कडेन अरबी दरया आसा. प्रांताची राजधानी पणजी आसुन, वाश्को हें तिचें व्हडलें शार. सगळ्यांत दूसरें व्हडलें शार मडगांव जें इतिहासिक तशें पुर्तुगेज संस्कृतीचे शार जावन आसा। पुर्तुगेज वेपार्यानीं , गोयांत १५व्या शेकड्यांत पाय़ दवरलो आनी ताका बळकयलें. पुर्तुगेजांचो हो परदेशी जागो (जाका वसणूक म्हणटालें) ४५० वर्सां आसलो, जो भारतांत १९६१व्या वर्सा ताब्यांत घेतलो।

लाखांनीं, परकी तशेंच देशी भोंवडेकार, दर वर्सा , अंतराष्ट्रीय फांक झोडलोल्या वेळांक भेट दिवंक येतात। यूरोपाच्या भोंवडेकारांक ह्यो वेळो, फामाद सुट्ट्येचो जागो जाल्लो आसा।

वेळं शिवाय गोंय अंतरराष्ट्रीक वस्तूशिल्पशास्त्राच्या दायजाक लागून नांवलोवकिक जालां जातूंत बोम जेझूच्यआ बसिलिकेचो असपाव आसा। पोसचिमि घांटाच्या आवाठाक लागून गोंयांत गिरेस्त रूखावोळ आनी प्राणजीवित दिसून येता। हें वेग्ळेंच जीवषासत्र पोळोवपाक लोक आंवडेता।

सोबीत वेळांक लागून गोंय फामाद झालां:

पुर्तुगेज वस्णुकवाद्यनीं ’गोआ’ नांव यूरोपी भासानीं भितर काडलें पूण ताचो आरंभ ओझून निवळ जावंक ना। महाभारत , ही भारती वीरकथा, गोंयाक ’गोपराष्ट्र’ वो ’गोवरष्ट्र’ म्होण उल्लेख करता जाचो अर्थ ’गोर्वांचो झोमो। पूर्वील्या संस्कृत भाशेंतल्या बरोवपानीं ’गोपकपुरि’ वो ’गोपकपटन’ वापुडलोलें मेळटा। हीं नावां हेर प्रवित्र हिंदु बरोवपांत हरीवंस आनी स्कन्द हातूंत झ्होळकोतात। शेवटाच्या बरोवपांत , गोमांचल म्हण गोंयांक वळखतात। गोवे, गोवपुरी, गोपकपटन आनी गोमांत, हीं नावां, ह्या जाग्याक दिलोलिं हेर नावां जीं पुराणांत आनी हेर बोरोवपानीं कांतोइलोलीं सांपडटात। गोंयांक, ’अप्रांत’ म्हणून वळखतात।

पुर्तुगेझ वास्तूशिल्पकोले शास्त्राचें एक उधारोण - एक पोर्न्या गोंयेंचें कोपेल।

गोंयांक एक लांबदीक इतिहास आसा झो इस्विच्या आद्ल्या तिस्र्या शेकड्यांत फ़ाटल्यान वेता जेन्ना तो मौर्य राज्याचो एक भाग आसलो। दोन हजार वर्सां आदीं कोल्हापुर(म्हारष्ट्र) हाचे सतवाहनांचो राज चोललो। उपरांत बादमीच्या चालुक्यां कोदेन ५८० तें ७५० पोर्यांत ताबो गेलो। फाटोफात थोदे शेकडे सिलहार, कादंब आनी कल्यानी चालुक्य (देक्कनचो राय) हाणीं गोंयेंचेर राज चोलोइलें।

१३१२ वोर्सा देल्हीच्या सुलतानांनीं गोंयेंचेर रज चलयलें। पूण त्या रजेचो ह्या झगेचेर ताबो ओसकोत आसलोल्यांन तांकां विजोयनोगोराच्या हरीहर १ हांकां शेरोण झांवचें पोडलें। विजोय्नोगोराच्या सोमराटान उपरांत शेंबोर वोर्सां गोंयेचेर शेक चोलोइलो। १४६९ वोर्सा गुलबर्गाच्या बहमानी सुलतानानीं गोंय बोचकआइलें। हो वोंश कोंसोळल्या उपरांत बिजापुरच्या आदिल शाह्च्या ताब्यांत हो झागो आइलो आनी ताणीं वेल्हा गोअ पाल्वी राजधानी केली।

१४९८ वोर्सा वासको डा गामान, केरोळ्च्या कोर्रिकोड(कैलिकट) हांगा दोर्या मार्गान पाव्ल दोवोरलें। उपरांत तो पोर्न्या गोंयांत पाव्लो। वोस्णुक स्थापुंक पुर्तुगालाची मोख आसली। ह्या वोर्वीं यूरोपी सोत्ते कोडल्यान मोसाल्यांचो वेपार वोइर कोब्झो कोरुंक पाव्ले। ओट्टोमान तुर्कानीं पारोम्पोरिक मार्ग बोंद केलोल्यान हें कोरुंक सोमपें झालें। उपरांत १५१० वोर्सा, पुर्तुगेझ नोवसेना ओधीकारी आफोन्सो डी आल्बुकर्क हाणीं शेक चोलोव्पी राज्यांक गांवच्या सोमराट थिमय्याच्या मोझोतिन हारोयलें। ह्या वोर्वीं ताणीं कायों रोबितो, वेल्हा गोआ वो पोरन्या गोंयांत स्थापलो। पुर्तुगेझांक दुसर्या राज्याचो बोळिश्ट झागो नाका आसलो पूण एक वोस्णुक, तोशेंच नाविक बोळ झाय आसलें।

