म्होंव

देवनागरी

Romi

फुलांतल्या मकरंदापसून म्होंवामूस जो चिकट आनी गोड द्रव पदार्थ तयार करता ताका म्होंव म्हणटात. विशिश्ट जातीचे मूस (मक्षिका) फुलांतलो मकरंद कण कण एकठांय करून तो आपल्या पोळ्यांत सांठयतात आनी मनीस ही पोळी एकठांय करून म्होंव तयार करतात. मकरंदांतल्या सुक्रोज हे शर्करेचें व्हड प्रमाणांत लेव्हुलोज (फ्रुक्टोज) आनी डेकस्ट्रोज (गदलुकोज) ह्या शर्करांत रुपांतर जाता. मकरंदांतल्या उदकाचें प्रमाणय कमी करतात आनी अशे तरेन मकरंदापसून म्होंव तयार जाता.

म्होंवांत साकरेचें वट्ट प्रमाण कितलें आसा हाचेर ताची प्रत थरता. जितलें साकरेचें प्रमाण वड तितली म्होंवाची प्रत उच्च समजतात. म्होंवाच्यो सादारणपणान तीन प्रती थरयल्यात, १) विशिश्ट गुणधर्म आशिल्ली प्रत, २) ‘ए’ प्रत, ३) प्रमाणभूत प्रत.

विशिश्ट गुणधर्म आशिल्ली प्रत – हें म्होंव पोळ्यांतल्यान यंत्रावरवीं काडटात. हें म्होंव नितळ आनी पारदर्शक आसता. ए प्रत – हें म्होंव पोळ्यांत सैमीक तरेन तयार जाता. हें म्होंव ६० से. तापमानाचेर दोट्टी कपड्यांतल्यान गाळूंक येता. प्रमाणभूत प्रत – हें म्होंवय सैमीक तरेन तयार जाता आनी वासापसून मुक्त आसता.

वेगवेगळ्या ऋतूंत वेगवेगळ्या वनस्तपींच्या फुलांपसून मेळपी म्होंवाक ते वनस्पतीचें नांव दिवपाची पद्दत खूब पुर्विल्ल्या काळासावन प्रचारांत आसा. वेगवेगळ्या फुलांच्या मकरंदापसून तयार जाल्ल्या म्होंवांत उण्याअदीक प्रमाणांत फरक आसता. भारतांत जांभळ, हिरडो, चिंच, कडुलिंब, संत्र, लारांज, गोळा, पिशा, व्हायटी, कारवी, आक्रा, म्हसंग, कारळा, तीळ, सांसवीण आदी वनस्पतींच्या फुलांपसून त्या त्या हंगामांत म्होंव मेंळूक शकता.

म्होंवामूस खंयच्या फुलाच्या मकरंदापसून म्होंव तयार करता हाचेर म्होंवाचें वर्गीकरण करतात. हातूंत एकेच खेपे दोन तीन झाडांच्या फुलांपसून म्होंव तयार करपी म्होंवामुसूय आसतात. म्होंव कशें एकठांय करतात हाचेवयल्यानय ताचें वर्गीकरण करतात. हे पद्दतीप्रमाण म्होंवाचे जे प्रकार मेळटात. ते अशे –

१) विलगीकृत म्होंवः केंद्रोत्सारक (केंद्रापसून पयस घालपी) प्रेरणेन, गुरुत्वाकर्शणान वा गाळण्यांत पोळयाचे फणयेंतल्यान काडिल्ल्या म्होंवाक हें नांव दितात. हातूंत जायते प्रकार आसात. १) जातूंत दृश्य स्वरुपांत साकरेचे स्फटिक नासतात अशें म्होंव २) जातूंत साकरेचें वा परिणामी म्होंवाचें घनीभवन जाल्लें आसता शें म्होंव.

२) फण्यांतलें म्होंवः हें म्होंव फण्यांतच तयार जाता आनी तें बाजारांत अशे तरेन धाडटात. १) चवकोनी वा काटकोनी. चवकोनी आकाराचें म्होंव भरिल्ल्या फण्याचे कुडके (हाचे हेर आकारय आसूंक शकतात). २) म्होंवान भरिल्ली पुराय फणी. ३) विलगीकृत म्होंव आनी म्होंवान भरिल्ल्या फणयांच्या कुडक्यांचें मिश्रण.