इन्किझिसांवांक (१५१० तें १८१२) लागुन गांवकारंक, मिसोनरानीं बोळां क्रीस्तांव केले। हें कोरपाक ताणीं तांची झोमीन, किताब वो झागे झोप्त कोरपाचे खास्तीची भिरांत दाखौन, धोम्कि दिवपाचो उप्योग केलो। झाइते हिंदु क्रीस्तांव झाले पूण ताणीं आपलें दाइज सांभळ्ळें। इन्किझिसांव आनी सोतावणे कोडल्यान कूस मारुंक होजारनीं गोंयांतल्यान पोळ काडली आनी सेजारच्या कोर्नाटोकांतल्या मोंगळूर, कारवार गांवानीं वोसुन रावले। सोळाव्या शेकड्यांत युरोपी बोळ भारोतांत पावतोच, पुर्तुगेज आस्पोतिक ब्रितिश आनी डच हाणीं रेवडो घातलो। भारोत-पुर्तुगेज झागे पोस्चिमि किनारेर थोडेच उरले झांतुंत गोंयंचो व्होड आस्पाव आसलो।

ओठ्राव्य शेकद्यांत एक अथ्विच घोधनि घोडलि जिका पिंटोचें १७८७ वोर्सांतलें बोंड म्होण वोळ्खोतात। हाचि स्फुरति फ्रांसिसि बोन्डा कोडल्यान आइली। पुर्तुगेजाच्या शेकचेर हें पोयलें मोनिस्कुळिचें बोन्ड। गोंय ताची म्होतवाचि सोमपोति झाली आनी ताका लिस्बोनाक मिळतात त्योच नागरिक सोव्लोति दिवपांत आयल्यो। पुर्तुगेझानिं आपल्या नाग्रिकांक, गांवच्या बायलां कोडे काझार झावपाक आनी गोयांत रावपाक उम्मेद दाखोइलि। पुण खोरेपोणांत गांवकारांक (दोनुइ क्रीस्तांव आनी हिंदु) ते उणेपोनांत लेखताले। ह्या एकवोटच्या भुरग्या-बाळांक ’मेस्तीस’ हांकां पुर्तुगेझ बोरेपोण दाखोइताले। उपरांत एक सोनसोद रोचली जी राया कोदे नीट सोंपोर्क सार्ताली। १८४३ वोर्सा, राजधानी वेल्हा गोआ थाव्न पोण्जे व्हेली। मोद्ल्या ओठराव्या शेकड्यांत, वापुडलोलो झागो वाडोन आत्तां असलोल्या गोंयच्या वाठारा इतलो झालो।

बारोताक १९४७ वोर्सा ब्रितिशां कोडल्यान स्वोतोंत्राइ मेळतोच, पुर्तुगाल ह्या झाग्याचो ताबो सोडपाक कोबुल नसलो। एक्वोटित रष्ट्रांचे सोर्व सोभेंत मोदेस्ती कोरुना ओतंअनिरनोइ घेवपाक सुचोइलें। शेवटीं १९६१ वोर्सा भारोती ४०,००० बोळाचे फौझेन घुरि घातली। २६ वोरांचि थोडि लोटफेट झाल्या उपरांत गोंय, दमन आनी दिउ हांकां केंद्र खाला सोंघ-प्रोदेश केलो। एकवोट राष्ट्रांच्या सुरओक्षा सोमितिन हे घुरी आड दोश दिवपी थराव मांडलो झो सोविएट सोंघान नकारलो। उपरांत झायत्या राष्ट्रानीं हें आक्रोमोन स्वीकारलें आनी पुर्तुगालान १९७४ वोर्सा तांच्या ’कार्नेशन बोन्डा’ उपरांत तें मांडुन घेतलें। १९८७ वोर्साच्या सेप्टेंबराचे ३० तारकेर, हें शोंघ-प्रोदेश विभागुन गोंयांक भारताचो पोंचीसवो प्रांत केलो आनी दमांव आनी दिउ सोंघ-प्रोदेश रावले।

भूगोल आनी होवामान

[बदल]

गोंयचे वाथाराचो आकार ३७०७ चौकट किलोमीट्र (१४३० मोइल) 14° 53'54" उत्तोर आनी 15° 40'उत्तोर ओक्सांस तोर 73° 40'33" आनी 74 °20'13" रेखांक्स उरता. चडशो गोयंचो भाग कोंकणाती दरियादेग जी असतंप्त घानटांत पावता आनी देक'कान सड्याक कुशीन कर्ता. सगल्यां वन उंच तेंक्षी सन्सगर जावन जी ११६७ मेत्र उंचायेचेर आसा. गयांक १०१ किलमेत्र दरियादेग आसा. गेंच्यो मुखेल नदी मांदवी, जुारी, तेरेखल, चापरा आनी बेतूल. मुर्गांव बंद्र जुारिच्या तनडार उर्ता जें दक्षीण आसियेंतलें एक बऱ्यांतलें बरें संयबीक बंद्र. जुारी आनी मांदवी नदी गेंच्या जिविताच्यो झरी जावन आसात आनी आपल्या न्हंय-आ वर्वीं ६९ टके भुगलीक वाठार उदकान व्हांवयतात. गेंच्या नदिंचो मार्ग २५३ किलमेत्र (१५७ मयल) आसा. गयांत तिंशीं पुर्विलीं तळीं आसात जीं कादांबा वंशाच्या काळार बांदललीं. तशेंच शेंबर अधीक वयजुकी झरी आसात.

गेंचे मातियेचें पांग्रूं चीऱ्यांचें जावन आसा आनी तें तांबड्या रंगाचें लखणाच्या अशिदेस हांतुंत गिरेसत आसा. फुडें, भितरल्या भागांत नदिच्या देगांचेर माती मव आनी मलियेची आनी ती खणीज तशेंच काळी मातियेन गिरेसत आसा जी जित्रप रवपाक बरी. भारताच्या ऊप-खनडांतल्या पुर्विल्या काळाचीं खडपां मलें आनी आन्मद गेंच्या आनी कर्नाटक प्रांतांच्या शिमेर दिसतात. तांकां त्रंदजेमेतीच ज्ञिस्स म्हणटात आनी तीं रुबिदीवं इसतपे हांच्या पर्मणें ३६०० मिलियांव वर्सां आदलीं. हांचो एक नमुनो गें विद्यापिठान प्रदर्शणाक दवरला.

गें, उश्ण्या प्रदेसांत उर्ता आनी अरबी दरिया लागसर आसलल्यान वर्साचो चड काळाक गरं आनी दमट हवामान आसता. माय म्हयनो सगल्यां वन गरं आनी केन्ना गर्मी ३५°च (९५° फ) वचून दमट आसता. पावस जुन्हाच्या पयल्या आठवड्यांत पावस येता आनी गर्मी थनडायता.चडसो गेंचो वर्सुकी पावस, पावसाळ्या उदेशीं मेळटा आनी सेतेंबर शेवट परियांत पडटा.

मदल्या देजेंबर तें फेबरेर परियान, गयांक एक थनड मसं आसता. ह्या म्हयन्यानीं थनड राती आसून २० °च (६५° फ) आनी गरं दीस थडें दमट आसून २९° च (८४° फ). भितरल्या भागांत दंग्राचे उंचाय्ेक लागून राती चड थनड आसतात.

गेंचे तालुके

[बदल]

उटर गेंचे तालुके जांभळ्या रंगान दाखयल्यात आनी दक्षीण गेंचे तालुके संतऱ्या रंगान दाखयल्यात.

गेंचो प्रांत दन जिल्ल्यानीं विभागला: उत्तर गें आनी दक्षीण गें. उत्तर गेंची मुखेल कचेरी पणजे उर्ता आनी दक्षीण गेंची मुखेल कचेरी मडगांव उर्ता.दर एका जिल्ल्याक जिल्लो अधिकारी आसा जाका भारत सर्कार नेंता. हे जिल्ले ११ तालुक्यानीं विभागलले आसात. उत्तर गेंचे तालुके बार्देज, दिवचली, पेडनें, फनडें, साटारी आनी तिस्वाडी. दक्षीण गेंचे तालुके काणकण, मुर्गांव, केपें, साश्टी आनी सांगें.

भारताचे सन्सदेंत गयांक दर जिल्ल्याक एक, अश्यो दन लक्सभेच्यो बसका आसात. राज सभेक एक बसका आसा.

रुखावळ आनी प्राणजीवित

[बदल]

भारतांतलें सगल्यां वन बरें पाचारललें सुकण्या अभय्यारणियो सालीं आली बीर्द सांचतूाऱ्य जावन आसा.

रानाचो वाठार १४२४ किलमेत्र आसा जो सर्कारी माल्केचो आसा.हीं रानां चडशीं भितरल्या भागांत उदेंतीक उर्तात. असतंप्ते घानट जो उदेंत गेंचो चड भाग जावन आसा तो जिवशासत्र पळवपाचो भाग म्हण अंतराश्ट्रीक मानियोताय मेळ्ळ्या. नातियोनाल ग्योग्रापहीच मागाजिने हाच्या फेबरेर १९९९ आंकांत, गयांक ताच्या उश्णेताय्ेच्या गिरेसत जिवशासत्राक लागून आमाजन आनी चंगो नदिंच्या भागांक सर केलां.

रान उत्पादनांत, कनड्यांच्यो मानी, मराठा साली, चिळार साली, आनी भिरनड आस्पावतात. उंचाय्ेचे जागे सडल्यार माड वेता थंय दिसतात.जित्रपांत सायल, साल आनी आंबे दिसतात. फळां मदें पणस, आंबे, आण्णस आनी काळी मायना हांचो आस्पाव आसा.

कले, रांदुकर आनी भंवतेलीं सुकणीं रानानीं दिसतात. सुकण्या मदें किर्किरे, मायना आनी कीर सांपडतात.वेगळ्या तरांचें नुसतें जशें कुल्ल्यो, वागियो, सुंगटां,

गर्मा, कालवां आनी सांगटां गरायललें दिसता. गयांत सर्पांची लकवसती चड आसा जी हुंद्राचेर ताबो दवर्ता. गयांत जायतिंच राश्ट्रीक उध्याना आसात जशे परीं सालीं आली बीर्द सांचतूाऱ्य.हेर प्राणजिविताचीं अभय्यारणियाचीं नांवां अशीं: बंदला विल्द लिफे सांचतूाऱ्य, मलें विल्द लिफे सांचतूाऱ्य, चतिगा विल्द लिफे सांचतूाऱ्य, मादेई विल्द लिफे सांचतूाऱ्य, नेत्रावाली विल्द लिफे सांचतूाऱ्य, माहावेेर विल्द लिफे सांचतूाऱ्य. सालीं आली बीर्द सांचतूाऱ्य चडनेच्या जुंव्यार उर्ता.

गेंचो ३३ टके भुगलीक भाग (१२२४.३८ किलमेत्र) सर्काराच्या ताब्यांत आसा, जांतलो ६२ टके प्राणजिविताच्या अभय्यारणियो आनी उध्याना खातीर राखून दवरललो आसा. जेन्ना जायतच भाग खासगी राना खाल आसा आनी चड जागो काजू, आंबे, माड,आदी लाग्वडी खातीर आसा, तेन्ना रान आनी झाडांचो जागो ५६.६ टके भुगलीक जागो आस्पावता.