म्होंव हें गोड, दाट, आर्द्रताशोशक द्रव आसून ताजें आसतना अर्दपारदर्शक आनी थीर दवरल्यार अपारदर्शक आनी कणिदार आसता. म्होंवाचो रंग धवो, गडद तपकिरी वा काळो आसता. ताची रूच सौम्य ते उग्र अशी वेगवेगळ्या स्वरुपाची आसता. ३८ से. चेर म्होंव हून केल्यार ताची दाटसाण कमी जाता. ४९ से. च्या वयर मात घटसाण कमी जावचें प्रमाण उणें आसता. डेक्स्ट्रिनयुक्त म्होंव हेर तरेच्या म्होंवापरस खूबच दाट आसता. ओसाड वाठारांतल्या हीदर वनस्पतीपसून मेळयल्ल्या युरोपीय म्होंवाची दाटसाण तें फकत धवळतकच बदलता. हें म्होंव तीर दवरल्यार जेलीवरी जाता आनी धवळल्यार पातळ जाता. म्होंवांत सादारणपणान वामवलनी शर्करा मेळटात. जाल्यार मकरंदांत मात दक्षिणवलनी शर्करेचें प्रमाण चड आसता. मकरंदाचें म्होंवांत रुपांतर जाता आसतना म्होंवामूसांकडल्यान वामवलनी शर्करा तयार जाता.

रसायनीक गुणधर्मः म्होंवांत उदक, शर्करा, अम्लां, खनिज द्रव्यां, एंझायमां, जीवनसत्वां आनी हेर घटक आसतात. शर्करा – म्होंवांत डेक्सट्रोज आनी लेव्हुलोज ह्यो मोनोसॅकेरायड तरेच्यो शर्करा चड प्रमाणांत मेळटात. तशें पळयल्यार म्होंवांत पंदरायेक तरेच्यो शर्करा दिसून येतात. ह्यो सगळ्योच शर्करा मकरंदांत आसतना. पूण एंझायमाच्या आदारान जेन्ना मकरंदाचें म्होंवांत जाता तेन्ना त्यो तयार जाता आसुंये.

अम्लाः म्होवांत सायट्रिक, मॅलिक आनी सक्सिनिक हीं अम्लां चड प्रमाणांत आनी फॉर्मिक आनी ऍसिटिक हीं अम्लां कमी प्रमाणांत मेळटात. म्होंवाची रूच कांय प्रमाणांत तातुंतले अम्लतेचेर आदारीत आसता.

खनिज द्रव्याः म्होंवापसून मेळपी राखेचें प्रमाण ०.१७ आसता. म्होंवांत खनीज द्रव्याचें प्रमाण खूबच कमी आसता. पोटॅशियम, क्लोरीन, गंधक, कॅल्शियम, सोडियम, फॉस्फरस, मॅग्नेशियम, सिलिका, सिलिकॉन, लोकण, मँगनीज, तांबें हीं खनीज द्रव्यां मेळटात.

एंझायमाः इनव्हर्टेज (सॅकॅरेज वा सुक्रेज) हें म्होंवात मेळपी सगळ्यांत म्हत्वाचें एंझायम. तेभायर म्होंवांत डायास्टेज वा अँलिलेज हेंय एंझायम मेळटा.

जीवनसत्वाः म्होंवांत खुबूच कमी प्रमाणांत थायमीन, रिबोफ्लानिन, ऍस्कार्बिक अम्ल, पिरिडॉक्सीन (ब६ जीवनसत्वा), पँटोथिनिक अम्ल आनी निऍसीन हीं कांय जीवनसत्वां मेळटात.

हेर घटकः मकरंदाच्या उद्गमाप्रमाण म्होंवांत झँथोफिल, कॅरोटीन आनी क्लोरोफिलाचे अनुजात हीं रंगद्रव्यां आसात. जैव क्रियाशिलता आशिल्ले कांय पदार्थय म्होंवांत आसतात. तंत्रिका प्रभावीत करपी ऍसिटिलकोलिन आनी जंतुनाशक गुणधर्म आशिल्ली इन्लीबीन हीं संयुगां कांय प्रमाणांत आसतात.

वास आनी रूचः ज्या फुलाच्या मकरंदापसून म्होंव जाता ताचेर म्होंवाचो वास आनी रूच आदारून आसता. जायते फावट अतिउश्णता लागतकच म्होंव इबाडटा आनी ताचो वास ना जावन रुचींतय बदल घडटा. म्होंवांत कण तयार जावपाची क्रिया वाडोवपाची आसल्यार वा तातुंतलें किण्वन (आंबेवप) थांबोवपाचें आसल्यार योगग्य तें तापमान वापरून म्होंव हून करचें पडटा.