कुल घरचें उत्पादन (GDP)

[बदल]

भारताचो गिरेसत प्रांत गें जावन आसा आनी ताचें ग्दप आख्या देसा वन अडेज पावटी व्हड आनी ताची वाड सडसडीत आसून ८.२३ टके जावन आसा.

उद्योग धंदो

[बदल]

दरियादेगे पासून पयशिले जागे खणीज आनी मिनांक लागून गिरेसत आसात. मीन सगल्यान वन दुस्रो व्हड उद्देग. मिनांत लखणड, बावशिते, मांगानेसे, चिकट माती, चुनाच्यो खडी आनी कुपादर आस्पावतात. च्यार दशकां क्रिशीक चड म्हत्व दिवंक ना पूण तें जायत्या लकाक रजगार दिता. मुखेल पीक भात त्या उपरांत सुपारी, काजू आनी नारल. नुसतेमारी च्याळीस हजार लकांक रजगार दिता.अधिक्रूत सुत्रां पर्मणें ह्या भागांत चड म्हत्व दिललें दिस्ना आनी पागयललें नुसतें उणें जालां जाचें कारण पारंपरीक नुसतेमारी वयल्यान योंत्राच्या बटिनीं नुसतेमारीन वळन घेतलां.

मधियों वर्गाचे उदेगांत किटनाशक, सारें,टाय्र, टूब, जतीं, मचे, व्हाणो, रसाय्ण, गंवां उत्पादन, तिखें, फळां आनी नुसतें धब्यानीं भरप, काजू बियो,लुगट आनी सऱ्याचें उत्पादन दिसता.. गें, ताच्या उण्या मलाक लागून सऱ्याक फामाद जालां कारण सऱ्याचेर कर खूब उणो आसा. आनीक एक दुडू येवपाचें कारण म्हणचे पर्देसांत नक्री कर्पी नाग्रीक जे आपले दुडू तांच्या कुटुंभाक पाठयतात. जुारी उद्देगाची वर्सावळिची येनावळ ३६,३०२ क्रूट रुपिया तर सेसा गा ची येनावळ १७,२६५ क्रूट रुपिया (२००५ वर्साची) आसली. दगायंच्यो मुखेल कार्भारी कचेरी गयांत आसात.

सेवा

[बदल]

परियोटन, गेंचो मूळ उद्देग आनी तो दरियादेगेर चड उर्ता आनी भितरल्या भागानीं उणें जायत वेता. २००४ वर्सा दन कठी भंवडेकारानीं गयांक भेट दिली. हांतले च्यार लाख लक पर्देशी आसले.हाचीं साबार कारणा आसात: पयलें, ह्या वाठाराचें इतिहासीक सुधारप ज्या वर्वीं पर्क्यां शीं सयरिगत. दुस्रें, चड (३५ टके) कातल्क लकवसती.हें सवन्सक्रुतेचें दायज पर्तुगेज वसणुकवादा पासून भारती हेर भागां परस एवरपी वो आमेरिकेक लागीं कर्ता. गेंची सवन्सक्रुती क्रिसती, हिंदू आनी इसलामांचो मेळ जावन आसा.

गेंचें जेवण पर्तुगाल, असतंप्त भारत आनी अरबी हांचो मेळ जावन आसा (आनी परियोटन मसमांत काश्मिरी).गें भारतांतली एक्मेव वेगळीच सुवात जंय तुज्यान एका हटेलांत वचून (नुसतें आनी कंबिये मासा विरेत) दनूय गायच्यां आनी दुक्राचें मास जें थडें तिक्साणेचें आसता, तशेंच बेेर,दाकांचो सरो आनी हेर सरो उग्तेपणी चाकूं येता..

ह्या खाशेल्पनांक लागून आनी गेंची अर्थिकाय भार्तांतली चड फुल्ती आस्पाच्या सताक लागून, गयांक एक अडेनांव फावो जालां. तें म्हळ्यार "नव्या लकाक भारत". भार्ताच्या दूसऱ्या भागानीं खंपिवाडे आनी हेर प्रस्न झळकतात ते चड प्रमाणांत हांगा दिसनांत.

येरादारी

[बदल]

गेंची मुखेल येरादारी खासगिपणी चलयल्यो बसी ज्यो शार आनी गांवांक जडटात.गें सर्कारान चलयलेल्यो धव्यो आनी निळ्यातांबड्या पट्टियांच्यो बसी कादांबा त्रान्स्पर्त चर्परातियोन मुखेल मार्गार (जशें पणजिमडगांव) धांवतात आनी थड्या पयशिल्या आनी तालुक्याच्यां मुखेल जाग्यानीं वेतात.व्हडल्या शारानीं जशें पणजी, मडगांव शारां मदें भंवलल्यो बसी नाग्रिकांची सेवा कर्तात.भवशीक येरादारी तितली सुडसुडीत ना आनी चडश्यो बसी सांजे उपरांत धांवपाच्यो बंद जातात.

गेंकार चड करून दुचाकी धांवतेऱ्यांचे आपले येरादारिचेर पातियेतात. गयांत दन राश्ट्र मार्ग धांवतात, भारती असतंप्त किनारेन कडल्यान गें तें बंबांय उदेंते वाटेन आनी मुंगळूर दक्षीण वाटेन. गेंचे मदल्यान वेतलो न्ह-४ा, उदेंतेक पणजे आनी बेल्गांवांक जडटा. न्ह-१७ा मुर्गांव बंद्र तें कुठाले जडटा आनी नवो न्ह-

१७ब तय्यार जातच, च्यार लेनिचो म्हामार्ग मुर्गांव बंद्राक थावन न्ह१७ एका वेगळ्या जाग्यार वेर्ना मेळटलो जो दाबली विमांतळा कडल्यान वेतलो. गयांत २२४ किलमेत्र राश्ट्र्मार्ग आनी ८१५ किलमेत्र जिळो मार्ग आसात.

भाड्याचे येरादारिंत मिटर नासलल्यो टेक्सी आसात आनी खेडेगांवानीं रिक्षा. एक आथवीच येरादारी म्हणचे हळदुव्योकाळियो दुचाकी मटर्सायकली टेक्सी जाच्या चलवप्यांक पिलत्स म्हण पाचार्तात. ह्या धांवतेऱ्यांक फाटल्यान एक बसका आसता त आनी भाडें आदिंच थारायतात वो उपरांत घेतात.गेंच्या थड्या जाग्यांचेर न्हंय/नदी उपुंक फेरिबटी आसात ज्यो न्हय येरादारी चलयता. गयांक दन रेलिमार्ग आसात- एक सवथ वेसतेर्न रायल्वायन चलयललो जो वसणुके काळार बांदललो आनी जो वासचो आनी हुबली जडटा आनी मडगांवच्यान पास जाता. आदली ही मिटर गावगे आतां रुंदायल्या. १९९० वर्सा बांदललो कंकण रेलिमार्ग दरियादेगे कडच्यान सामांतर चल्ता आनी मुंबय तें मालाबार किनारेक जडटा.

गेंचें एक्मेव विमांतळ- दाबलीं विमांतळ, लसकरी विमांतळ आसा जरूय नाग्रीक उडपांक पर्वांगी दिलली आसा.लसकरी कामा खातीर मळां वापुडनांत तेन्ना नाग्रीक उप्योगाक तो वापडूं येता. ह्या नियामीत उडपां शिवाय, हें विमांतळ भाड्याचीं उडपां हाताळटा. मुर्गांव हें लागसरलें बंद्र जें मीन, पेत्रल, कळसो आनी अंतराश्ट्रीक म्हाल हाताळटा. चडश्यो भायर धाडपाच्यो वसतू गांवटी आसतात. पणजे- जें मांदवी नदिच्या किनारेर उर्ता तें एक धाकटें बंद्र जें आदीं १९९० वर्सा परियान गें आनी मुंबय भितर पयणाऱ्यांची वाहातूक हाताळटालें.

लोकसंख्या शास्त्र

[बदल]

गोएन्चे गांवकरणक इंग्लिसिन गोअन म्होन्न्त्तेट, कोंकणींत गोएन्कार म्होन्न्त्तेट, पुर्तगेज़िन गोज (दाड़लो) अणि गोसा (बैल) अणि मोरटहिंट गोवेकर म्होन्न्त्तेट

गेंच्या गांवकारांक इंगलिशीन गान म्हणटात, कंकणिंत गेंकार म्हणटात, पुर्तुगेजीन गेस (दादलो) आनी गेसा (बायल) आनी मराठिंत गवेकार म्हणटात.

गेंची लकवसती १.३४४४ क्रूट रावप्यांची ज्या वर्वीं तें चवतें धाकटें राज (मिजरां आनी आरुनाचाल प्रदेशा उपरांत). ताच्या लकवसतेची वाढ १४.९ टके दर वर्साक जाता. दर चवकट किलमेत्रा फाटल्यान.३१३ लक रावतात. ४९.७७ टके लक गांवानी रावतात. हजारां दादल्यां मदें ९६० बायलो. गेंची साक्षार्ता ८२.३२ टके जांतुंत दादले ८८.८८ आनी बायलो ७५.५१. हिंदू (६५%), कातल्क (३०%) आनी इसलां हे गेंचे तीन मुखेल धरं. गयांत १४९८ वर्सा थावन एवरपी वसणुकवादा सांग्ता रमी कातल्क्पण पावलें जेन्ना वासचो दा गामान मालाबार दरियादेगेर पावल दवरलें. इंकिजिसांवा वेळार पुर्तुगेजां खाला हिंदुंक बळान धरं बदलुंक लायलो हें नाकारलल्या जायत्या हिंदुवांक पारंपरीक रिवाज चलयतात म्हण कयद केले.गेंचीं मुखेल शारां मडगांव, मुर्गांव पणजी आनी म्हापशें जावन आसात. निंण्या च्यार शारांक जडटल्या जाग्यांक गांव कशे वळखतात.

पुर्तुगेज राज संप्तच, मुखेल उलयलली भास कंकणी आनी साहितेक, शिक्षणांक इंगलीश

वापुडतात.गेंची भास एक वादाचो विशय जंय दन गटां कंकणिवादी आनी मराठिवादी मदें एक चळवळ १९८५-८७ वर्सा जाली. चड लक (हिंदू, क्रिसतांव आनी मुसल्मान) मायभास कंकणी खातीर झगडले. चळवळे उपरांत १९८७ वर्सा एके मानडनेन कंकणी भाशेक अधिक्रूत भाशेचो दर्जो दिलो.दन पंगडाच्या झगड्यांक लागून ही भास चालीक लावंक जंलें ना. शिकलल्या लकांचे पुर्विले पुर्तुगेज भाशेक मार बसलो आनी ती थडे लक घरांत उलयतात आनी भव थडीं पुसतकां

तांतुंतल्यान पर्गट जाल्यांत. इंगलीश भास सवलती आनी समाजीक हाल्चालीक उपकार्तली भास चड लकाक संजता. हिंदी, भारताची राश्ट्रीक भास ही उलयलय दुस्री भास.पयलीं चड लक गयां कंकणी उलयतालो पूण आतां हिंदी भास उलयलली आयकुंक मेळटा कारण जायते भारतांतले भायले लक हांगा पावल्यात.