विखारी म्होंवः हाचे दोन प्रकार आसात. पयल्यांत, म्होंवाक लागून म्होंवामूस मरतात आनी दुसऱ्या प्रकारांत म्होंव मनशाक अपायकारक थारता. अशें म्होव कांय मनस्पतींच्या फुलांतल्या मकरंदापसून तयार जाता. कॅलिफोर्नियांतल्या एस्क्युलस कॅलिफोर्निका हे वनस्पतीच्या फुलांपसून तयार जाल्लें म्होंव म्होंवामुसाकच माल पडटा आनी ते मरतात. कालमिया वंशांतल्या झाडाच्या फुलापसून तयार जाल्लें म्होंव मनशाक माल पडटा. ह्या म्होंवापसून अँड्रोमेडोटॉक्सीन ह्या नांवाचें अल्कलॉइड मेळटा. अशें म्होंव मनशान खाल्यार तो बेशुध्द पडटा, ऱ्होडोडेंड्रस पॅनिकम ह्या भारतांत मेळपी झाडापसून हें म्होंव मुसाक मारक थरता. विखारी म्होंव कोडू आनी रंगान गाड आसता.

मधुरसापसून जावपी म्होंवः मावा, खवले किडे हे जीव वनस्पतीचो रोस सेवन करतात. जेन्ना ते जाय ताचे परस चड रोस सेवन करतात, तेन्ना तांच्या पंचनतंत्रांतल्यान प्रक्रिया जावन हो चड रोस तो जीव ज्या पानार आसता थंय पडटा. हाकाच मधुरस म्हणटात. मुयो हो मधुरस अन्न म्हूण घेतात. जेन्नां फुलामपसून मेळपी मकरंद उणो पडटा तेन्ना म्होंवामूस मधुरस एकठांय करतात आनी ताचेपसून म्होंव करतात. गुलाब, पॉलर, विलो आदी झाडांच्या पानांचेर हो मधुरस चड प्रमाणांत मेळटा.

घनरुपांत मेळपी म्होंवः कांय म्होंवामूस फातराचे खाचीं मकरंद एकठांय करतात. थंयच ताचें म्होंवांत रुपांतर जाता. ह्या म्होंवांतले शर्करेचे स्फटिक जातात. तो घनरुपांत आशिल्ल्यान जायते दीस तिगता. हो म्होंवाचो प्रकार रशियेंतल्या आझर बैजान राज्यांत मेळटा.

किरणोत्सर्गी म्होंवः म्हळ्यार भेदक कण वा किरण भायर उडोवपाचो गुणधर्म आशिल्लो. हे म्होंव कांय वनस्पतींपसून मेळपी मकरंदांत आनी जमनींत मेळपी पोळ्यांत मेळटा. छायाचित्रण पट्टेचेर ह्या म्होंवांतल्या किरणाचें चित्रण करूंक मेळटा अशें ऑलिन कॉलास ह्या फ्रेंच रसायन शास्त्रज्ञान १९०८ त सोदून काडलें. कॅन्सरावयल्या उपचारांत हे म्होंव उपेगी पडटा.

कृत्रिम मकरंदः म्होंवामूस गिमांत मकरंद एकठांय करूंन म्होंव तयार करतात. शिंयातेंपार ते पोळ्यांत रावन जमयल्ल्या म्होंवार जगतात. जर तांकां कृत्रिम मकरंदाची पुरवण केली तर ते भायर वचनासतना वर्सुयभर पोळ्यांत रावन कृत्रिम मकरंदापसून म्होंव तयार करतले असो विचार करून, रशियन शास्त्रज्ञांनी तसो उपाय केलो आनी तांचो हो उपाय यशस्वी थरलो.

कृत्रिम म्होंवः शुध्द साकरेच्या विद्रावांत विशिशट तरेचीं कार्बन आनी अकार्बन द्रव्यां आनी अकार्बनी द्रव्यां आनी ताका लागून साकरेचें रुपांतर जाता. ह्या म्होंवांत डेक्स्ट्रोज आनी लेव्युलॉज ह्या प्रमाण सैमीक म्होंवावरी वा ताचेयपरस चड जाता. हातूंत रंगाखातीर कृत्रिम द्रव्यां आनी फावते प्रमाणांत वनजीवनसत्वांय भरशितात.

म्होंव हो जंतुघ्न पदार्थ. तातूंत कसलेच तरेचे जीव जीते उरनात. पूण झायगोसॅकॅरोमायसीज यीस्टच्यो कांय जाती तातूंत आसतात. ह्या यीस्टच्यो पेशी वाऱ्यांत, उदकांत, धुल्लांत वा परागकणाचेर आसतात. म्होंवामूस जेन्ना मकरंद एकठांय करतात तेन्ना ताचेवांगडा म्होंवांतय तांचो प्रवेश जाता. म्होंवांत जर ह्या यीस्ट कोशिकांची संख्या चड जाली जाल्यार म्होंवाचें रोखडेच किण्वन जाता. २५ – ३८ से. ह्या तापमानांत यीस्ट कोशिकांची वाड जाता. जर तें तापमान १० से. च्या सकयल आसलें जाल्यार तांची वाड जायना. सगळेतरेच्या म्होंवांत थोडें तरी कीण्व आसताच. ताका लागून तापमान १० से. वयर आसल्यार रोखडेंच कीण्वन सुरू जाता. अशा म्होंवाक ६३ से. तापमान ३० मिनटां उश्णता दिल्यार म्होंवांतलें किण्व नश्ट जावन किण्वन क्रिया बंद जाता. म्होंवाचें किण्वन जावंचें न्हय हाका लागून फाव ते उपाय घेवंचे पडटात. देखीकः पुराय तयार जाल्या वा मेणान म्होंवाचीं सगळीं घरां बंद जाल्याबागर म्होंव काडप ना. म्होंव काडपाचीं यंत्रां आनी उपकरणां हून उदकांत नितळ धुवप, म्होंव निवळ आयदनांत घेवन रोखडेंच बंद करप, म्होंव काडटकच ताचेर रोकडीच फुडली प्रक्रिया करप, म्होंव जातूंत सांठयतात तीं आयदनां फाव त्या धातुचीं वा योग्य धातुंचो लेप दिल्लीं आसचीं आदी जायते उपाय घेतात.

उपेगः खूब पुर्विल्ल्या काळासावन मनीस म्होंवाचो उपरग करता. म्होंव हें चड ऊर्जा दिवपी अन्न आशिल्ल्यान मनशाच्या आहारांत ताचो आस्पाव जाता. बेकिंग क्रियेन केल्ल्या खाद्यापदार्थांत साखर घालचे बदला म्होंव घाल्यार त्या पदार्थाक आगळीच रूच येता (देखीकः केक). म्होंवांतल्या लेव्हुलोज हे शर्करेंत आर्द्रता शोशून घेवपाचो गुणर्धम आशिल्ल्यान अशें घडटा.

ल्हान भुरग्यांच्या आहारांत फाव त्या प्रमाणांत म्होंव आसल्यार बरोच फायदो जाता. स्निग्ध पदार्थांचें पचन जावपाक म्होंव बरें पडटा. म्होंवाक लागून भूक वाडप आनी रक्तांतलें हीमोग्लोबीन वाडप, शरिराचें वजन वाडप आनी अर्जीण ना जाता. अतिसार, ओंकारो, मुडदूस, आंतकड्याचो दाह आदी विकारांचेर म्होंव वखदी आसा. खेळगडदयाक वा कश्टांचीं कामां करप्यांक म्होंव घेतल्यार थकवो येना, तशेंच तरतरी येता. जायत्या धर्मीक विधींत म्होंवाचो उपेग करतात. मूर्तीच्या अभिशेक- पुजेवेळार म्होंव वापरतात. म्होंव हें पंचामृतांतलें एक आसा. निवेद्दयाखातीरय ताचो उपेग करतात. श्राध्दाच्या जेवणांत म्होंवाची गरज लागता.

उच्च घनता आनी अम्लता ह्या गुणधर्मांक लागून म्होंवांत मनशाक बाधाक अशे जीव उरनात. म्होंवाच्या तर्पण परिणामाक लागून जंतूंचे निर्जलीकरण जाता आनी ताचो नाश जाता. म्होंवांतल्या इन्हीबीन ह्या जंतुनाशक पदार्थाक लागून म्होंवाचें निर्जंतुकीकरण जाता.

वखदी गुणधर्मः भाजील्ले कातीर म्होंवाचो लेप गुणकारी पडटा. म्होंवांत आशिल्लीशर्करा, खनिजा द्रव्यां आनी म्होंवाची निर्जंतुकीकरण तांक हाकालागून जखमेचेर मलमपट्टी करतना म्होंवाचो वापर करतात. इजिप्तांत पुर्विल्ल्या काळांत ममी तयार करतना म्होंवाचो उपेग करताले. म्होंव घेतल्यार सोऱ्याची धुंदी देंवता अशें दिसून आयलां. वखदी गुळयो करतना ताका गोडसाण हाडपाक म्होंवाचो उपेग करतात. म्होंव आनी उदक हांचें मिश्रण आंबोवन ताचेपसून जें म्होंव तयार जाता ताका इंग्लिशींत ‘मीड’ अशें म्हणटात.

आयुर्वेदांतली म्होंवाची सुवातः म्होंव हें गोड, भूक वाडोवपी, वर्णाक उपकाराक, स्वर सुदारपी, पचपाक ल्हव, काळजाक हितकारक, शुक्रवर्धक, दोळ्यांक हितकारक, प्रसन्नता निर्माण करपी, पित्त, कफ, मेदमेह, उचकी, उस्वास, अतिसार, ओंकारी, तान, कृमी हांकां हें वांती मेदनाशक आनी गोड आसता.