गयांत समर्पिलल्यो परबो नाताल, पासकां, चवथ, नवें वर्सा दीस, शिगमो आनी कार्नावाल. १९६० वर्सा थावन शिगमो आनी कार्नावाल परबो गांवानीं पावल्यात आनी हालिंच ह्या परबांक भंवडेकार उडी घाल्तात. ह्यो परबो थडे दीस चल्तात आनी तांतुंत पार्ट्यो आनी नाच जातात.

असतंप्ते इंगलीश कांतारां गयांत चड लकाक आवडतात. पारंपरीक कंकणी लकगितांक ताच्या उपरांत जागो मेळटा. मानडो, हें पारंपरीक गेंचें संगीत जाचो १९वे शेकड्यांत अरंब जाललो तो खेरीत परबांक गायललो आनी नाचललो दिसता.गयांत चंत्रांचे संगितूय फांकिवंत जावंक पावलां.

शीत आनी नुसत्या कडी गेंचें मुखेल जेवण. गें आपल्या वेग-वेगळ्या नुसत्या प्रातां खातीर फामाद जालां. नारल आनी नारलाचें तेल गेंच्या रांदपांत वापुडपांत येता आनी तांतुंत मिर्सांगो, काळीं मिरियां, मसालो आनी विनाग्र वापडून वेगळच सुवाद येता. दुक्रा मासाचे प्रात जशें विंदालू, शाकुती आनी सर्पतेल कातल्कांच्या चडश्या परबांक रांदतात. तांतियाचेर आदारलली गिरेसत भव पातळिचो प्रात जाका बेबिंचा म्हणंतात तें नातालांक चड आवडिचें. चड नांवलवीक सऱ्याचें पियोप फेणी काजू फेणी काजुचें फळ फुगवन कर्तात आनी माडांची फेणी माडांचे सुरेची काडटात.

गयांत दन संवसारीक दायजाचे जागे आसात. बं जेजुची बाजिलिका आनी थडे नेंलले कंवेंत.बासिलिकेंत, सांत फ्रांचिसाच्यो रेलिको आसात जाका जायतेच कातल्क भावार्ती आपलो आसकारी सांत मांदतात.दर दसकाक, ताची कूड सकला हाडून पर्जे खातीर पुजपाक आनी पळवपाक दवर्तात,.असली घडणी निंंणी २००४ वर्सा घडल. व्हडले काबिजादाच्या जाग्यांचेर गेंपुर्तुगेज मदिची वासतुशिल्पकला पळवंक मेळटा.

गयांत जायते कडेन भारतिपुर्तुगेज मदिच्या वासतुशिल्पकलेन बांदललीं घरां आसात जरूय कांय गांवानीं तांची गत तितली बरी ना. फंतायन्हास, पणजे एक सवन्सक्रुतीक जागो थारायला आनी तो एक जिवो जिविताचो संग्राहलय कसो वापुडतात आनी जंय गेंची जिवीत, वासतुशिल्पकला आनी सवन्सक्रुती नद्रेक येता. पुर्तुगेजा काळचो प्रभाव कांय गेंच्या देवळानीं दिसता चड करून मंगेशी देवळांत.पूण १९६१ वर्सा उपरांत कांय असलीं देवळां मडून भार्ती पद्दतीन बांदल्यांत.

गें फुटबल खेळाक चड करून मडगांव शार चड लवकीक. हांगासर मुखेल खेळा मयदान आसा जें फातर्दा उर्ता. फुटबल गांवच्या शेतानीं पावस ना तेन्ना आनी रवप ना तेन्ना खेळ्ळलो दिसता. हे खेळ चड दरिया देगेच्या गांवानीं खेळ्ळलो पळवंक मेळटा. चडशे व्हडले नातियोनाल फतबाळ ल्यागूे पंगड जशे वासचो, साळगांवकार, देंपो, स्पर्तिंग च्लुबे दे गा, फ्रान्सा पाश, चुर्चीळ ब्रथेर्स हांगाचे.

हालिंच्या दश्कानीं क्रिकेटिचो प्रभाव भव प्रमानांत दिसता आनी हाचें कारण ताका राश्ट्रीक त्व पालव दिता. हाचो परिणां ब्रिटीश राज्या कडेन सयरिगत नासलल्या दक्षीण आसियेचेर जाला.

राज्याचें एकूच खेळाचें मळ फातर्दा स्तादीवं जावन आसा जें मडगांव आसा.ह्या मळाचेर अंतराश्ट्रीक फुटबल तशेंच क्रिकेटूय जाता. हकी खेळ तीसऱ्या जाग्यार उर्ता.गें हकिचे फिश्याल्काय्ेचे पारंपरीक कट आसलें जें हालिंच्या काळार दिलवलां.

सर्कार आनी राजकारण:

पांजीं वो आदीं पुर्तुगेज काळार पांगीं म्हण वळखललें ताका गेंकार आपले भाशेंत पणजी म्हणटात आनी तें गेंच्या प्रशासणाची राजधानी जावन आसा जी मांदवी नदिच्या धडेर उर्ता. गेंची विधान राजधानी पर्वरीं उर्ता जंय गेंची विधान सभा भर्ता जी मांदवी नदिच्या पल्तडी आसा.पूण राज्याची नियासभेची राजधानी मुंबय (आदलें बंबाय आनी गेंच्या भायर) आसा जी मुंबयच्या म्हा नियासभे खाला आसा.तिचो एक भाग पणजे आसा. गयांक, भारताच्या दन सदनाच्या सन्सदेंत, लक सभेच्यो दन बसका आनी राज सभेची एक बसका आसात. गेंच्या एक सदनाचे विधान सभेंत ४० वांगड्यांची विधान सभा आसा जाचो मुखेली मुखेल मंत्री जाका प्रशासक बळ आसा. राज चलयतलो सर्कार चड बसका मेळयलो पक्ष वो आघाडिचो आसता. भवमत आसललो पक्ष वो आघाडी सर्कार चलयता. राजपालाक राश्ट्र्पती नेंता. राजपालाची भुमिका चड दभाज्याची पूण केन्नांय सर्कार कणें कर्चो वो विधान सभा स्थगीत कर्ची तेन्ना ताची भुमिका चड निर्णाय्क जावन आसा जशें फाटीं घडलां.पंद्रा वर्सां मदें १९९० तें २००५ तीस वर्सां स्थीर सर्कार आसल्या उपरांत, राजपालान विधान सभा विर्गयली आनी राश्ट्र्पती राज्वट घशीत केली. जून २००५ पट निवडनुकेंत वेंचणुको जालेल्यो.थंय पांचांतले तीन जागे कंग्रेस पक्ष जिखलो आनी सद्रेर आयलो. गयांत, कंग्रेस आनी ब्जप हे दन व्हड पक्ष. हेर पक्षांचीं नांवां उगदप, _ंचप, म्गप जो खूब पर्नो आनी जो आपले पारंपरीक वेंचणूक मानड हारवंक पावला. हेर भारताच्या प्रांतानीं प्रतेक धर्मांक ब्रिटीश कायदे लागू केल्यात तशें हांगा दिसनां, पुर्तुगेज सामान्यो कायदो जो नापल्यान कायद्यांचेर आदारीत आसा तो सर्कारान गयांत सांभाळ्ळा.

आकाश्वाणी

[बदल]

गयांत, आदीं एमिस्सरा दे गा म्हण एक बळिश्ट रेडियो स्टेशन आसलें जें पुर्तुगेजांच्या काळार गांवकार व्हड चीत दिवन आयकताले. पुर्तुगेज सत्त्या संप्तच हें स्टेशन आळ इंदिया रादियो खाल बदल्लें. आयर एकूच रादियो वाहिनी जी फं आनी आं वित्रायता. पणजे, आल्तिन्हो स्तुदियो आसा आनी ट्रान्स्मिटर बांबले ५ किलमेत्र अंत्राचेर आसा. बांबले बळिश्ट ट्रान्स्मिटर आसा जो पर्की भासांचे कारियाक्रं पर्देसांत वित्रायता. हाच्या शिवाय फं चाणेल रायन्बव फं ऊय आकाश्वाणी कडेन आसा. २००६ सुर्वेक फं वित्रावणी अर्दें हर तें आक'खो दीस आसलें. स्त शावियेर कलेजीन थड्या बळाचें फं रादियो स्तातियोन स्थापुंक आपली येवजण जाहीर केल्या जाका पर्वांगी मेळ्ळ्या. हें फेबरेर २००६ वर्सा सुरू जावपाचें पूण आतां हुशीर जाला.

खबरेपत्रां आनी मासिकां

[बदल]

गांवच्या वर्त्मानपत्रां पर्गटनेंत, इंगलीश भाशेचे हेराल्द पत्र गेंचें सगल्या वन पर्नें चालू आसललें जें १९८३ परियांत पुर्तुगेजिंत आसलें जाका ओ हेराल्दो म्हणटाले पूण तें आतां इंगलिशीन उज्वाडायतात, जिवाळ पूण धाकटें गमांताक तिमेस,

आनी गेंच्यान उज्वाडायललें पयलें इंगलीश दिसाळें थे नाव्हिंद तिमेस.हांचे शिवाय थे तिमेस अफ इंदिया, आनी इंदियान एश्प्रेस्स मुंबय आनी बेंगळुर्च्यान हांगा येतात.

सर्कारी मानियोताय आसललीं पत्रां नाव्हिंद तिमेस, हेराल्द, गमांताक तिमेस (इंगलिशीन) गमांताक, तारून भारात, नावप्राभा, पुधारी, गा तिमेस, सानातान प्राभात, गवा धत (सगलीं मराठी) हांचो आस्पाव आसा. हाच्या शिवाय सुनापारांत देवनाग्री कंकणिंतल्यान भायर सर्ता. हीं सगलीं दिसाळीं पत्रां. गमांताक एका काळार नांवलवकीक गेंचें दिस्पत्र आसलें जाका तारून भारतान सकला उडयलें. हालिंच गवा धत चड फामाद दिसाळें जावंक पावलां.

भायलीं दिसाळीं, गयांत दूसऱ्या जाग्यार थावन पावतात तांतुंत केसारी, तिमेस अफ इंदिया, माहारासह्त्रा तिमेस, नावासहाक्ती आदी हांचो आस्पाव आसा. दन मुखेल खबरां सवन्स्था आसात त्यो प्रेस्स त्रुसत अफ इंदिया आनी उनितेद नेवस अफ इंदिया.

हेर पर्गटन्यो गा तदाय (इंगलीश म्हयन्याळें), गान अबसेर्वेर (इंगलीश सातळें), वावराड्यांचो इश्ट (रमी कंकणी सातळें), गा मेस्सेंगेर, गुलाब (कंकणी म्हयन्याळीं) बिंब (देवनाग्री कंकणी म्हयन्याळें) हारबवर तिमेस आनी दिगिताल गा.

दुर्दर्शण

[बदल]

गयांत भार्तांतल्यो आसलल्यो सगल्यो त्व वाहिण्यो दिसतात. ह्यो वाहिनी चड केबलांतल्यान मेळटात आनी भितरल्यान जाग्यानीं उपगीऱ्या वर्वीं पळवंक मेळटात. दुर्दर्शण जी राश्ट्रीक वाहिनी आसा ताच्यो दन भुयंवाहिन्यो आसात, गयांत सगळ्यो केबळ वाहिनी आसात जांची नांवां म्त्व,एस्प्न, फश, जेे त्व,जेे माराथी, ह्बो, स्तार प्लूस, स्तार मविये, ब्बच, च्ण, तेन्स्पर्त, आश्न, स्तार वरल्द, स्तार नेवस, सन्य, सेत माश, साब, साहारा अने, साहारा नेवस, दिसचवेऱ्य , नातियोनाल ग्योग्रापहीच,आनिमाल प्लानेत, आदी. एलेक्त्रनीक माधियों जांतुंत थळावे कांगार आसात त्यो एतच, आनी, साहारा, _ंदत्व, स्थानीक केबल खबरां वाहिनी जशीं गा ३६५ (इंगलीश), गा नेवसलिने आनी गा प्लूस (दनूय कंकणी).

टेलेकोम

[बदल]

मुखेल तेलेकं सेवा रेलियांचे इनफचंं, ताता, इंदिचं, ब्पल ब्स्न्ल, हुतच, आयर्तेल आनी इद्या.

शिक्षण

[बदल]

दर गांवानीं एकवटलले तालुके आसात आनी दर एका गांवांत सर्कारान चलयलल्यो शाळा आसात. पूण गांवकार चडशे खासगी माल्केच्यो शाळा पसंद कर्तात कारण त्यो चड सवलती

दितात. सगल्यो शाळा सर्काराच्या स्सच बार्दा खाला येतात जांचो अभ्यासक्रं सर्काराचें शिक्षण खातें तय्यार कर्ता. थड्यो शाळा इचसे बार्द चलयतात.चड शिकपी गयांत आपलें शिकप इंगलीश माध्योमांत कर्तात. प्राथमीक शाळो चड कंकणिंतल्यान चल्तात (खासगी पूण सर्कारी आदारा खाल). भारतांतल्या हेर जाग्यां भाशेन, थळाव्या भाशेंच्या शाळांचे आंकडे उणें जायत दिसतात कारण शिकपी इंगलीश माध्यों पसंद कर्तात. एक बरी इंगलीश माध्योमाची शाळा मडगांवची इग्नातीवस

लयला हीघ स्चल जी १९व्या शेकडेनांत शिक्षीत मडगांवकारां खातीर सुर्वात केल्ली पूण गांवकाराचे वाडीक लागून असलें आरक्षण आतां काडून उडयलां.

धा वर्सांच्या शाळेच्या काळा उपरांत, शिकपी जुनियोर कलेजिंत प्रवेस कर्तात आनी विन्यान, कला, कायदो वो उद्देग धंदो शासत्र आपणायतात. थडे तीन वर्सांच दिपलमा कर्तात. दन वर्सांच्या कलेजिचो कूर्स कर्तच वेवसायक पद्वी घेतात.गें विद्यापीठ एकूच गेंचें विद्यापीठ जें ताळगांव उर्ता आनी सगल्यो कलेजी ताच्या आसऱ्या खाल आसात. गयांत तीन इजनेर्की कलेजी आनी एक वयजुकी कलेज आसात. थे गा एंगिणेरिंग कलेज आनी गा मेदिचाल कलेज सर्कार चलयता आनी दन इजनेर्की कलेजी खासगी माल्केच्यो. हालिंच्या काळार वेर्नेची पाद्री चंचेइचा चळेगे अफ एंगिणेरयंग एक बरी कलेज जावन आसा. वखदां शासत्र, वासतुशिल्प्कार आनीद दांत-वयजुकी कलेजूय हेर कलजीं वांगडा दिसतात.

गयांत कलेजिंक खूब मागणी आसलल्यान थड्यांक शिक्षणा खातीर गयां भायर वेचें पडटा. दरियांतली इजनेर्की, हतेल कार्भार आनी रांदप हेंवूय गयांत शिकयतात.गेंचें एक्मेव वेसाय कार्भार शिकवपी शाळा गा इन्सतितुते अफ मानागेमेंत आसा जी स्वतंत्र आसून १९९३ वर्सा प्री.रमुलादो द'सवजा हाणीं स्थापल्या.

थड्यां शाळानीं पुर्तुगेज भास तिस्री भास म्हण शिकयतात.गें विद्यापीठ पुर्तुगेज भाशेंत पद्विधर आनी मासतेर पद्व्यो भेटयता.

हेंय पळयात

[बदल]

Category:History_of_Goa

संदर्भ

[बदल]


भायले संकेत

[बदल]
Wikimedia Commonsacher Goa vixim sombondhit prochar-madheom asa.

सांचो:Wikiquote

सांचो:India

सांचो:Portuguese overseas empire

Sonia Shirsat (सोनिया शिरसाट, z. 1980, Ponda) ek Bharotantli Fado gavpi. Ti Gõychi, jem 1961 vorsa meren ek Purtugez vosahot asli ani atam Bharotachem ek rajio zavn asa. Tika "Jogantli Gõychea songitachi Rajdut" mhonn pachartat ani tinnem sonvsar bhor, Bharotant ani chodd korun Gõyantlea sonskrutik ani songitachea suvalleamni kariokrom keleat. Ti 13 vegllea bhasamni gaita. (Anik vach... / आनिक वाच ...)

"https://gom.wikipedia.org/w/index.php?title=गोंय&oldid=215178" चे कडल्यान परतून मेळयलें